توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت کامل ابوزکریای رازی ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت کامل ابوزکریای رازی ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت کامل ابوزکریای رازی ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint :

محمد بن‌ زکریای رازی

دیگر کاربردها: رازی (ابهام‌زدایی).

مقالات مرتبط: محمد بن زکریای رازی (بازبینی‌شده).

ابوبکر محمد بن زکریای رازی (۲۵۱-۳۱۳ق)، طبیب، کیمیادان و فیلسوف مشهور ایرانی در قرن سوم و چهارم هجری قمری بود.
طبق برخی گزارش‌ها رازی در جوانی شعر می‌گفت و عود نیز می‌نواخت و به زرگری و صرافی اشتغال داشت و به همین علت به کیمیاگری روی آورد، اما در سنین بالاتر به طب پرداخت و از طبیبان بزرگی شد که امراء برای طبابت نزدش می‌آمدند، و چندی هم ریاست بیمارستان بغداد و ری را برعهده داشت. او در زمان حیات و پس از آن شهرت فراوان یافت و برخی او را ستوده‌اند، هرچند به خاطر آرای فلسفی و برخی از عقایدش مثل انکار نبوت، مخالفان فراوان داشت و موجب تکفیر اهل مذهب و علماء قرار گرفته است، با این‌حال برخی معتقدند این‌ها اتهاماتی است که به رازی نسبت داده‌ شده. وی در موضوعات مختلف علوم و پزشکی تالیفات بسیاری دارد که نویسندگان، فهرست‌هایی از آثار او را در موضوعات پزشکی، طبیعی، منطق، ریاضی، نجوم، تفاسیر، فلسفه، مابعدالطبیعه، الهیات، کیمیا و آثار کفرآمیز جمع‌آوری کرده‌اند. آرای پزشکی رازی، چه در زمان خودش و چه پس از مرگ او، در سرزمین‌های اسلامی و خارج از آن، بسیار تأثیرگذار بود به‌گونه‌ای که آثار او به زبان‌های مختلف دنیا ترجمه و مورد استفاده است. رازی را پدر علم شیمی و بنیان‌گذار آن و یکی از شیمی‌دانان متنفذ جهان اسلام خوانده‌اند.

فهرست مندرجات

۱ – زندگی‌نامه
۱.۱ – نام و تاریخ ولادت
۱.۲ – جوانی و تحصیلات
۱.۳ – استادان
۱.۴ – شاگردان
۱.۵ – ارتباط با امراء
۱.۶ – مخالفان و موافقان
۱.۷ – درگذشت
۲ – آثار
۲.۱ – فهرست ابن ندیم و قفطی
۲.۲ – فهرست ابوریحان بیرونی
۲.۳ – فهرست ابن ابی‌اصیبعه
۲.۴ – فهرست‌های نو
۲.۵ – آثار چاپ شده
۲.۶ – ترجمه‌های آثار
۳ – روش تحقیق و نوآوری‌ها در پزشکی
۳.۱ – استقلال فکری
۳.۲ – پیروی از پزشکان
۳.۳ – تک‌نگاری‌ها
۳.۴ – عمل‌ جراحی
۳.۵ – خدمات پزشکی
۳.۶ – تالیف رساله‌های مستقل
۳.۷ – درمان درد چشم و دندان
۳.۸ – رعایت موازین اخلاقی
۳.۹ – روش آموزش پزشکی
۳.۱۰ – رساله‌ها در پزشکی
۳.۱۱ – نوآوری‌ها
۴ – تأثیر رازی در پزشکی
۴.۱ – در قلمرو اسلامی
۴.۲ – در غرب
۴.۲.۱ – هند
۴.۲.۲ – در منابع لاتین
۴.۲.۳ – ترجمه المنصوری
۴.۲.۴ – شرح بر المنصوری
۴.۲.۵ – ترجمه الحاوی
۴.۲.۶ – ترجمه الجدری
۴.۲.۷ – ترجمه دیگر کتب
۴.۲.۸ – ترجمه آثار به عبری
۵ – کیمیای رازی
۵.۱ – استادان کیمیا
۵.۱.۱ – پدر و کیمیاگران دیگر
۵.۱.۲ – جابر بن حیان
۵.۱.۲.۱ – تفاوت‌های سنّت جابر و رازی
۵.۱.۲.۲ – اشتراکات جابر و رازی
۵.۲ – نظریه فلزی
۵.۳ – رویکرد و روش علمی
۵.۴ – آثار کیمیایی
۵.۴.۱ – دوازده اثر
۵.۴.۲ – مهم‌ترین اثر
۵.۴.۳ – آثار دیگر
۵.۵ – مبانی نظری و مواد و فرایندها
۵.۶ – الکل
۵.۷ – اسیدهای معدنی و آلی
۵.۸ – قلیا و ترکیب‌های بازی
۵.۹ – فلزشناسی
۵.۱۰ – اکسیر
۵.۱۱ – کیمیا و پزشکی
۵.۱۲ – رویکردهای عملی و کاربردی
۵.۱۳ – میراث
۵.۱۳.۱ – اثرگذاری بر مسلمانان
۵.۱۳.۲ – اثرگذاری بر غرب
۵.۱۳.۳ – لزوم پرهیز از اغراق درباره رازی
۵.۱۳.۴ – مقدمه شیمی نوین
۶ – آرا و عقاید
۶.۱ – شیوه رازی
۶.۲ – در فلسفه و اخلاق
۶.۳ – اعتقاد به قدمای خمسه
۶.۴ – انکار نبوت
۶.۴.۱ – دلیل انکار
۶.۴.۲ – رد نظریه رازی
۶.۴.۳ – احتمال اتهام به رازی
۶.۴.۴ – رد احتمال اتهام
۶.۵ – نظریه اخلاقی درباره لذت
۶.۵.۱ – تعریف لذت
۶.۵.۲ – نظریه اخلاقی رازی
۶.۶ – ناقدین رازی
۷ – آثار فلسفی
۸ – فهرست منابع
۹ – پانویس
۱۰ – منبع

۱ – زندگی‌نامه

در ابتدا به مختصری از زندگی‌نامه محمد بن زکریای رازی اشاره می‌شود.

۱.۱ – نام و تاریخ ولادت

نام وی محمد و کنیه‌اش ابوبکر بود

[۱] ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۶۰.

از زندگی رازی اطلاع چندانی در دست نیست، اما به استناد گزارش ابوریحان بیرونی،

[۲] ابوریحان بیرونی، رساله للبیرونی فی فهرست کتب محمدبن زکریاء الرازی، ج۱، ص۴، چاپ پل کراوس، پاریس ۱۹۳۶.

او در ۲۵۱ در ری به دنیا آمد.

۱.۲ – جوانی و تحصیلات

ظاهراً از کودکی به علوم عقلی و ادبی علاقه‌مند بود و بنابر منابع، در جوانی شعر می‌گفت و عود نیز می‌نواخت، اما پس از چهل سالگی و روی آوردن به فلسفه و طب آن‌ها را رها کرد

[۳] ابن جلجل، طبقات الاطباء و الحکماء، ج۱، ص۷۷، چاپ فؤاد سید، قاهره ۱۹۵۵.

[۴] ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۴۲۰، چاپ نزار رضا، بیروت (۱۹۶۵).

[۵] ابوالفداء، اسماعیل بن علی، المختصر فی اخبار البشر، ج۲، ص۷۲.

به گفته برخی، رازی در جوانی به زرگری و صرافی مشغول بود و لقب صیرفی او به همین شغل اشاره دارد

[۶] بیهقی، علی بن زید، تاریخ حکماء الاسلام، ج۱، ص۲۱، چاپ محمد کردعلی، دمشق ۱۳۶۵/ ۱۹۴۶.

[۷] ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۴۲۰، چاپ نزار رضا، بیروت (۱۹۶۵).

رازی از طریق همین شغل به علم کیمیا گرایش یافت و بر اثر اشتغال به آن و نزدیکی با آتش و بوهای تند، به بیماری چشم دچار گردید؛ وقتی برای معالجه به طبیب مراجعه کرد، علم طب را اصیل‌تر از کیمیا یافت و به طب پرداخت و چنان در آن پیشرفت کرد که بسیاری از جمله امرا و بزرگان او را برای طبابت نزد خود می‌خواندند

[۸] ابوریحان بیرونی، رساله للبیرونی فی فهرست کتب محمد بن زکریاء الرازی، ج۱، ص۴ـ ۵، چاپ پل کراوس، پاریس ۱۹۳۶.

[۹] بیهقی، علی بن زید، تاریخ حکماء الاسلام، ج۱، ص۲۱، چاپ محمد کردعلی، دمشق ۱۳۶۵/ ۱۹۴۶.

به نظر می‌رسد، شهرت رازی در طب به بعد از چهل سالگی او برمی گردد، اما پیش از آن نیز در سی و چندسالگی به بغداد رفته بود و در آن‌جا به آموختن طب و نیز طبابت در بیمارستان اشتغال داشت و پس از آن در بیمارستان‌هایی در ری و بغداد عهده‌دار ریاست شد.

[۱۰] ابن جلجل، طبقات الاطباء و الحکماء، ج۱، ص۷۷، چاپ فؤاد سید، قاهره ۱۹۵۵.

[۱۱] ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۴۱۴-۴۱۵، چاپ نزار رضا، بیروت (۱۹۶۵).

۱.۳ – استادان

درباره استادان رازی اختلاف‌نظر هست. ابن ندیم

[۱۲] ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۶۰.

شخصی به نام بلخی را استاد رازی خوانده و در ادامه به شرح حال شهید بلخی (متوفی ۳۲۵) پرداخته و نوشته، رازی با بلخی مناظراتی داشته است و آن دو کتاب‌هایی در رد و نقض یکدیگر نوشته‌اند.
جز شهید بلخی، ابوالقاسم بلخی و ابوزید احمد بن سهل بلخی (متوفی ۳۲۲) نیز معاصر رازی بوده‌اند و از عنوان برخی از آثار رازی بر می‌آید که وی با این دو تن نیز آشنا بوده است

[۱۳] ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۶۲.

[۱۴] ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۴۲۵، چاپ نزار رضا، بیروت (۱۹۶۵).

به دلیل شهرت ابوزید احمد بلخی در فلسفه، برخی محققان احتمال می‌دهند که رازی به واسطه او با فلسفه یونان آشنا شده باشد.

[۱۵] ماکس مایرهوف، من الاسکندریه الی بغداد: بحث فی تاریخ التعلیم الفلسفی و الطبی عندالعرب، ج۱، ص۸۲، در التراث الیونانی فی الحضاره الاسلامیه، الف بینها و ترجمها عبدالرحمان بدوی، قاهره: مکتبه النهضه المصریه، ۱۹۴۶.

[۱۶] محقق، مهدی، فیلسوف ری: محمد بن زکریای رازی، ج۱، ص۱۴-۱۵، تهران ۱۳۵۲ش.

به نوشته ناصرخسرو

[۱۷] ناصرخسرو، زاد المسافر، ج۱، ص۸۹، چاپ محمد عمادی حائری، تهران ۱۳۸۴ش.

ابوالعباس ایرانشهری دیگر استاد رازی بوده و ظاهراً رازی از طریق او با افکار مانوی آشنا شده است

[۱۸] ابوریحان بیرونی، البیرونی فی تحقیق ماللهند، ج۱، ص۵، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۷/۱۹۵۸.

به گزارش برخی منابع، استاد رازی در طب علی بن رَبَّن طبری، مؤلف فردوس الحکمه فی الطب، بوده است. (ابن ابی اصیبعه

[۱۹] ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۴۱۴، چاپ نزار رضا، بیروت (۱۹۶۵).

[۲۰] صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، ج۳، ص۶۲.

[۲۱] محقق، مهدی، فیلسوف ری: محمد بن زکریای رازی، ج۱، ص۱۲-۱۳، تهران ۱۳۵۲ش.

تردیدهای موجود درباره این موضوع را بررسی کرده است.)

۱.۴ – شاگردان

درباره شاگردان رازی نیز اطلاع دقیقی در دست نیست. گفته شده است، یحیی بن عَدی، فیلسوف و مترجم قرن سوم و چهارم، روش فلسفی رازی را داشته

[۲۲] مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، ج۱، ص۱۰۶.

و طب و منطق را نزد او خوانده است

[۲۳] Nicholas Rescher, The development of Arabic logic, Pittsburgh 1964، v1، p130.

به گزارش منابع، ابوالقاسم مَغانِمی، ابن قارِن رازی و ابوغانم طبیب از دیگر شاگردان رازی در طب بوده‌اند.

[۲۴] اخوینی بخاری، ربیع بن احمد، هدایه المتعلمین فی الطب، ج۱، ص۳۰۳، چاپ جلال متینی، مشهد ۱۳۷۱ش.

[۲۵] ابوحیان توحیدی، الامتاع و المؤانسه، ج۱، ص۱۷۴، چاپ احمد امین و احمد زین، بیروت (بی تا).

[۲۶] ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۴۱۸، چاپ نزار رضا، بیروت (۱۹۶۵).

[۲۷] محقق، مهدی، فیلسوف ری: محمد بن زکریای رازی، ج۱، ص۲۶، تهران ۱۳۵۲ش.

۱.۵ – ارتباط با امراء

رازی با امرای سامانی مناسبات خوبی داشت، چنان‌که کتاب المنصوری فی الطب را به نام منصور بن اسحاق بن احمد بن اسد، حاکم ری (حک: ۲۹۰ـ۲۹۶)، تألیف و به او تقدیم کرد و نیز کتابی با نام الطب الملوکی نگاشت و آن‌را به حاکم طبرستان اهدا کرد.

[۲۸] ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۶۱.

[۲۹] ابن جلجل، طبقات الاطباء و الحکماء، ج۱، ص۷۸-۷۹، چاپ فؤاد سید، قاهره ۱۹۵۵.

[۳۰] ابن جلجل، طبقات الاطباء و الحکماء، ج۱، ص۷۷، پانویس ۸، چاپ فؤاد سید، قاهره ۱۹۵۵.

محمد بن زکریا در بغداد نیز از حمایت حاکمان عباسی بهره می‌برد و در دوران مکتفی (حک: ۲۸۹ـ۲۹۵) ریاست بیمارستانی را در بغداد به عهده داشت.

[۳۱] ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، ج۲۳، ص۴۲۷.

۱.۶ – مخالفان و موافقان

رازی در دوران حیات خود و پس از آن شهرت فراوان یافت و شرح‌حال‌نگاران از او با عناوینی چون یگانه عصر، جالینوس عرب، و طبیب مسلمانان یاد کرده‌اند.

[۳۲] ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۶۰.

[۳۳] قفطی، علی بن یوسف، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۲۷۱، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، چاپ یولیوس لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.

[۳۴] ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۴۱۵، چاپ نزار رضا، بیروت (۱۹۶۵).

هرچند، او به جهت آرای فلسفی و الهیاتی‌اش از همان ابتدا مخالفان فراوانی نیز داشت. به همین دلیل، ابوریحان بیرونی

[۳۵] ابوریحان بیرونی، رساله للبیرونی فی فهرست کتب محمد بن زکریاء الرازی، ج۱، ص۳، چاپ پل کراوس، پاریس ۱۹۳۶.

از پیروی وی برائت جسته، ابن سینا او را «متکلف فضولی» خوانده

[۳۶] ابوریحان بیرونی و ابن سینا، ابوریحان بیرونی و ابن سینا: الاسئله و الاجوبه، ج۱، ص۱۳، چاپ حسین نصر، و مهدی محقق، تهران ۱۳۵۲ش.

و ابن صاعد اندلسی

[۳۷] ابن صاعد اندلسی، طبقات الامم، ج۱، ص۳۳، چاپ لویس شیخو، بیروت ۱۹۱۲، چاپ افست فرانکفورت ۱۴۱۹/۱۹۹۹.

نیز وی را به سبب مخالفت با آرای ارسطو و گرایش به مذهب اهل شرک، ثنویت، براهمه و صابئین تقبیح کرده است. قفطی

[۳۸] قفطی، علی بن یوسف، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۲۷۱، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، چاپ یولیوس لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.

نیز اضطراب در رأی، تقلید آرای نادرست و انتحال مذاهب زشت را به وی نسبت داده است.

۱.۷ – درگذشت

رازی در همه عمر، پیوسته به خواندن و نوشتن اشتغال داشت و در اواخر عمر نابینا شد. درباره سال و محل درگذشت او اختلاف هست، اما بنابر مشهور، رازی در ۳۱۱ یا ۳۱۳ در بغداد یا ری درگذشت

[۳۹] ابوریحان بیرونی، رساله للبیرونی فی فهرست کتب محمد بن زکریاء الرازی، ج۱، ص۶، چاپ پل کراوس، پاریس ۱۹۳۶.

[۴۰] صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، ج۳، ص۶۳.

[۴۱] ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، ج۲۳، ص۴۲۷.

هرچند، گزارش‌های دیگری مبنی بر زنده بودن او تا دوران ابن عمید (متوفی ۳۶۰) وزیر آل بویه، وجود دارد و گفته می‌شود رازی کتاب الحاوی فی الطب را به او تقدیم کرده است. بر این اساس، وفات وی را ۳۲۰ نیز گزارش کرده اند.

[۴۲] قفطی، علی بن یوسف، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۲۷۲، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، چاپ یولیوس لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.

[۴۳] ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۴۲۰، چاپ نزار رضا، بیروت (۱۹۶۵).

[۴۴] ابن عبری، تاریخ مختصر الدول، ج۱، ص۱۵۸، چاپ انطون صالحانی، لبنان ۱۴۰۳/۱۹۸۳.

(قفطی

[۴۵] قفطی، علی بن یوسف، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۲۷۱، و هو مختصرالزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، چاپ یولیوس لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.

سال ۳۶۴ را نیز گزارش کرده‌اند.)

۲ – آثار

تألیف کتاب‌های متنوع در موضوع‌های مختلف علوم، به همراه اشتهار رازی در پزشکی، که به آثار پزشکی او اعتبار خاصی می‌بخشیده است، و نیز بحث‌های صورت گرفته درباره آرا و عقاید فلسفی رازی باعث شد تا مدت کوتاهی پس از درگذشت او (۳۱۱ یا ۳۱۳) فهرستی از آثارش تهیه شود.

۲.۱ – فهرست ابن ندیم و قفطی

ابن ندیم (متوفی ۳۸۵) نخستین فهرست موجود از آثار رازی را تقریباً ۶۴ سال پس از درگذشت او تهیه کرده است، اگرچه به گفته ابن ندیم

[۴۶] ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۶۱.

آنچه ذیل کتاب‌های تألیفی رازی آورده از فهرست خود رازی اخذ کرده است. بنا به قرائن نیز به نظر می‌رسد فهرست ابن ندیم از فهرستی نقل شده است که خود رازی در میانه‌های عمرش تهیه کرده بود، چنان‌که در فهرست ابن ندیم از کتاب بُرْء الساعَه، احتمالاً آخرین یا یکی از آخرین آثار رازی، نامی به میان نیامده است.

[۴۷] نجم آبادی، محمود، مؤلفات و مصنّفات ابوبکر محمد بن زکریای رازی، ج۱، ص۱۵۲-۱۵۴، تهران ۱۳۳۹ش.

در این فهرست

[۴۸] ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۶۱.

ابن ندیم کتاب‌های رازی را در موضوع‌های مختلفی چون پزشکی، نجوم، احکام نجوم، الهیات و فلسفه، بدون تقسیم‌بندی خاص و مشتمل بر حدود ۱۵۰ عنوان کتاب و رساله برشمرده است. تنها تقسیم‌بندی موضوعی ابن ندیم درباره کتاب‌های رازی در زمینه کیمیاست که آن‌ها را در جایی دیگر و در ذکر اخبار کیمیاگران

[۴۹] ابن ندیم، الفهرست، ج۲، جزء۱، ص۴۵۹-۴۶۰.

معرفی کرده و مشتمل بر دو مجموعه کتاب، یکی شامل یک کتاب

[۵۰] فهرست کتاب‌های فارسی شده چاپی ۱۳۸۳ـ ۱۳۷۱، پژوهش و تدوین فرشته ناصری و دیگران، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی، ۱۳۹۰ش.

و دیگری شامل هفت کتاب است.
فهرست ابن ندیم را، حدود سه قرن پس از او، کمابیش قفطی (متوفی ۶۴۶)

[۵۱] قفطی، علی بن یوسف، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۲۷۳-۲۷۷، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبارالعلماء باخبارالحکماء، چاپ یولیوس لیپرت، لایپزیک ۱۹۰۳.

نیز ذکر کرده است. در فهرست قفطی نیز هیچ‌گونه ترتیب موضوعی برای کتاب‌ها وجود ندارد، صرفاً فهرست ابن ندیم قدری خلاصه شده است و همچنان نام برء الساعه در آن دیده نمی‌شود.

۲.۲ – فهرست ابوریحان بیرونی

ابتکار تهیه فهرست موضوعی از آثار رازی، پیش از همه، از آنِ ابوریحان بیرونی (متوفی پس از ۴۴۲) است. ابوریحان بیرونی در این فهرست

[۵۲] ابوریحان بیرونی، فهرست کتاب‌های رازی و نام‌های کتاب‌های بیرونی، ج۱، ص۵- ۱۸، تصحیح و ترجمه و تعلیق از محقق، مهدی، تهران ۱۳۶۶ش.

۱۸۴ کتاب از رازی را در یازده موضوع مختلفِ پزشکی، طبیعی، منطق، ریاضی، نجوم، تفاسیر و خلاصه‌هایی که رازی از آثار دیگران تهیه کرده است، فلسفه، مابعدالطبیعه، الهیات، کیمیا، آثار کفرآمیز و سایر موضوعات دسته‌بندی و معرفی کرده است. تأثیر این دسته‌بندی ابوریحان بیرونی بیش از همه در فهرست‌هایی دیده می‌شود که نویسندگان معاصر از آثار رازی تهیه کرده‌اند، ازجمله فهرستی که محمود نجم آبادی

[۵۳] کتابنامه تاریخ پزشکی اسلامی، به کوشش محمدرضا شمس اردکانی و دیگران، تهران: راه کمال، ۱۳۸۷ش.

در کتابی مستقل با عنوان مؤلَّفات و مصنَّفات ابوبکر محمد بن زکریای رازی (تهران ۱۳۳۹ش) درباره آثار رازی تهیه کرده است. نجم آبادی در این فهرست ۲۶۶ اثر از رازی را

[۵۴] فهرست کتابهای فارسی شده چاپی ۱۳۸۳ـ ۱۳۷۱، پژوهش و تدوین فرشته ناصری و دیگران، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی، ۱۳۹۰ش.

معرفی کرده است. با توجه به این‌که در فهرست ابوریحان بیرونی نیز نام کتاب برء الساعه نیامده، احتمالاً فهرست نجم آبادی نیز تحت تأثیر فهرست خود رازی بوده است.

۲.۳ – فهرست ابن ابی‌اصیبعه

جامع‌ترین و مفصّل‌ترین فهرست آثار رازی را ابن ابی اُصَیبعه (پزشک و تذکره‌نویس متوفی ۶۶۸) تهیه کرده است. در فهرست ابن ابی اصیبعه

[۵۵] ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۴۲۱، چاپ امرؤالقیس بن طحّان (آوگوست مولر)، کونیگسبرگ و قاهره ۱۲۹۹/۱۸۸۲، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۲.

در مجموع ۲۳۲ اثر رازی معرفی شده و برای نخستین‌بار نام رساله برء الساعه در آن آمده است.

[۵۶] ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۴۲۷، چاپ امرؤالقیس بن طحّان (آوگوست مولر)، کونیگسبرگ و قاهره ۱۲۹۹/۱۸۸۲، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۲.

به نظر می‌رسد ابن ابی اصیبعه در تهیه این فهرست، علاوه بر استفاده از فهرست‌های پیشین و به ویژه فهرست ابن ندیم، خود نیز نام آثار رازی را جمع‌آوری کرده است، چرا که اگرچه بخش‌های نخست فهرست ابن ابی اصیبعه

[۵۷] ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۴۲۱، چاپ امرؤالقیس بن طحّان (آوگوست مولر)، کونیگسبرگ و قاهره ۱۲۹۹/۱۸۸۲، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۲.

تقریباً با فهرست ابن ندیم

[۵۸] ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۶۱.

برابر است و ابن ابی اصیبعه

[۵۹] ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۳۱۶، چاپ امرؤالقیس بن طحّان (آوگوست مولر)، کونیگسبرگ و قاهره ۱۲۹۹/۱۸۸۲، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۲.

کتاب‌های کیمیایی رازی را، به همان ترتیبی که ابن ندیم آورده، در انتهای این بخش از فهرست خود افزوده است، از پایان فهرست کتاب‌های کیمیایی تا آخر فهرست ابن ابی اصیبعه

[۶۰] ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۳۱۶-۳۲۱، چاپ امرؤالقیس بن طحّان (آوگوست مولر)، کونیگسبرگ و قاهره ۱۲۹۹/۱۸۸۲، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۲.

دیگر ترتیب موضوعی خاصی دیده نمی‌شود.
گزارش‌هایی که برخی نویسندگان دیگر درباره آثار رازی داده‌اند

[۶۱] ابن جلجل، طبقات الاطباء و الحکماء، ج۱، ص۷۷-۷۸، چاپ فؤاد سید، قاهره ۱۹۵۵.

[۶۲] ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، ج۲۳، ص۴۲۷.

[۶۳] صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، ج۳، ص۶۲.

بیش از آن‌که معرف کتاب جدیدی از رازی باشد، نام‌های مختلف کتاب‌های رازی است که ابن ابی اصیبعه یا ابن ندیم بیان کرده‌اند.

[۶۴] ابن جلجل، طبقات الاطباء و الحکماء، ج۱، ص۷۹-۸۰، ش ۱۰ و ۲۴، چاپ فؤاد سید، قاهره ۱۹۵۵.

۲.۴ – فهرست‌های نو

مهم‌ترین ویژگی فهرست‌های نو از آثار رازی آن است که این فهرست‌ها بر معرفی آثار موجود از رازی مبتنی است.
در فهرست بروکلمان

[۶۵] Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden 1943،۱۹۴۹, Supplementband, 1937،۱۹۴۲، v1، p268-271.

[۶۶] Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden 1943،۱۹۴۹, Supplementband, 1937،۱۹۴۲، v1، p417-421.

گزارشی از آثار پزشکی و کیمیایی رازی، موجود در کتابخانه‌های مهم چند کشور، آمده است. در فهرست سزگین

[۶۷] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden 1967، v3، p278-294.

[۶۸] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden 1967، v4، p279-282.

[۶۹] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden 1967، v6، p187-188.

[۷۰] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden 1967، v7، p271-272.

آثار رازی بر اساس موضوع‌های مختلف و سپس موجود بودن یا نبودن آن‌ها معرفی شده است

[۷۱] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden 1967، ج۳، ص۲۷۸-۲۹۴.

(که ابتدا ۷۶ کتاب پزشکی موجود از رازی و سپس ۵۴ اثر او را، که تاکنون به دست نیامده‌اند، معرفی کرده است) قره بلوط

[۷۲] علی‌رضا قره بلوط و احمد طوران قره بلوط، معجم التاریخ التراث الاسلامی فی مکتبات العالم: المخطوطات و المطبوعات، ج۴، ص۲۷۳۸-۲۷۴۲، قیصریه، ترکیه (۱۴۲۲/ ۲۰۰۱).

به معرفی ۵۴ اثر از رازی در موضوع‌های عموماً پزشکی و سپس کیمیا، فلسفه و علوم غریبه، که در سراسر دنیا پراکنده‌اند، پرداخته است. درایتی

[۷۳] درایتی، مصطفی، فهرست‌واره دست‌نوشت‌های ایران (دنا)، ج۱۱، ص۵۰۸- ۵۰۹، تهران ۱۳۸۹ش.

بر اساس آثار موجود رازی در کتابخانه‌های ایران، ۷۵ اثر را عمومآ در زمینه پزشکی و سپس کیمیا و فلسفه معرفی کرده است. در فهرست رمضان ششن و همکاران

[۷۴] رمضان ششن و دیگران، فهرس مخطوطات الطب الاسلامی باللغات العربیه و الترکیه و الفارسیه فی مکتبات ترکیا، ج۱، ص۱۱۰- ۱۱۹، استانبول ۱۴۰۴/۱۹۸۴.

۳۳ اثر پزشکی و کیمیایی رازی، موجود در کتابخانه‌های ترکیه، ذکر شده است و بر همین اساس، در فهرست‌واره مشترک نسخه‌های خطی پزشکی

[۷۵] فهرست‌واره مشترک نسخه‌های خطی پزشکی و علوم وابسته در کتابخانه‌های ایران، به کوشش محمدرضا شمس اردکانی و دیگران، ج۱، ص۳۱۶-۳۴۷، تهران: سبز آرنگ، ۱۳۸۷ش.

۵۱ اثر پزشکی رازی معرفی شده است که در کتابخانه‌های ایران موجودند. فصل مشترک آثار رازی در فهرست‌های ذکر شده در مجموع ۹۵ اثر از رازی را ــ عموماً در پزشکی، کیمیا و فلسفه و علوم غریبه ــ دربرمی‌گیرد.

۲.۵ – آثار چاپ شده

با رواج صنعت چاپ، دست‌کم ۲۵ اثر رازی به زبان عربی به صورت سنگی و سربی، به صورت چاپ عکسی، یا به صورت تصحیح متن چاپ شده‌اند (برای گزارشی از نخستین چاپ‌های آثار رازی

[۷۶] سرکیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات العربیه و المعربه، ج۱، ص۹۱۴، قاهره ۱۳۴۶/ ۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.

) در بین این آثار، مجموعه کتاب الحاوی فی الطب، که در ۲۱ جزء در سال‌های ۱۳۳۴ـ ۱۳۴۶ش/ ۱۹۵۵ـ ۱۹۶۷ در هند و به سرپرستی محمد عبدالمجیدخان چاپ شد، از همه مشهورتر است (تجدید چاپ از همین چاپ توسط محمد محمد سعید در هشت مجلد، بیروت ۲۰۰۰) از دیگر آثار چاپی او، تقاسیم العلل (یا التقسیم و التشجیر، چاپ صبحی محمود حمامی، حلب ۱۹۹۲) و المنصوری فی الطب (چاپ رایسکه، هاله ۱۷۷۶) است. رسائل الفلسفیه (چاپ کراوس، قاهره ۱۹۳۹، تجدید چاپ سزگین، فرانکفورت ۱۹۹۹) و مجموعه رسائل طبی محمد بن زکریای رازی (چاپ فخرالدین نصیری، تهران ۱۳۴۳ش، تجدید چاپ تهران ۱۳۸۴ش) از آثاری هستند که به صورت مجموعه چاپ شده‌اند.
از آثار منفرد نیز به ویژه این کتاب قابل ذکر است: الشکوک علی جالینوس للطبیب الفیلسوف، چاپ محقق، مهدی همراه با ترجمه فارسی (تهران ۱۳۷۲ش). پاول کراوس، خاورشناس اتریشی، در تصحیح خود مجموعاً یازده رساله رازی در زمینه فلسفه و الهیات را گردآوری کرده است. نکته مهم در تصحیح کراوس از آثار رازی آن است که او چهار رساله از رازی را براساس تحریر آنها

[۷۷] فهرست کتاب‌های فارسی شده چاپی ۱۳۸۳ـ ۱۳۷۱، پژوهش و تدوین فرشته ناصری و دیگران، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی، ۱۳۹۰ش.

در کتاب زاد المسافرین ناصرخسرو به چاپ رسانده است. در مجموعه فخرالدین نصیری نیز شش رساله پزشکی از رازی، همگی به عربی (شامل کتاب فی الفَصد، کتاب مایقدَّم مِن الفواکه و الاغذیه و مایؤخّر؛ منافع السکنجبین؛ مقاله فی اختلاف الدم؛ اتخاذ ماءالجبن و فی صفه المومیا و منافعه)، چاپ شده است (برای گزارشی از آثار چاپ شده رازی

[۷۸] کتابنامه تاریخ پزشکی اسلامی، به کوشش محمدرضا شمس اردکانی و دیگران، ج۱، ص۱۱۴- ۱۱۵، تهران: راه کمال، ۱۳۸۷ش.

[۷۹] صالحیه، محمدعیسی، المعجم الشامل للتراث العربی المطبوع، ج۳، ص۹-۱۶، قاهره ۱۹۹۳.

) از جدیدترین نمونه چاپ‌های عکسی آثار رازی، کتاب مفید الخاص فی علم الخواص (مشهد ۱۳۸۵ش) است.

۲.۶ – ترجمه‌های آثار

کراوس بخش‌های مختلفی از نوشته‌های ناصرخسرو در کتاب زاد المسافرین را نقل آرای رازی دانسته و از این‌رو برای بازیابی گروهی از آثار رازی در موضوع‌های فلسفه و الهیات این نوشته‌های ناصرخسرو را جمع‌آوری کرده است،

[۸۰] رازی، محمد بن زکریا، رسائل فلسفیه، ج۱، ص۲۲۰-۲۲۶، چاپ پل کراوس، قاهره ۱۹۳۹، چاپ افست تهران (بی تا).

[۸۱] ناصرخسرو، زاد المسافرین ناصرخسرو علوی، ج۱، ص۷۳-۷۷، (چاپ محمد بذل الرحمان)، تهران (۱۳۴۱ش).

[۸۲] ناصرخسرو، زاد المسافرین ناصرخسرو علوی، ج۱، ص۹۶-۱۰۸، (چاپ محمد بذل الرحمان)، تهران (۱۳۴۱ش).

[۸۳] ناصرخسرو، زاد المسافرین ناصرخسرو علوی، ج۱، ص۱۱۰-۱۱۴، (چاپ محمد بذل الرحمان)، تهران (۱۳۴۱ش).

[۸۴] ناصرخسرو، زاد المسافرین ناصرخسرو علوی، ج۱، ص۲۳۱-۲۳۵، (چاپ محمد بذل الرحمان)، تهران (۱۳۴۱ش).

بر این اساس، به نظر می‌رسد آثار رازی حدوداً از قرن پنجم به زبان فارسی ترجمه می‌شده است.
در میان آثار پزشکی رازی، کتاب برء الساعه بیش از همه به فارسی ترجمه شده که در مجموع از آن هفت ترجمه از مترجمان معلوم و چند ترجمه از مترجم‌های ناشناس دردست است. (برای آگاهی از این ترجمه‌ها

[۸۵] منزوی، احمد، فهرست‌واره کتاب‌های فارسی، ج۵، ص۳۳۱۳-۳۳۱۵، تهران ۱۳۷۴ش ـ.

[۸۶] منزوی، احمد، فهرست‌واره کتاب‌های فارسی، ج۵، ص۳۳۳۶، تهران ۱۳۷۴ش ـ.

[۸۷] منزوی، احمد، فهرست‌واره کتاب‌های فارسی، ج۵، ص۳۳۳۹-۳۳۴۰، تهران ۱۳۷۴ش ـ.

[۸۸] فهرست‌واره مشترک نسخه‌های خطی پزشکی و علوم وابسته در کتابخانه‌های ایران، به کوشش محمدرضا شمس اردکانی و دیگران، ج۱، ص۳۲۸-۳۲۹، تهران: سبز آرنگ، ۱۳۸۷ش.

[۸۹] فهرست‌واره مشترک نسخه‌های خطی پزشکی و علوم وابسته در کتابخانه‌های ایران، به کوشش محمدرضا شمس اردکانی و دیگران، ج۱، ص۳۳۴-۳۳۵، تهران: سبز آرنگ، ۱۳۸۷ش.

[۹۰] فهرست‌واره مشترک نسخه‌های خطی پزشکی و علوم وابسته در کتابخانه‌های ایران، به کوشش محمدرضا شمس اردکانی و دیگران، ج۱، ص۳۳۷-۳۳۸، تهران: سبز آرنگ، ۱۳۸۷ش.

[۹۱] فهرست‌واره مشترک نسخه‌های خطی پزشکی و علوم وابسته در کتابخانه‌های ایران، به کوشش محمدرضا شمس اردکانی و دیگران، ج۱، ص۳۴۰-۳۴۳، تهران: سبز آرنگ، ۱۳۸۷ش.

و یکی از این ترجمه‌ها بارها چاپ شده است (برای آگاهی درباره این چاپ‌ها

[۹۲] محمدرضا شمس اردکانی و دیگران، فهرست‌واره کتاب‌های چاپ سنگی پزشکی ایران، ج۱، ص۵۳-۵۵، تهران ۱۳۹۰ش.

)
در بین آثار غیرپزشکی رازی نیز کتاب‌های المدخل التعلیمی فی الکیمیاء و سرّ الاسرار (درباره این ترجمه‌ها

[۹۳] حسینی اشکوری، احمد، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیت اللّه العظمی مرعشی نجفی، ج۲۱، ص۲۶۲-۲۶۳، قم ۱۳۵۴ـ ۱۳۷۶ش.

و مقاله المومیایی و منافعه

[۹۴] ایرج افشار و محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه ملی ملک، ج۹، ص۱۱۰- ۱۱۱، تهران ۱۳۷۱ش.

) ترجمه شده‌اند.
در دوره معاصر، رساله‌های بیشتری از رازی به فارسی ترجمه و منتشر شده‌اند، از جمله: الاسرار، در کیمیا (ترجمه حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۶ش)؛ کتاب السیره الفلسفیه (با نام سیرت فلسفی، ترجمه عباس اقبال، تهران ۱۳۱۵ش؛ بازچاپ آن به انضمام «شرح احوال و آثار و افکار» از مهدی محقق، ۱۳۷۱ش)؛ و الجدری و الحصبه (با نام آبله و سرخک، ترجمه محمود نجم آبادی، تهران ۱۳۴۴ش؛ برای گزارشی از مجموعه آثار رازی که پس از ورود صنعت چاپ به ایران به فارسی ترجمه و چاپ شدند

[۹۵] موسی الرضا باشتنی و دیگران، فهرست کتاب‌های فارسی شده چاپی از آغاز تا سال ۱۳۷۰، ج۲، ص۷۷۶-۷۷۷، مشهد ۱۳۸۰ش.

[۹۶] فهرست کتاب‌های فارسی شده چاپی ۱۳۸۳ـ ۱۳۷۱، پژوهش و تدوین فرشته ناصری و دیگران، ج۳، ص۱۴۴۷، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی، ۱۳۹۰ش.

)
در دوره معاصر کوشش‌های بسیاری برای ترجمه کتاب الحاوی به فارسی صورت گرفته است (از جمله بخش بیماری‌های مغز، ترجمه محمود طباطبایی، تهران ۱۳۶۹ش؛ بیماری‌های چشم، ترجمه محمود طباطبایی، تهران ۱۳۷۷ش؛ مفردات دارویی، ترجمه محمود طباطبایی، تهران ۱۳۸۳ش؛ مفردات دارویی، ترجمه سلیمان افشاری پور، تهران ۱۳۸۴ش؛ بیماری‌های ریه، ترجمه محمدابراهیم ذاکر، تهران ۱۳۸۹ش؛ بیماری‌های مری و معده، ترجمه محمدابراهیم ذاکر، تهران ۱۳۹۰ش و کتاب استفراغات، ترجمه محمدابراهیم ذاکر، تهران ۱۳۹۱ش) در ۱۳۹۰ش، ترجمه‌ای متعلق به قرن ششم از کتاب من لایحضره الطبیب به صورت عکسی در تهران منتشر شده است.
برخی آثار رازی از جمله برء الساعه، بخشی از الحاوی و نیز کتاب المنصوری به ترکی ترجمه شده است

[۹۷] رمضان ششن و دیگران، فهرس مخطوطات الطب الاسلامی باللغات العربیه و الترکیه و الفارسیه فی مکتبات ترکیا، ج۱، ص۱۱۲، استانبول ۱۴۰۴/۱۹۸۴.

[۹۸] علی‌رضا قره بلوط و احمد طوران قره بلوط، معجم التاریخ التراث الاسلامی فی مکتبات العالم: المخطوطات و المطبوعات، ج۴، ص۲۷۳۹، قیصریه، ترکیه (۱۴۲۲/ ۲۰۰۱).

در قرون وسطا، در اروپا آثار متعدد رازی به لاتین ترجمه شده است، از جمله بخش‌هایی از الحاوی را فرج بن سالم (طبیب و مترجم یهودی سیسیلی)، ترجمه کرده

[۹۹] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden 1967، v3، p280.

و کتاب المنصوری را ژرار کرمونایی/ گراردوس کرمونایی، مترجم آثار عربی به لاتین (متوفی ۵۸۳/ ۱۱۸۷)، ترجمه کرده است

[۱۰۰] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden 1967، v3، p282.

(برای مجموعه‌ای از چاپ‌های لاتین از کتاب الجدری و الحصبه

[۱۰۱] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden 1967، v3، p283.

) ژرار کرمونایی التقسیم و التشجیر را نیز به لاتین ترجمه کرده است

[۱۰۲] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden 1967، v3، p284.

مجموعه‌ای از آثار رازی به عبری نیز ترجمه شده است، از جمله کتاب‌های المنصوری، الاقراباذین، و التقسیم و التشجیر. در دوران معاصر همچنین تعدادی از آثار رازی به زبان‌های اروپایی ترجمه شده است، از جمله بخشی از کتاب المنصوری،

[۱۰۳] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden 1967، v3، p282.

الجدری و الحصبه،

[۱۰۴] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden 1967، v3، p283.

برء الساعه،

[۱۰۵] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden 1967، v3، p285.

و ابدال الادویه

[۱۰۶] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden 1967، v5، p411.

رانکینگ فهرست آثار رازی را بر اساس گزارش ابن ابی اصیبعه به همراه ترجمه همین فهرست به زبان لاتین، که سلیمان نگری انجام داده در هفدهمین همایش بین المللی پزشکی (لندن ۱۹۱۳) به چاپ رسانده است. کتاب برء الساعه به زبان اردو نیز ترجمه شده است.

[۱۰۷] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden 1967، v3، p285.

۳ – روش تحقیق و نوآوری‌ها در پزشکی

زکریای رازی از پزشکانی است که نوآوری‌هایی در پزشکی داشت.

۳.۱ – استقلال فکری

رویکرد رازی به آثار پیشینیانش همواره توأم با استقلال فکری، و مبتنی بر آزمودن نظریات دیگران و تأکید بر مشاهدات شخصی‌اش بوده است. او خود را محق دانسته است که استنتاج‌های پزشکان دیگر را تغییر دهد و تکمیل، رد یا ابقا کند. این تجربه‌گرایی به معنای بی‌توجهی و فروگذاردن جنبه علمی و نظری مطالب نیست. از دیدگاه وی، تکیه صرف بر تجارب بدون قیاس و مطالعه کتاب‌ها مانع از رسیدن به موفقیت می‌شود.

[۱۰۸] رازی، محمد بن زکریا، المرشد او الفصول، ج۱، ص۱۶۱، چاپ اسکندر، البیر زکی، برگرداننده: محمدابراهیم ذاکر، تهران ۱۳۸۴ش.

البته رازی در رساله اخلاق الطبیب

[۱۰۹] رازی، محمد بن زکریا، اخلاق الطبیب، ج۱، ص۷۷-۷۹، چاپ عبداللطیف محمد عبد، قاهره ۱۳۹۷/۱۹۷۷.

پزشکان را از تجربه کردن بر روی بیماران برحذر داشته است.

۳.۲ – پیروی از پزشکان

رازی، در شناخت بیماری‌ها، در بسیاری از موارد پیرو جالینوس (متوفی ۱۹۹ یا ۲۰۰م) است. در الحاوی فی الطب، در بیش‌تر موارد، نخست، نظر جالینوس و سپس، آرای پزشکان دیگر را نقل می‌کند، اما در درمان بیماری‌ها بیش‌تر تابع اصول طب بقراطی است: یعنی تا حد امکان، درمان با تدابیر بهداشتی و رژیم غذایی و مراقبت در سیر بیماری،

[۱۱۰] Max Neuburger, GeschichtederMedizin، Stuttgart 1911، v2، p169.

[۱۱۱] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden 1967، v3، p275.

[۱۱۲] اسکندر، البیر زکی، الرازی الطبیب الإکلینیکی: نصوص من مخطوطات لم یسبق نشرها، ج۱، ص۲۲۰، در همان، سال ۵۶ (شباط ۱۹۶۲).

با این حال، رازی از آرای این دو پزشک یونانی انتقاد هم کرده است

[۱۱۳] اسکندر، البیر زکی، الرازی الطبیب الإکلینیکی: نصوص من مخطوطات لم یسبق نشرها، ج۱، ص۲۱۹-۲۲۹، در همان، سال ۵۶ (شباط ۱۹۶۲).

علاوه بر کتاب الشکوک علی جالینوس، در برخی دیگر از تألیفات رازی مانند منافع الاغذیه و دفع مضارها

[۱۱۴] رازی، محمد بن زکریا، منافع الاغذیه و دفع مضارها، ج۱، ص۲، مصر ۱۳۰۵، چاپ افست تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل، ۱۳۸۲ش.

و الجُدَری و الحصبه

[۱۱۵] رازی، محمد بن زکریا، ترجمه کتاب الجدری و الحصبه (آبله و سرخک)، ج۱، ص۳، با حواشی و ملحقات به سعی و اهتمام نجم آبادی، محمود، تهران ۱۳۷۱ش.

نیز از جالینوس انتقاد شده است.

۳.۳ – تک‌نگاری‌ها

شماری از تک‌نگاری‌ها را رازی مبتکرانه و برای نخستین‌بار نوشته است و بسیاری از موضوعات آن‌ها منحصربه‌ فردند. اگرچه پیش از او نیز کسانی به شماری از موضوعات پرداخته بودند، اما دانش پزشکی رازی آثار او را متمایز کرده است. گاه متن اصلی عربی ازبین رفته، ولی ترجمه لاتین یا عبری آن‌ها موجود است.
معروف‌ترین تک‌نگاری رازی، که در پزشکی دوره اسلامی و اروپای قرون وسطا تأثیر بسزایی داشته، رساله الجدری و الحصبه (رساله‌ای در باب سرخک و آبله) است

[۱۱۶] Max Neuburger, GeschichtederMedizin، Stuttgart 1911، v1، p170.

که نخستین‌بار در ۹۰۳/۱۴۹۸ با نام درباره طاعون به لاتین ترجمه شد. جالب توجه است که در ترجمه عنوان این رساله نام یک بیماری آمده است و نه دو بیماری مجزا. ظاهراً یونانیان دو بیماری جداگانه حصبه و جدری را نمی‌شناختند و شاید این دو بیماری را دو مرحله یا دو تظاهر بالینی از یک بیماری تصور می‌کردند. از این اثر ترجمه لاتین دیگری با عنوان درباره آبله و سرخک در ۱۱۸۰/ ۱۷۶۶ انجام و به تدریج به زبان‌های گوناگون ترجمه شد.

[۱۱۷] Mehrnaz Katouzian،Safadi, “Une histoire des soins dans le monde arabe médiéval”, in La contamination: lieux symboliques et espaces imaginaires, ed Véronique Adam and Lise Revol،Marzouk, Paris: Classiques Garnier, 2012، v1، p29.

مهم‌ترین نکته در مورد این تک‌نگاری وصف و تشخیص افتراقی دقیق و روشن دو بیماری حصبه و جدری است. در این اثر، تأثیر دانسته‌های کیمیایی رازی در تبیین علل این دو بیماری و درمان آن‌ها مشهود است (جهت اطلاع بیشتر

[۱۱۸] Mehrnaz Katouzian،Safadi, “Une histoire des soins dans le monde arabe médiéval”, in La contamination: lieux symboliques et espaces imaginaires, ed Véronique Adam and Lise Revol،Marzouk, Paris: Classiques Garnier, 2012، v1، p31-32.

[۱۱۹] رازی، محمد بن زکریا، ترجمه کتاب الجدری و الحصبه (آبله و سرخک)، با حواشی و ملحقات به سعی و اهتمام نجم آبادی، محمود، تهران ۱۳۷۱ش.

)
از دیگر تألیفات جالب توجه رازی، رساله‌ای مستقل است با نام علاجات الابنه در باب همجنس‌گرایی در مردان (الابنه) و درمان آن. در ابتدای این رساله، رازی

[۱۲۰] Muhammad b Zakariyy¦a’ R¦az¦â, “Ar،Râzî on the hidden illness”, Bulletin of the history of medicine, 52 (1978) , repr، v1، p51.

از نوشته‌های پیشینیان درباره همجنس‌گرایی مردان نام می‌برد و ادعا می‌کند در این آثار، مطلب به خوبی بیان نشده است، ازاین رو تصمیم به نوشتن رساله‌ای مستقل در این باب گرفته است.

[۱۲۱] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden 1967، v3، p291.

(سزگین به اشتباه آن را درباره «میخچه» دانسته است) ترجمه انگلیسی این رساله را در ۱۳۶۵ش/ ۱۹۸۷ فرانتس روزنتال در مجله تاریخ پزشکی

[۱۲۲] in Franz Rosenthal, Science and medicine in Islam: a collection of essays, Aldershot, Engl 2001.، v52، p45-60.

منتشر کرده است.
رساله بُرْء الساعه (درمان فوری) و رساله شمیه از دیگر تألیفات بدیع رازی به شمار می‌روند. رساله شمیه در باب زکام، افزایش حساسیت و آبریزش بینی در زمان رویش گل سرخ است.

[۱۲۳] نجم آبادی، محمود، مؤلّفات و مصنّفات ابوبکر محمد بن زکریای رازی، ج۱، ص۱۱۴-۱۱۷، تهران ۱۳۳۹ش.

در طب اطفال، رساله فی تدبیر الصبیان از دیگر آثار رازی است که اصل عربی آن از بین رفته و ترجمه لاتین آن موجود است. برخی از نویسندگان متأخر، رازی را نخستین مؤلف رساله ای مستقل در این زمینه دانسته اند، (بخش ۴ کتاب مؤلّفات و مصنّفات ابوبکر محمد بن زکریای رازی

[۱۲۴] نجم آبادی، محمود، مؤلّفات و مصنّفات ابوبکر محمد بن زکریای رازی، ج۱، ص۱۱۴-۱۱۷، تهران ۱۳۳۹ش.

درباره تأثیر رازی در پزشکی قلمرو اسلامی و تمدن‌های دیگر).
در میان سه کتاب شناخته شده درباره اَبدال (بدل) در پزشکی دوره اسلامی، یعنی آثار بَدیغورَس/ بادیغورس، ماسَرجویه، و رازی، کتاب ابدال الادویه رازی به جهت توضیحات و اضافات شخصی و ترتیب الفبایی در معرفی داروها منحصربه فرد است

[۱۲۵] Martin Levey, Substitute drugs in early Arabic medicine, with special reference to the texts of Ma¦ sarjawaih, al،Ra¦ z¦i, and Pythagoras, Stuttgart 1971، v1، p10-11.

این کتاب در اروپا شناخته شده و ترجمه لاتین آن موجود است.

[۱۲۶] Carl Brockelmann، GeschichtederarabischenLitterature، v1، p270، Leiden 1943-1949.

قرابادین (داروهای ترکیبی) از دیگر آثار مهم رازی در زمینه داروست. اَخَوینی بُخاری (سده چهارم)، که با یک واسطه شاگرد رازی بوده، در مواضع مختلف از قرابادین رازی و داروهای پیشنهادی وی نام برده است

[۱۲۷] اخوینی بخاری، ربیع بن احمد، هدایه المتعلّمین فی الطب، ج۱، ص۲۵۲، چاپ جلال متینی، مشهد ۱۳۴۴ش.

[۱۲۸] اخوینی بخاری، ربیع بن احمد، هدایه المتعلّمین فی الطب، ج۱، ص۳۹۵، چاپ جلال متینی، مشهد ۱۳۴۴ش.

[۱۲۹] اخوینی بخاری، ربیع بن احمد، هدایه المتعلّمین فی الطب، ج۱، ص۵۸۱، چاپ جلال متینی، مشهد ۱۳۴۴ش.

او در هدایه المتعلمین فی الطب

[۱۳۰] اخوینی بخاری، ربیع بن احمد، هدایه المتعلّمین فی الطب، ج۱، ص۲۵۰، چاپ جلال متینی، مشهد ۱۳۴۴ش.

از ترکیبی دارویی به نام حَبّ زکریا یاد کرده است. در ۱۳۶۵ش/ ۱۹۸۶، الکساندر بکی قرابادین رازی را به عنوان موضوع رساله دکتری خویش انتخاب و آن‌را به آلمانی ترجمه کرده است. رازی در رساله طب الفقراء به درمان بیماری‌ها با داروهای ارزان و در دسترس همگان پرداخته است. همچنین او کتاب من لایحضره الطبیب را در ۳۷ فصل و در بیان بیماری‌ها و معالجات آن‌ها برای کسانی تألیف کرده است که به پزشک دسترسی ندارند. این کتاب براساس کتاب‌هایی مشابه در یونان باستان نام‌گذاری شده، چنان‌که ابن ماسه (قرن سوم) نیز پیش از رازی اثری با همین نام تألیف کرده است. همچنین در طب الملوکی

[۱۳۱] رازی، محمد بن زکریا، الطب الملوکی، ج۱، ص۱۰۰-۱۰۱، تحقیق و دراسه و تعلیق محمد یاسر زکّور، بیروت ۱۴۳۰/۲۰۰۹.

رازی تصریح کرده است به سبب بی‌میلی برخی همچون کودکان و زنان حساس به خوردن دارو، کوشیده تا حتی‌ المقدور روش‌های درمانی براساس مواد غذایی را هم عرضه کند؛ تا آن زمان کسی‌ به‌طور جامع به این موضوع نپرداخته بود.

۳.۴ – عمل‌ جراحی

در مورد انتساب انجام دادن عمل‌های جراحی به رازی، به رغم وجود دستورهای متعدد جراحی در آثار او مانند الحاوی و المنصوری فی الطب (به ویژه در بخش هفتم)، نمی‌توان با قاطعیت سخن گفت، زیرا طبق سنّت مرسوم در نگارش متون پزشکی آن دوره، برخی از دستورهای یک عمل جراحی ــ که گاه بسیار مفصّل و دقیق است ــ در واقع نقل گفته و کارهای دیگران است نه تجربه نویسنده

[۱۳۲] Peter E Pormann and Emilie Savage،Smith, Medieval Islamic medicine, Washington DC 2007، v1، p122.

در کتاب التجارب، روش درمانی رازی مبتنی بر پاک‌سازی بدن (از طریق فصد، حجامت و مُسْهِل)، پرهیز، تجویز دارو و موادغذایی است و جراحی در درمان نقشی ندارد.

[۱۳۳] Peter E Pormann and Emilie Savage،Smith, Medieval Islamic medicine, Washington DC 2007، v1، p119.

اما باتوجه به کتاب الحصی فی الکلی و المثانه و روش جراحی پیشنهادی رازی برای درمان سنگ مثانه، به نظر می‌رسد رازی گاه خودش به عمل جراحی دست می‌زده است. از دیگر ویژگی‌های رازی، به کارگیری دانسته‌های کیمیایی‌اش در آرای پزشکی و داروسازی است، از جمله این‌که او از تجربه شخصی‌اش در خوراندن جیوه ــ از عناصر کلیدی و مهم در علم کیمیاــ به میمون سخن گفته است.

[۱۳۴] رازی، محمد بن زکریا، المنصوری فی الطب، ج۱، ص۳۶۸، چاپ حازم بکری صدیقی، کویت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.

[۱۳۵] ابن بیطار، الجامع المفردات الادویه و الاغذیه، ج۲، ص۱۷۸.

۳.۵ – خدمات پزشکی

از خدمات رازی (ناخواسته یا غیرمستقیم) به تاریخ پزشکی، ثبت شرح‌حال بیمارانی است که با آن‌ها برخورد داشته است. به این شرح‌حال‌ها در گذشته و امروزه بسیار توجه شده است. در الحاوی شرح‌حال بالینی ۳۳ بیمار و مشاهدات رازی ثبت شده است. ماکس مایرهوف (چشم پزشک و خاورشناس آلمانی، متوفی ۱۳۲۴ش/ ۱۹۴۵) این شرح‌حال‌ها را بر اساس نسخه‌ای در کتابخانه بودلیان آکسفورد تصحیح و به انگلیسی ترجمه کرده است. این شرح‌حال‌ها در قرون وسطا به لاتین ترجمه شد و اوسی تمکین در ۱۳۲۱ش/۱۹۴۲ آن‌را با عنوان «ترجمه قرون وسطایی از مشاهدات بالینی رازی» منتشر کرد. به علاوه، یکی از شاگردان رازی پس از مرگ او شرح‌حال بسیاری از بیمارانی را که رازی دیده و ثبت کرده بود (در حدود نهصد مورد) جمع‌آوری و تنظیم کرد که با نام التجارب منتشر شده است.

[۱۳۶] Cristina Alvarez Millan, “Graeco،Roman case histories and their influence on medieval Islamic clinical accounts”, Social history medicine, vol12, no1 (Apr 1999)، v1، p34.

این کتاب در ۳۱ فصل در درمان بیماری‌ها از سر تا پا و بر اساس تجربیات و مشاهدات رازی تنظیم شده است. متن عربی این کتاب را در ۱۳۸۱ش/ ۲۰۰۲ خالد حربی در اسکندریه منتشر کرده است. این‌گونه شرح‌ها در آثارپزشکی یونانی هم رواج داشته، اما سبک رازی در ثبت شرح‌حال بیماران متفاوت است (برای مقایسه این شرح‌حال‌ها در آثار جالینوس و الگوی این شرح‌حال‌ها در این اثر رازی

[۱۳۷] Cristina Alvarez Millan, “Graeco،Roman case histories and their influence on medieval Islamic clinical accounts”, Social history medicine, vol12, no1 (Apr 1999)، v1، p36.

)
از دیگر خدمات رازی به تاریخ پزشکی، آوردن نام افراد و کتاب‌هایی است که از آن‌ها استفاده کرده است. برخی از این کتاب‌ها اکنون از بین رفته‌اند و دانسته‌های ما از این آثار و افراد صرفاً از طریق نقل قول‌های (خلاصه شده) موجود، به ویژه در الحاوی، است. ازجمله نقل‌های فراوان رازی در این کتاب از گروهی از پزشکان جُندیشاپور است که او از آن‌ها با عنوان خوز یاد می‌کند. این پزشکان تألیفاتی به زبان سریانی داشته‌اند که اکنون اصل آن‌ها از بین رفته است

[۱۳۸] ابوریحان بیرونی، الصیدنه فی الطب، ج۱، ص۴۵-۴۶، چاپ عباس زریاب، تهران ۱۳۷۰ش.

در این شرح‌حال‌ها، رویکرد و روش گذشتگان و رازی در درمان بیماری‌ها نشان داده شده است. همچنین برطبق آن‌ها بخش‌هایی از زندگی رازی آشکار می‌شود، چنان‌که بر اساس گزارش رازی در رساله علاجات الابنه

[۱۳۹] Muhammad b Zakariyy¦a’ R¦az¦â, “Ar،Râzî on the hidden illness”, Bulletin of the history of medicine, 52 (1978) , repr، v1، p54.

از مشاهده زنی ریش‌دار در زمان خلافت معتضد عباسی (۲۷۹-۲۸۹)، به نظر می‌رسد رازی پرداختن به حرفه پزشکی را از جوانی آغاز کرده است.

[۱۴۰] اسکندر، البیر زکی، تحقیق فی سنِّ الرازی عند بدء اشتغاله بالطب، ج۱، ص۱۶۸-۱۷۷، المشرق، سال ۵۴ (شباط ۱۹۶۰).

۳.۶ – تالیف رساله‌های مستقل

در میان پزشکان دوره اسلامی، رازی از شاخص‌ترین پزشکانی است که رسائلی مستقل در توضیح بخش‌های مختلف بدن، همچون قلب، اُنثیین (بیضه‌ها)، صماخ، چشم، و کبد تألیف کرده (برای نام رساله‌ها

[۱۴۱] نجم آبادی، محمود، مؤلّفات و مصنّفات ابوبکر محمدبن زکریای رازی، ج۱، ص۱۰۶-۱۱۰، تهران ۱۳۳۹ش.

) که ازبین رفته‌اند.

۳.۷ – درمان درد چشم و دندان

بنابر شواهدی چون آزمودن آثار برخی داروها مانند جیوه بر میمون، به نظر می‌رسد اگر رازی جسد انسان را تشریح نکرده باشد، جسد حیوانات از جمله میمون را تشریح کرده است. به نوشته هیرشبرگ (چشم پزشک و تاریخ‌نگار چشم پزشکی؛ متوفی ۱۳۰۴ش/ ۱۹۲۵)، جزء دوم الحاوی، در باب چشم و بیماری‌های آن، بیشتر مشتمل بر مطالب دانش چشم پزشکی در دوره اسلامی است. او استفاده از داروهای بی‌حس کننده چشم برای جلوگیری از درد شدید ناشی از ورم آن، ذکر تجربیات شخصی و سودمند رازی در بیمارستان در باب بیماری‌های چشمی و درمان آنها، تشخیص افتراقی اختلال دید ناشی از مغز و عصب بینایی و مردمک، استفاده از مرهم جیوه در درمان برخی بیماری‌های چشمی، و ذکر چندین نوع عمل جراحی از جمله نوعی عمل آب مروارید را از موارد حائز اهمیت در الحاوی دانسته است. هیرشبرگ

[۱۴۲] Julius Hirschberg, “Geschichte der Augenheilkunde”, in Augenheilkunde im Islam: Texte, Studien und übersetzungen, vol3, ed Fuat Sezgin, Frankfurt am Main: Institute für Geschichte der Arabisch،Islamischen Wissenschaften, 1986، v2، p105.

اشاره به واکنش مردمک به نور را از موارد بسیار مهم در مقاله نهم المنصوری می‌داند. (برای جزئیات بیش‌تر و اطلاع از مباحث چشم پزشکی در تقاسیم العلل رازی) مایرهوف

[۱۴۳] Max Meyerhof, Die Optik der araber: ein sammelbericht, Berlin 1920، v1، p21.

بر اساس نام رساله‌ای مفقود از رازی، که در کتاب عیون الاَنباء

[۱۴۴] ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۴۲۲، چاپ امرؤالقیس بن طحّان (آوگوست مولر)، کونیگسبرگ و قاهره ۱۲۹۹/۱۸۸۲، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۲.

ذکر شده است، یعنی فی کیفیه الابصار یُبیِّن فیه اَنّ الابصار لیس یکون بالشعاع یَخرج من العین (درباره کیفیت بینایی که در آن روشن می‌شود بینایی بر اثر خروج نور از چشم به وجود نمی‌آید) نتیجه گرفته که رازی نظریه ابصار اقلیدس را مبنی بر این‌که خروج اشعه از چشم سبب دیدن اشیا می‌شود، رد کرده است

[۱۴۵] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden 1967، v3، p277.

به نوشته نویبورگر،

[۱۴۶] Max Neuburger, GeschichtederMedizin، Stuttgart 1911، v2، p209.

رازی دندان‌های پوسیده را با استفاده از مخلوط مَصطکی و زاج سفید پر می‌کرد.

۳.۸ – رعایت موازین اخلاقی

رازی به رعایت موازین اخلاقی در پزشکی و پرهیز از حیله‌گری برای جذب بیمار بسیار معتقد بود و در این باب، رساله فی الاسباب المُمَیِّله لقلوب الناس عن افاضل الاطباء الی اَخِسّائهم (دلایلی که مردم از طبیبان دانشمند روی می‌گردانند و به طبیبان متوسط متمایل می‌شوند) را نگاشته است.

[۱۴۷] نجم آبادی، محمود، مؤلّفات و مصنّفات ابوبکر محمدبن زکریای رازی، ج۱، ص۱۳۳، تهران ۱۳۳۹ش.

اصل عربی این رساله از بین رفته، اما ترجمه عبری آن برجا مانده که اشتاین اشنایدر آن‌را به آلمانی ترجمه و در ۱۲۸۳/۱۸۶۶ در الطب الاسلامی

[۱۴۸] رمضان ششن و دیگران، فهرس مخطوطات الطب الاسلامی باللغات العربیه و الترکیه و الفارسیه فی مکتبات ترکیا، ج ۲۴، ص ۳۹-۶۳، استانبول ۱۴۰۴/۱۹۸۴.

منتشر کرده است.

۳.۹ – روش آموزش پزشکی

روش رازی در آموزش پزشکی به شاگردانش نیز درخور توجه است (گرچه ظاهراً در آن دوره شیوه معمولی بوده است

[۱۴۹] Peter E Pormann and Emilie Savage،Smith, Medieval Islamic medicine, Washington DC 2007، v1، p83.

) شاگردان در چند گروه در اطراف او قرار می‌گرفتند، نخست شاگردان مبتدی بیمار را معاینه می‌کردند، در صورت وجود مشکل، درمان به شاگردان باتجربه‌تر و در صورت لزوم به رازی محول می‌شد و به این ترتیب، دانشجویان به صورت فعال و مسئولیت‌پذیر به درمان بیماران می‌پرداختند.

[۱۵۰] ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۴۱۶، چاپ امرؤالقیس بن طحّان (آوگوست مولر)، کونیگسبرگ و قاهره ۱۲۹۹/۱۸۸۲، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۲.

۳.۱۰ – رساله‌ها در پزشکی

رازی (همچون جالینوس) رساله‌ای در امتحان کردن پزشکان و طریقه تشخیص پزشک ماهر، با نام محنه الطبیب و تعیینه تألیف کرده که بسیار مهم است. متن عربی آن‌را در ۱۳۳۹ش/ ۱۹۶۰ البیر زکی اسکندر در مجله المشرق

[۱۵۱] اسکندر، البیر زکی، تحقیق فی سنِّ الرازی عند بدء اشتغاله بالطب، المشرق، ش۵۴، ص۴۷۱-۵۲۲، سال ۵۴ (شباط ۱۹۶۰).

چاپ کرده است.

[۱۵۲] Peter E Pormann and Emilie Savage،Smith, Medieval Islamic medicine, Washington DC 2007، v1، p85 ـ۸۶.

رازی به درمان بیماری‌ها و پیشگیری از آن‌ها حتی المقدور بر اساس رژیم غذایی و پرهیز معتقد بوده است

[۱۵۳] رازی، محمد بن زکریا، الطب الملوکی، ج۱، ص۹۹، تحقیق و دراسه و تعلیق محمد یاسر زکّور، بیروت ۱۴۳۰/۲۰۰۹.

او علاوه بر آن‌که در الحاوی و المنصوری، در باب غذاها و خواص آن‌ها و تمهیدات مناسب در مورد آن‌ها سخن گفته است، چندین تألیف مستقل نیز در این باب دارد که رساله منافع الاغذیه از مهم‌ترین آنهاست. رازی در ابتدای این رساله

[۱۵۴] رازی، محمد بن زکریا، منافع الاغذیه و دفع مضارها، ج۱، ص۲، مصر ۱۳۰۵، چاپ افست تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل، ۱۳۸۲ش.

از کاستی‌های تألیفات جالینوس و ابن ماسویه (متوفی ۲۴۳) در مورد دوری از مضار غذاها یاد و مقصودش را نوشتن رساله‌ای جامع در این باب بیان کرده است. رساله مایُقدَّم من الفواکه و الأغذیه و ما یؤخّر از رازی درباره خوردن میوه قبل یا بعد از غذاست. رزا کونه برابانت متن عربی رساله را به همراه ترجمه اسپانیایی آن در ۱۳۷۰ش/ ۱۹۹۱ و ترجمه انگلیسی آن‌را در ۱۳۷۲ش/۱۹۹۳ منتشر کرده است. از دیگر تألیفات مهم و بدیع رازی کتاب ما الفارق است که در آن‌ به‌طور مفصّل به تشخیص افتراقی بیماری‌ها پرداخته است. متن عربی این کتاب را سلیمان قطایه در ۱۳۵۷ش/ ۱۹۷۸در حلب منتشر کرده است

[۱۵۵] رازی، محمد بن زکریا، الطب الملوکی، مقدمه محمد یاسرزکّور، ص ۶۵، تحقیق و دراسه و تعلیق محمد یاسر زکّور، بیروت ۱۴۳۰/۲۰۰۹.

رازی به تقلید از بقراط رساله الفصول یا المرشد را تألیف کرد، چون کتاب الفصول بقراط را نامنظم و متن آن‌را برای شاگردان دشوار می‌دانست. متن عربی آن را البیر زکی اسکندر در ۱۳۴۰ش/۱۹۶۱ منتشر کرده، در ۱۳۷۵ش/ ۱۹۸۰ به فرانسه ترجمه شده و ترجمه فارسی آن‌را محمدابراهیم ذاکر در ۱۳۸۴ش در تهران منتشر کرده است.

۳.۱۱ – نوآوری‌ها

ابن ابی اصیبعه

[۱۵۶] ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۴۱۵، چاپ امرؤالقیس بن طحّان (آوگوست مولر)، کونیگسبرگ و قاهره ۱۲۹۹/۱۸۸۲، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۲.

حکایتی منسوب به رازی نقل کرده که نشان دهنده ابتکار وی در انتخاب محل احداث بیمارستان عضدی بغداد است؛ بر اساس این حکایت، به دستور رازی، قطعات گوشت را در نقاط مختلف شهر آویزان کردند و در محلی که گوشت سالم مانده بود بیمارستان عضدی را تأسیس کردند. الگود

[۱۵۷] Cyril L Elgood, A medical historyof Persia andtheEasternCaliphate: from the earlieast times until the year AD 1932, Cambridge 1951، v1، p203.

بدون هرگونه توضیحی چندین نوآوری را به رازی نسبت داده است، از جمله کاربرد جیوه به عنوان مسهل، به کارگیری پماد سرب سفید در داروسازی، که در قرون وسطا در اروپا Album Rhasis نام داشت، نوعی شیاف چشمی به نام Arab soap یا Trochiscus Rhasis، و استفاده از روده حیوانات در جراحی.

[۱۵۸] رازی، محمد بن زکریا، ترجمه کتاب الجدری و الحصبه (آبله و سرخک)، با حواشی و ملحقات به سعی و اهتمام نجم آبادی، محمود، تهران ۱۳۷۱ش.

۴ – تأثیر رازی در پزشکی

تأثیر رازی در پزشکی قلمرو اسلامی و تمدن‌های دیگر:
آرای پزشکی رازی، چه در زمان خودش و چه پس از مرگ او، در سرزمین‌های اسلامی و خارج از آن، بسیار تأثیرگذار بود.

۴.۱ – در قلمرو اسلامی

اخوینی بخاری (متوفی ح ۳۷۱)، که با یک واسطه شاگرد رازی بود

[۱۵۹] اخوینی بخاری، ربیع بن احمد، هدایه المتعلمین فی الطب، ج۱، ص۳۰۳، چاپ جلال متینی، مشهد ۱۳۷۱ش.

در هدایه المتعلمین فی الطب بارها از آرای رازی یاد کرده

[۱۶۰] اخوینی بخاری، ربیع بن احمد، هدایه المتعلمین فی الطب، ج۱، ص۲۵۰، چاپ جلال متینی، مشهد ۱۳۷۱ش.

[۱۶۱] اخوینی بخاری، ربیع بن احمد، هدایه المتعلمین فی الطب، ج۱، ص۲۵۲، چاپ جلال متینی، مشهد ۱۳۷۱ش.

[۱۶۲] اخوینی بخاری، ربیع بن احمد، هدایه المتعلمین فی الطب، ج۱، ص۲۵۴، چاپ جلال متینی، مشهد ۱۳۷۱ش.

و او را استاد خویش نامیده است.

[۱۶۳] اخوینی بخاری، ربیع بن احمد، هدایه المتعلمین فی الطب، ج۱، ص۳۹۵، چاپ جلال متینی، مشهد ۱۳۷۱ش.

[۱۶۴] اخوینی بخاری، ربیع بن احمد، هدایه المتعلمین فی الطب، ج۱، ص۶۷۱، چاپ جلال متینی، مشهد ۱۳۷۱ش.

علی بن عباس مجوسی (متوفی ۳۸۴) در مقدمه کامل الصناعه، که حدود پنجاه سال پس از رازی نوشته شده، از المنصوری فی الطب و الحاوی فی الطب نام برده و گفته که دو نسخه از الحاوی را دیده است. ابن سینا در القانون فی الطب از رازی نام نبرده است. درحالی‌که او بخشی از قانون را در شهر ری نوشته و به یادداشت‌های رازی دسترسی داشته است و با مقایسه محتوایی بخش‌هایی از الحاوی و قانون معلوم می‌شود ابن سینا در تألیف کتابش، از الحاوی استفاده کرده است.

[۱۶۵] William E Gohlman, The life of Ibn Sina, Albany 1974، p92ـ۹۴.

[۱۶۶] A Z Iskandar, A catalogue of Arabic manuscripts on medicine and science in the Wellcome Historical Medical Library, London 1967، v1، p29-32.

اسماعیل بن حسین جرجانی (متوفی ۵۳۱) در ذخیره خوارزمشاهی (برای نمونه

[۱۶۷] جرجانی، اسماعیل بن حسین (حسن)، ذخیره خوارزمشاهی، ج۱، ص۱۷۸، چاپ عکسی از نسخه خطی، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران ۱۳۵۵ش.

[۱۶۸] جرجانی، اسماعیل بن حسین (حسن)، ذخیره خوارزمشاهی، ج۱، ص۱۸۱، چاپ عکسی از نسخه خطی، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران ۱۳۵۵ش.

[۱۶۹] جرجانی، اسماعیل بن حسین (حسن)، ذخیره خوارزمشاهی، ج۱، ص۱۸۴-۱۸۵، چاپ عکسی از نسخه خطی، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران ۱۳۵۵ش.

[۱۷۰] جرجانی، اسماعیل بن حسین (حسن)، ذخیره خوارزمشاهی، ج۱، ص۴۷۷، چاپ عکسی از نسخه خطی، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران ۱۳۵۵ش.

) نظرهای رازی در موضوعات مختلف را نقل کرده است. نظامی عروضی (متوفی ۵۶۰) در چهار مقاله

[۱۷۱] نظامی عروضی، احمد بن عمر، چهار مقاله، ج۱، ص۱۱۰، چاپ محمد معین، تهران ۱۳۶۴ش.

الحاوی را از کتاب‌هایی برشمرده که خواندنش برای هر پزشک ضروری است. ابوریحان بیرونی (متوفی ۴۴۰) نیز از آثار رازی بسیار سود برده است. او در صیدنه فراوان از رازی نام برده

[۱۷۲] ابوریحان بیرونی، الصیدنه فی الطب، ج۱، ص۴۵، چاپ عباس زریاب، تهران ۱۳۷۰ش.

[۱۷۳] ابوریحان بیرونی، الصیدنه فی الطب، ج۱، ص۷۳، چاپ عباس زریاب، تهران ۱۳۷۰ش.

[۱۷۴] ابوریحان بیرونی، الصیدنه فی الطب، ج۱، ص۱۰۰، چاپ عباس زریاب، تهران ۱۳۷۰ش.

[۱۷۵] ابوریحان بیرونی، الصیدنه فی الطب، ج۱، ص۲۶۷، چاپ عباس زریاب، تهران ۱۳۷۰ش.

[۱۷۶] ابوریحان بیرونی، الصیدنه فی الطب، ج۱، ص۳۱۱، چاپ عباس زریاب، تهران ۱۳۷۰ش.

و آثار رازی از منابع پربسامد این کتاب است.

۴.۲ – در غرب

در غرب قلمرو اسلامی نیز سنّت پزشکی رازی مؤثر بوده است، از جمله ابن رشد (فیلسوف و پزشک اندلسی متوفی ۵۹۵) که در الکلیات فی الطب در جاهای مختلف آرای رازی را نقل کرده

[۱۷۷] ابن رشد، الکلیات فی الطب، ج۱، ص۲۴۹، چاپ سعید شیبان و عمار طالبی، (قاهره) ۱۹۸۹.

[۱۷۸] ابن رشد، الکلیات فی الطب، ج۱، ص۲۵۱، چاپ سعید شیبان و عمار طالبی، (قاهره) ۱۹۸۹.

[۱۷۹] ابن رشد، الکلیات فی الطب، ج۱، ص۳۴۵، چاپ سعید شیبان و عمار طالبی، (قاهره) ۱۹۸۹.

[۱۸۰] ابن رشد، الکلیات فی الطب، ج۱، ص۳۷۶، چاپ سعید شیبان و عمار طالبی، (قاهره) ۱۹۸۹.

و در این کتاب

[۱۸۱] ابن رشد، الکلیات فی الطب، ج۱، ص۳۴۵، چاپ سعید شیبان و عمار طالبی، (قاهره) ۱۹۸۹.

از کتابی از رازی با نام تجارب المارستانیه مطالبی ذکر کرده است. امروزه نسخه‌ای از تجارب المارستانیه در دست نیست.

۴.۲.۱ – هند

در دوره بابریان (حک: ۹۳۲-۱۲۷۴)، به سبب حضور ایرانیان و رسمیت داشتن زبان فارسی در دربار آنان، پزشکی اسلامی، در کنار دیگر علوم، در شبه قاره هند نفوذ و تأثیر فراوان یافت. در دوره اکبرشاه (حک: ۹۶۳-۱۰۱۴) و اورنگ زیب (حک: ۱۰۶۸-۱۱۱۸)، آثار رازی از منابع تألیفات پزشکی هند بوده است، از جمله عین الملکِ شیرازی که در ابتدای عِلاجات داراشکوهی،

[۱۸۲] عین‌الملک شیرازی، محمد بن عبداللّه، علاجات داراشکوهی = طب داراشکوه، ج۱، ص۵، چاپ افست تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل، ۱۳۸۸ش.

آثار رازی را از منابع خود معرفی کرده است. تأثیر آثار رازی در طب اکبری، نوشته حکیم اکبر شاه ارزانی (برای نمونه

[۱۸۳] ارزانی، محمداکبر بن محمد شاه، طب اکبری، ج۱، ص۱۴۷، قم ۱۳۸۷ش.

[۱۸۴] ارزانی، محمداکبر بن محمد شاه، طب اکبری، ج۱، ص۲۰۰، قم ۱۳۸۷ش.

[۱۸۵] ارزانی، محمداکبر بن محمد شاه، طب اکبری، ج۱، ص۳۶۰، قم ۱۳۸۷ش.

[۱۸۶] ارزانی، محمداکبر بن محمد شاه، طب اکبری، ج۲، ص۷۸۱، قم ۱۳۸۷ش.

) مشهود است. در ۱۳۰۸، بُرء السّاعَه در لکهنو

[۱۸۷] Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden 1943،۱۹۴۹, Supplementband, 1937،۱۹۴۲، v1، p419ـ ۴۲۰.

و در سال‌های اخیر، المنصوری، الحاوی و کتاب الفاخر رازی به اردو ترجمه شده‌اند.

۴.۲.۲ – در منابع لاتین

در منابع لاتین، رازی شناخته شده و تاثیرگذار بوده و نام او به شکل‌های مختلف ضبط شده است، از جمله Rhazes, Rasi/ Razi Rhasis, Rhases, Albubachar, Albubater.

[۱۸۸] Donald Campbell, Arabian medicine and its influence on the Middle Ages, London 1926, repr 2000، v1، p65.

پیش از ترجمه آثار رازی به لاتین، قسطنطین آفریقایی (متوفی ۴۸۰/۱۰۸۷)، کامل الصناعه را به لاتین ترجمه کرد و به این ترتیب نام رازی به منابع لاتین راه یافت. شمار زیاد کتاب‌های رازی، که به لاتین و دیگر زبان‌های اروپایی ترجمه شده‌اند، نشانه توجه اروپاییان به آثارش و تأثیر این آثار بر پزشکی اروپاست.

[۱۸۹] Abdul Haq Compier, “Rhazes in the Renaissance of Andreas Vesalius”, Medical history, no 56 (2012)، v1، p7.

۴.۲.۳ – ترجمه المنصوری

از بین آثارش المنصوری با نام‌های Liber Almansorios ,Liber medicinalis ad Almansorem

[۱۹۰] Fuat Sezgin, Geschichte des arabichen Schrifttums, Leiden 1967، v3، p275.

بسیار مورد توجه بوده است. ژرار کرمونایی/ گراردوس کرمونایی (متوفی ۵۸۳/۱۱۸۷) المنصوری را در اسپانیا ترجمه کرده و در ۸۸۶/۱۴۸۱، این کتاب در میلان به چاپ رسیده است،

[۱۹۱] Donald Campbell, Arabian medicine and its influence on the Middle Ages, London 1926, repr 2000، v1، p66- 68.

بخش نهم این کتاب (درباره بیماری‌های بدن از سر تا پا)، در اروپای قرون وسطا، ترجمه و شرح‌های گوناگونی بر آن نوشته شد و چند قرن در مدارس پزشکی تدریس می‌شد.

[۱۹۲] Donald Campbell, Arabian medicine and its influence on the Middle Ages, London 1926, repr 2000، v1، p67-68.

ترجمه دیگری هم از المنصوری به لاتین انجام شد. در اروپا در قرون وسطا، این کتاب در قیاس با الحاوی از اقبال گسترده‌تری برخوردار بود. شاید از علل مهم مقبولیت این کتاب حجم کمتر و نظم و طبقه‌بندی مطالب آن باشد. نسخه‌های متعددی از این کتاب، به عربی و لاتین، در کتابخانه‌های اروپا وجود دارد (برای نسخه‌های عربی

[۱۹۳] ش ۸۵۸ـ ۸۶۰، Hartwing Derenbourg, Les manuscrits arabes de l’Escurial, vol2, fasc2, Paris 1941، v2، p67-70.

(برای نسخه‌های لاتین در کتابخانه ملی فرانسه در پاریس) در سده هشتم/ چهاردهم، تسوکرو بنچیونی از روی ترجمه ژرار کرمونایی المنصوری را به زبان فلورانسی ترجمه کرد. از این ترجمه تاکنون پنج نسخه شناسایی شده و در ۱۳۹۰ش/۲۰۱۱ رزا پیرو آن‌را منتشر کرده است.

[۱۹۴] Mu¤hammad b Zakar¦ây¦a’ R¦az¦â, L’Almansore: Volgarizzamento Fiorentino del XIV Secolo, Italian translation along with original Arabic text, ed Rosa Piro, Firenze 2011.، p16.

)
در سده نهم/ پانزدهم، چهار بخش نخست المنصوری به فرانسه ترجمه شد که نسخه‌ای از آن در کتابخانه ملی فرانسه نگهداری می‌شود المنصوری از سده هشتم/ چهاردهم جزو برنامه درسی دانشکده‌های اروپا و بسیار تأثیرگذار بود

[۱۹۵] Danielle Jacqurt and F Micheau, La médecine arabe et l’occident medieval, Paris 1990، v1، p181.

از جمله در دانشگاه‌های مونپلیه، بولونیا و پاریس همراه با دیگر آثار رازی و ابن سینا تدریس می‌شد.

[۱۹۶] Cyril L Elgood, A medical history of Persia, and the Eastern Caliphate: from the earliest times until the year A D 1932, Cambridge 1951، v1، p207.

[۱۹۷] Danielle Jacqurt and F Micheau, La médecine arabe et l’occident medieval, Paris 1990، v1، p171.

در ۷۹۷/۱۳۹۵، الحاوی یکی از نه کتاب کتابخانه دانشکده پزشکی پاریس بود.

[۱۹۸] Donald Campbell, Arabian medicine and its influence on the Middle Ages, London 1926, repr 2000، v1، p68.

ترجمه لاتین و متن عربی المنصوری، پیش از چاپ در کشورهای اسلامی، در اروپا در ۱۱۹۰/۱۷۷۶ توسط یوهان یاکوب رایسکه، و در ۱۳۲۱/۱۹۰۳ در لیدن چاپ شد.

[۱۹۹] Francis J Carmody, Arabic astronomical and astrological science in Latin translation: a critical bibliography, Berkeley, Calif 1956، v1، p132.

[۲۰۰] Donald Campbell, Arabian medicine and its influence on the Middle Ages, London 1926, repr 2000، v1، p68.

[۲۰۱] Fuat Sezgin, Geschichte des arabichen Schrifttums, Leiden 1967، v3، p282.

ترجمه‌ای یونانی نیز از المنصوری وجود دارد که در مورد سال ترجمه یا نشر آن اطلاعی دردست نیست.

[۲۰۲] Fuat Sezgin, Geschichte des arabichen Schrifttums, Leiden 1967، v3، p283.

۴.۲.۴ – شرح بر المنصوری

بر المنصوری، به ویژه کتاب نهم آن، شرح‌های متعددی به لاتین و ایتالیایی نوشته شد.

[۲۰۳] Donald Campbell, Arabian medicine and its influence on the Middle Ages, London 1926, repr 2000، v1، p68.

سزگین

[۲۰۴] Fuat Sezgin, Geschichte des arabichen Schrifttums, Leiden 1967، v3، p281ـ۲۸۳.

حدود سی شرح مختلف لاتین بر کتاب المنصوری را نام برده است که شارح حدود نیمی از آن‌ها ناشناس‌اند.

[۲۰۵] Francis J Carmody, Arabic astronomical and astrological science in Latin translation: a critical bibliography, Berkeley, Calif 1956، v1، p135-136.

برخی از این شرح‌ها عبارت‌اند از: شرح ژرار دوسولو (نیمه نخست قرن هشتم/ چهاردهم) و آندرئاس وسالیوس (متوفی ۹۷۱/ ۱۵۶۴ پدر کالبدشناسی جدید،

[۲۰۶] Francis J Carmody, Arabic astronomical and astrological science in Latin translation: a critical bibliography, Berkeley, Calif 1956، v1، p135-136.

[۲۰۷] Abdul Haq Compier, “Rhazes in the Renaissance of Andreas Vesalius”, Medical history, no 56 (2012)، v1، p4-5.

(برای تأثیر رازی بر دیگر آثار وسالیوس

[۲۰۸] Abdul Haq Compier, “Rhazes in the Renaissance of Andreas Vesalius”, Medical history, no 56 (2012)، v1، p13ـ۱۷.

) با وجود شرح‌های متعدد به لاتین و عبری، تنها یک شرح به عربی بر المنصوری شناخته شده است، ابن الحشاء، پزشک تونسی (قرن هفتم)، الفاظ طبی این کتاب را شرح کرد و آن را مفید العلوم و مبید الهموم نام نهاد. این کتاب در ۱۳۲۰ش/۱۹۴۱ در مغرب (مراکش) چاپ شد.

[۲۰۹] Fuat Sezgin, Geschichte des arabichen Schrifttums, Leiden 1967، v3، p282.

۴.۲.۵ – ترجمه الحاوی

در ۶۷۸/ ۱۲۷۹، فرج بن سالم (پزشک یهودی سیسیلی) کتاب الحاوی را با عنوان Continens به لاتین ترجمه و آن‌را به شارل آنژویی، پادشاه ناپل که نسخه‌ای از آن‌را از طریق خاندان حَفصیان تونس به دست آورده بود، اهدا کرد. این کتاب در پنج مجلد و مشتمل بر ۲۵ بخش است. این ترجمه نفیس اکنون در کتابخانه ملی فرانسه نگهداری می‌شود. نسخه دیگری در واتیکان وجود دارد که رونویسی از همین نسخه است

[۲۱۰] Jennifer S Bryson, “The k¦âtab al،H¤ ¦aw¦â of R¦az¦â (ca 900 AD) : book one of the H¤ ¦aw¦â on brain, nerve, and mental disorders, studies in the transmission of medical texts from Greek into Arabic into Latin”, doctoral thesis, Yale University 2000، v1، p93-94.

تاکنون نسخه عربی کاملی از الحاوی وجود ندارد که قدمتی بیش از این ترجمه لاتین داشته باشد. کیفیت این ترجمه بسیار مناسب است و نخستین‌بار در یک جلد با قطع بزرگ، پیشتر از متن عربی الحاوی (متن ناموثق منتشرشده در حیدرآباد دکن در ۱۳۳۴-۱۳۵۲ش/۱۹۵۵-۱۹۷۳) در ۸۷۲ ـ۸۷۳/ ۱۴۶۸ در برشا در ایتالیا چاپ شد. (برای اطلاع از تاریخ دیگر چاپ‌ها

[۲۱۱] Francis J Carmody, Arabic astronomical and astrological science in Latin translation: a critical bibliography, Berkeley, Calif 1956، v1، p132.

[۲۱۲] Jennifer S Bryson, “The k¦âtab al،H¤ ¦aw¦â of R¦az¦â (ca 900 AD) : book one of the H¤ ¦aw¦â on brain, nerve, and mental disorders, studies in the transmission of medical texts from Greek into Arabic into Latin”, doctoral thesis, Yale University 2000، v1، p100.

[۲۱۳] دایره المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، ج۲۰، ص۵۱، تهران ۱۳۶۷ش ـ، ذیل «الحاوی» (از مهرناز کاتوزیان).

)

۴.۲.۶ – ترجمه الجدری

از میان تک‌نگاری‌های پزشکی رازی، رساله الجُدَری و الحَصبه در اروپا بسیار مورد توجه قرار گرفت و با عنوان‌های De pestilentia و De variolis et morbilis به لاتین ترجمه شد. در ۷۵۰/۱۳۴۹، آبراهام کاسلاری ایتالیایی این رساله را به لاتین ترجمه کرد و در حدود چهار قرن، نزدیک به ۳۵ بار به زبان‌های مختلف از جمله یونانی، فرانسه، ایتالیایی و انگلیسی ترجمه شد (برای اطلاع از محل چاپ‌ها

[۲۱۴] Donald Campbell, Arabian medicine and its influence on the Middle Ages, London 1926, repr 2000، v1، p69-71.

[۲۱۵] Jacques ، Charles Brunet, Manuel du libraire et de l’amateur de livres, Paris 1860،۱۸۶۵، v4، p1263.

(نیز برای اطلاع از محتوای رساله و سیر تاریخی آن الجدری و الحصبه))

۴.۲.۷ – ترجمه دیگر کتب

تقاسیم العلل با نام لاتین Liber divisionum (میلان ۸۸۶/۱۴۸۱)، اوجاع المفاصل با نام لاتین iuncturarum De egritudinibus (میلان ۸۸۶/ ۱۴۸۱)، المدخل الی الطب با نام لاتین Introductio in medicinam (و نیز ۹۰۲/۱۴۹۷)، و القرابادین با نام لاتین Antidotarium (و نیز ۹۰۲/۱۴۹۷) را ژرار کرمونایی و دیگر مترجمان ترجمه کردند

[۲۱۶] Danielle Jacquart, “The influence of Arabic medicine in the medieval West”, in Encyclophedia of the history of Arabic science, ed Roshdi Rashed, vol3, London: Routledge, 1996، v1، p981- 984.

ژرار کرمونایی کتاب الحصی فی الکلی و المثانه، درباره تشکیل سنگ در کلیه و مثانه و درمان آنها، را به لاتین ترجمه کرد که در ۱۳۱۴/۱۸۹۶ پیتر دو کونینگ آن را با نام رساله درباره سنگ کلیه و مثانه به فرانسه ترجمه و چاپ کرد. ترجمه ای لاتین با نام Liber pretiosus هم از کتاب الفاخر موجود است

[۲۱۷] Fuat Sezgin, Geschichte des arabichen Schrifttums, Leiden 1967، v3، p275.

ژیل دو سنتاریین در سده هفتم/ سیزدهم، در پرتغال مقاله فی سر الصناعه الطب رازی را با عنوان De secretis medicine و الفصول (مرشد) او را با عنوان Aphorismi Rasis به لاتین ترجمه کرد که این دو همراه با ترجمه لاتین رساله تدبیر الصبیان رازی، با عنوان Practica Puerorum، در ۸۸۶/۱۴۸۱ در میلان چاپ شدند.

[۲۱۸] Danielle Jacquart, “The influence of Arabic medicine in the medieval West”, in Encyclophedia of the history of Arabic science, ed Roshdi Rashed, vol3, London: Routledge, 1996، v1، p981-984.

رساله تدبیر الصبیان را، که ظاهراً اصل عربی آن ازبین رفته است، ساموئل رادبیل در ۱۳۵۰ش/۱۹۷۱ به عنوان نخستین رساله مستقل در باب طب اطفال به انگلیسی و در پی آن، پزشک عراقی، محمود حاج قاسم، به عربی ترجمه کردند. ترجمه فارسی این کتاب با نام رساله پزشکی کودکان در ۱۳۹۱ش در تهران چاپ شد.

۴.۲.۸ – ترجمه آثار به عبری

پزشکان یهودی قرون وسطا با آثار رازی آشنا بودند و ترجمه‌های فراوانی هم از آثار رازی به عبری، غالباً از روی ترجمه‌های لاتین، صورت گرفته است. در منابع، به ترجمه عبری الحاوی اشاره شده که برخی احتمال داده‌اند همان متن عربی بوده که با رسم الخط عبری بازنویسی شده است

[۲۱۹] Jennifer S Bryson, “The k¦âtab al-H¤ ¦aw¦â of R¦az¦â (ca 900 AD) : book one of the H¤ ¦aw¦â on brain, nerve, and mental disorders, studies in the transmission of medical texts from Greek into Arabic into Latin”, doctoral thesis, Yale University 2000، v1، p93.

نسخه ای از ترجمه عبری المنصوری در کتابخانه ملی فرانسه نگهداری می‌شود که شرح‌هایی به عبری بر آن نوشته شده است. لئون جوزف (متوفی ۸۲۱/۱۴۱۸) شرح لاتین ژرار دوسولو بر المنصوری را به عبری ترجمه کرد (برای جزئیات ترجمه‌ها و شرح‌ها به عبری

[۲۲۰] Anne Sylvie Guenoun, “Le médicament chez Gérard de Solo, médecin montpelliérain du XIVe siècle”, Revue d’histoire de la pharmacie, no 324 (1999)، v1، p466.

) گزارشی از ترجمه‌های عبری و نسخه‌های موجود آن‌ها شامل اوجاع المفاصل (دردهای مفاصل)، تدبیر الصبیان (در پزشکی کودکان)، الفصول، خواص الاشیاء، تقسیم و التشجیر (تقسیم‌ها و علت‌های بیماری‌ها)، قرابادین، فی اسباب (الاغراض) الممیله) ظاهراً درباره علت تمایل مردم به پزشکان غیرحاذق (و رساله فی الفصد را عرضه کرده است. از رساله فی الاسباب الممیله نسخه‌ای به عربی یا ترجمه لاتین آن گزارش نشده است.

[۲۲۱] Fuat Sezgin, Geschichte des arabichen Schrifttums, Leiden 1967، v3، p291.

نسخه ای از ترجمه عبری الکافی در کتابخانه بودلیان (ش ۴۲۷) دانشگاه آکسفورد نگهداری می‌شود.
بروکلمان

[۲۲۲] Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden 1943،۱۹۴۹, Supplementband, 1937،۱۹۴۲، v1، p270.

نیز به ترجمه عبری دو رساله العرق و سفر هپسوقوط اشاره کرده است. علاوه بر ترجمه آثار رازی به زبان‌های مختلف اروپایی و وجود نسخه‌های متعدد از آنها، وجود تندیس رازی در دانشکده پزشکی پاریس دکارت، نقش برجسته رازی در میان ۴۵ شخصیت تأثیرگذار در تاریخ پزشکی بر دیوار بیرونی این دانشکده (ساخته مارسل گومون)، و تندیس او در خانه مشاهیر در شیکاگو از تأثیر عمیق او بر پزشکی غرب نشان دارد.

[۲۲۳] نبوی، سیف‌الدین، استاد محمد زکریای رازی و برداشت‌های دانشمندان علم پزشکی دهه‌های آخر قرن بیستم از او، ج۱، ص۵۵، تهران ۱۳۶۶ش.

[۲۲۴] نبوی، سیف‌الدین، استاد محمد زکریای رازی و برداشت‌های دانشمندان علم پزشکی دهه‌های آخر قرن بیستم از او، ج۱، ص۷۲-۷۳، تهران ۱۳۶۶ش.

[۲۲۵] نبوی، سیف‌الدین، استاد محمد زکریای رازی و برداشت‌های دانشمندان علم پزشکی دهه‌های آخر قرن بیستم از او، ج۱، ص۸۵، تهران ۱۳۶۶ش.

۵ – کیمیای رازی

از مهم‌ترین جنبه‌های علمی رازی و از موجبات اصلی شهرت رازی کیمیا است. همچنین رویکرد وی به دانش شیمی (به معنای کنونی آن) ویژه و متفاوت بوده است. رازی را پیشتاز و پدر شیمی علمی و بنیان‌گذار آن

[۲۲۶] Julius Ruska, “Al-R¦az¦â als Bahnbrecher einer neuen Chemie”, Deutsche Literaturzeitung, 44 (1923) repr in ibid، p117-124.

[۲۲۷] Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, “Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.”, Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, 8 (1929), in Natural sciences in Islam, vol.73: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
Robert Steele, “Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus”,tr. Gerard of Cremona, Isis, 12 (1929), in ibid. p343

[۲۲۸] رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص ۱۳۷-۱۳۸، به نقل از روسکا، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.

نیای پزشک ـ شیمی‌دانان

[۲۲۹] George Sarton, Introduction to the history of sicence, Malabar, Fla 1975، v1، p587.

و به همراه جابر بن حیّان یکی از دو شیمی‌دان متنفذ جهان اسلام

[۲۳۰] Ahmad Yu¦ suf Hassan and Donald Routledge Hill, Islamic technology: an illustrated history, Cambridge 1992، v1، p27.

[۲۳۱] Ahmad Yu¦ suf Hassan and Donald Routledge Hill, Islamic technology: an illustrated history, Cambridge 1992، v1، p133.

خوانده‌اند.
مهم‌ترین فعالیت او را در علم شیمی تقسیم مواد و دسته‌بندی آن‌ها و وصف دقیق آزمایشگاه شیمی دانسته‌اند.

[۲۳۲] Eric John Holmyard, Alchemy, Middlesex, Engl 1957 p86-87.

[۲۳۳] Ahmad Yu¦ suf Hassan, Studies in al-kimya’: critical Issues in Latin and Arabic alchemy and chemistry, Hildesheim 2009. p106

حرفه رازی در جوانی و نیز پدرش زرگری و صیرفی بود

[۲۳۴] بیهقی، علی بن زید، تاریخ حکماء الاسلام، ج۱، ص۲۱، چاپ محمد کردعلی، دمشق ۱۳۶۵/۱۹۴۶.

[۲۳۵] ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۴۱۶، چاپ امرؤالقیس بن طحان (آوگوست مولر)، کونیگسبرگ و قاهره ۱۲۹۹/۱۸۲۲، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۲.

و احتمالاَ همین امر توجه و علاقه او به کیمیا را برانگیخت

[۲۳۶] نجم آبادی، محمود، محمد زکریای رازی: طبیب، ج۱، ص۳، فیلسوف و شیمیدان ایرانی، (کرمانشاه) ۱۳۷۱ش.

حکایت‌هایی از پذیرایی رازی از قاسم بن عبیداللّه (وزیر مکتفی، خلیفه عباسی) در ظرف‌های طلا و این‌که وی به رومیان شمش‌های زر می‌فروخته، در دست است.

[۲۳۷] ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۳۱۳-۳۱۴، چاپ امرؤالقیس بن طحان (آوگوست مولر)، کونیگسبرگ و قاهره ۱۲۹۹/۱۸۲۲، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۲.

در گزارش‌هایی، بیماری چشم رازی در جوانی به عوارض ناشی از تجربه‌های کیمیایی وی

[۲۳۸] ابوریحان بیرونی، فهرست کتاب‌های رازی و نام‌های کتاب‌های بیرونی، ج۱، ص۴، تصحیح و ترجمه و تعلیق از محقق، مهدی، تهران ۱۳۶۶ش.

[۲۳۹] بیهقی، علی بن زید، تاریخ حکماء الاسلام، ج۱، ص۲۱، چاپ محمد کردعلی، دمشق ۱۳۶۵/۱۹۴۶.

و نابینایی‌اش در پایان عمر

[۲۴۰] ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، ج۵، ص۱۶۰.

(به مکافات)) و حتی مرگش هم به کیفر دعاوی اثبات نشدنی‌اش در کیمیا نسبت داده شده است.

[۲۴۱] ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۳۱۴، چاپ امرؤالقیس بن طحان (آوگوست مولر)، کونیگسبرگ و قاهره ۱۲۹۹/۱۸۲۲، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۲.

این روایت‌ها حتی در زمان حیات رازی نیز موجب نقد و طعن او شده بود، از جمله در مجادله‌اش با کعبی، رازی به سبب عجز در پرداخت مهریه همسرش، با وجود ادعایش در کیمیا، تمسخر شده است.

[۲۴۲] ابن عبری، تاریخ مختصر الدول، ج۱، ص۱۵۸، چاپ انطون صالحانی، بیروت ۱۹۵۸.

به رغم افسانه انگاشتن چنین داستانی

[۲۴۳] Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden 1943،۱۹۴۹، v1، p268.

[۲۴۴] نجم آبادی، محمود، محمد زکریای رازی: طبیب، ج۱، ص۱۸۴، فیلسوف و شیمیدان ایرانی، (کرمانشاه) ۱۳۷۱ش.

اهمیت کیمیا در زندگی او بیش‌تر نمایان می‌شود.

۵.۱ – استادان کیمیا

اینکه رازی کیمیا را چگونه و نزد چه استاد یا استادانی آموخت دانسته نیست، اما سرچشمه‌های کیمیای او از آثارش هویدا یا دست‌کم حدس‌زدنی است.

۵.۱.۱ – پدر و کیمیاگران دیگر

اشتغال رازی به کیمیا را به آغاز فعالیتش، یعنی پیش از سی تا چهل سالگی و حتی پیش از روی آوردنش به طب، مرتبط دانسته‌اند.

[۲۴۵] ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۴۱۹، چاپ امرؤالقیس بن طحان (آوگوست مولر)، کونیگسبرگ و قاهره ۱۲۹۹/۱۸۲۲، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۲.

[۲۴۶] ابوریحان بیرونی، فهرست کتاب‌های رازی و نام‌های کتاب‌های بیرونی، ج۱، ص۴، تصحیح و ترجمه و تعلیق از محقق، مهدی، تهران ۱۳۶۶ش.

با این حال به نظر می‌رسد او این مهارت و دانش را نزد پدر یا بر اساس متون و منابع موجود آموخته باشد.

[۲۴۷] نجم آبادی، محمود، محمد زکریای رازی: طبیب، ج۱، ص۸، فیلسوف و شیمیدان ایرانی، (کرمانشاه) ۱۳۷۱ش.

[۲۴۸] نجم آبادی، محمود، محمد زکریای رازی: طبیب، ج۱، ص۱۷۸، فیلسوف و شیمیدان ایرانی، (کرمانشاه) ۱۳۷۱ش.

میراث اندیشه‌های یونانی و اسکندرانی و مصری، در آثار کیمیایی رازی به چشم می‌خورد. به رغم ادعای کاملاً قابل تردید شیبانی

[۲۴۹] رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات، ص ۱۱۹، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.

که رازی با زبان یونانی آشنا بود و مستقیماً از آثار کیمیایی یونانیان بهره می‌برد، به نظر می‌رسد رازی از طریق جابر بن حیّان با این میراث آشنا شده باشد.

[۲۵۰] Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, “Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.”, Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, 8 (1929), in Natural sciences in Islam, vol.73: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
Robert Steele, “Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus”,tr. Gerard of Cremona, Isis, 12 (1929), in ibid. p343

او در کتاب الشواهد از حدود ۲۴ دانشمند غیرمسلمان از تمدن‌های بین النهرین، ایران، یونان و روم نام می‌برد، ازجمله هرمس، آگاثاذیمون (عاذیمون)، ماریه، ارسطو و زوسیموس (

[۲۵۱] Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, “Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.”, Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, 8 (1929), in Natural sciences in Islam, vol.73: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
Robert Steele, “Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus”,tr. Gerard of Cremona, Isis, 12 (1929), in ibid. p335

[۲۵۲] رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص ۱۱۶- ۱۱۹، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.

علاوه بر این، بخش عمده‌ای از منابع کیمیایی رازی در آثار آشوری، بابلی، کلدانی و صابئی یافت می‌شود. استیپلتون و همکاران

[۲۵۳] Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, “Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.”, Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, 8 (1929), in Natural sciences in Islam, vol.73: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
Robert Steele, “Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus”,tr. Gerard of Cremona, Isis, 12 (1929), in ibid.p340-342

با استناد به پژوهشی درباره فلز خارصینی (آهن چینی) و وابستگی علی بن ربّن طبری (استاد رازی در طب) و مدارس طبرستان، جندیشاپور و جبال به مکتب حَرّان، تأثیر منابع سریانی و بابلی بازمانده در حرّان را نشان داده‌اند. علاوه بر این، سالم حرّانی دانشمندی که رازی در کتاب الشواهد از او فراوان نام برده است

[۲۵۴] Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, “Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.”, Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, 8 (1929), in Natural sciences in Islam, vol.73: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
Robert Steele, “Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus”,tr. Gerard of Cremona, Isis, 12 (1929), in ibid. p341

[۲۵۵] رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص ۱۱۸-۱۲۱، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.

یا خود یا نسبش به حرّان می‌رسد. بسامد چشمگیر نام‌های فارسی، مشابهت بسیار تفکر مانوی و جهان شناسی رازی، در کنار تعلق او به تمدن و فرهنگ ایران و احتمالِ زیاد تأثیرپذیری‌اش از باقی‌مانده علوم پهلوی و ساسانی، آموزه های مدارس بلخ و مرو و سمرقند، و کیمیای مغانی

[۲۵۶] Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, “Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.”, Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, 8 (1929), in Natural sciences in Islam, vol.73: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
Robert Steele, “Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus”,tr. Gerard of Cremona, Isis, 12 (1929), in ibid. p341

[۲۵۷] James Riddich Partington, “The chemitry of al،R¦az¦â”, Ambix, 1 (1937، ۱۹۳۸) , repr in Natural sciences in Islam, vol73: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar،Ra¦ zi, collected and reprinted by Fuat Sezgin, Frankfurt am Main: Institute for the History of Arabic،Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University, 2002، v1، p192-196.

[۲۵۸] رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص ۱۲۲- ۱۲۳، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.

[۲۵۹] اذکائی، پرویز، حکیم رازی: حکمت طبیعی و نظام فلسفی محمدبن زکریای صیرفی، ج۱، ص۱۴۷، تهران ۱۳۸۲ش.

نیز از آبشخورهای فارسی کیمیای رازی حکایت می‌کند.
همچنین با توجه به آشنایی رازی با دانشوران هندی، چون صنجهل

[۲۶۰] ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۴۷۳.

سوشروتا و چرکه و احتمالاً مطالبی از کیمیای هند

[۲۶۱] Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, “Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.”, Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, 8 (1929), in Natural sciences in Islam, vol.73: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
(۴۶) Robert Steele, “Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus”,tr. Gerard of Cremona, Isis, 12 (1929), in ibid. p344

نباید تأثیر کیمیای هند را در آثار رازی نادیده گرفت.

۵.۱.۲ – جابر بن حیان

به رغم برخی تفاوت‌های بنیادی، اصلی‌ترین منابع کیمیای رازی آثار جابر بن حیّان است

[۲۶۲] Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, “Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.”, Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, 8 (1929), in Natural sciences in Islam, vol.73: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
Robert Steele, “Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus”,tr. Gerard of Cremona, Isis, 12 (1929), in ibid. p335-338

[۲۶۳] Ahmad Yu¦ suf Hassan, Studies in al-kimya’: critical Issues in Latin and Arabic alchemy and chemistry, Hildesheim 2009. p89.

رازی جابر را پیش کسوت در این علم و استاد خود خوانده

[۲۶۴] Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, “Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.”, Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, 8 (1929), in Natural sciences in Islam, vol.73: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
Robert Steele, “Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus”,tr. Gerard of Cremona, Isis, 12 (1929), in ibid. p335

هرچند شاگرد بلافصل او نبوده است

[۲۶۵] نجم آبادی، محمود، محمد زکریای رازی: طبیب، ج۱، ص۹، فیلسوف و شیمیدان ایرانی، (کرمانشاه) ۱۳۷۱ش.

[۲۶۶] نجم آبادی، محمود، محمد زکریای رازی: طبیب، ج۱، ص۱۷۶-۱۷۷، فیلسوف و شیمیدان ایرانی، (کرمانشاه) ۱۳۷۱ش.

آثار کهن‌تر از افرادی چون مَریانوس (معلم خالد بن یزید) و خالد بن یزید بن معاویه رازآمیزتر و بسیار متفاوت‌تر از آن هستند که مأخذی برای کیمیای رازی شمرده شوند.

[۲۶۷] Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, “Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.”, Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, 8 (1929), in Natural sciences in Islam, vol.73: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
Robert Steele, “Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus”,tr. Gerard of Cremona, Isis, 12 (1929), in ibid. p336

ارتباط سنّت علمی جابر و رازی، دو کیمیاگر برجسته و بانفوذ جهان اسلام

[۲۶۸] Eric John Holmyard, “Chemistry in Islam”, Scientia, 40 (1926) , repr in Natural sciences in Islam, vol55: chemistry and alchemy, collected and reprinted by Fuat Sezgin, Frankfurt am Main: Institute for the HistoryofArabic-Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University, 2001.p290.

[۲۶۹] Ahmad Yu¦ suf Hassan and Donald Routledge Hill, Islamic technology: an illustrated history, Cambridge 1992، v1، p133.

که تکامل کیمیاگری در غرب مرهون یا مرتبط با نام ایشان است

[۲۷۰] Julius Ruska, “Die Alchemie ar-R¦az¦â’s”, Der Islam, 22 (1935) , repr in ibid. p342.

[۲۷۱] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden 1967، v4، p276.

بحث برانگیز است.
به باور کراوس

[۲۷۲] Paul Kraus, J¦abir ibn H¤ ayy¦an: contribution ©a l’histoire des idées scientifiques dans l’Islam, Cairo 1942،۱۹۴۳، v1، p61-62.

[۲۷۳] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden 1967، v4، p215.

از مجموعه آثار منسوب به جابر، رازی‌ به‌طور قطع کتاب الرحمه را می‌شناخت. او تأثیر جابر بر رازی را ناچیز و تقریباً هیچ دانسته است.

۵.۱.۲.۱ – تفاوت‌های سنّت جابر و رازی

روسکا

[۲۷۴] Julius Ruska, “Al-R¦az¦â’s Buch Geheimins der Geheimmisse: Mit Einleitung und Erluterungen in deutscher Ubersetzung”, Quellen und Studien zur Geschichte der Naturwissenschaften und der Medizin, vol6 (1937) , repr in Natural sciences in Islam, vol74: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid. p25-26.

ارجاعات رازی را در کتاب الاسرار به جابر، افزوده‌ها و تحریفات پسینیان می‌داند

[۲۷۵] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden 1967، v4، p276-277.

حتی به ادعای برخی، بخشی از آثار منسوب به جابر، در واقع نوشته رازی و متعلق به سنّت کیمیایی اوست که علوم حرّانیان کافرکیش و چه بسا آثارِ با منشأ ایران قدیم را برای در امان بودن از انتقاد، به شاگرد امام صادق (علیه‌السلام) نسبت داده است.

[۲۷۶] رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص ۱۱۹، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.

[۲۷۷] رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۱۲۳، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.

علاوه بر اینها، تفاوت‌های دیگری نیز میان سنّت جابر و رازی وجود دارد که عبارت‌اند از: به کارنبردن تمثیل‌های رمزی معمول در کیمیای جابر، از قبیل نظریه میزان، توسط رازی

[۲۷۸] Hossein Nasr, Science and civilization in Islam, Lahore 1987، v1، p268-269.

[۲۷۹] نصر، حسین، معارف اسلامی در جهان معاصر، ج۱، ص۹۹-۱۰۰، تهران ۱۳۷۱ش.

[۲۸۰] اذکائی، پرویز، حکیم رازی: حکمت طبیعی و نظام فلسفی محمدبن زکریای صیرفی، ج۱، ص۲۸۳-۲۸۵، تهران ۱۳۸۲ش.

اختلاف‌نظر در نظریه تکوین فلزات از گوگرد و جیوه یا تأییدنکردن آن

[۲۸۱] نصر، حسین، معارف اسلامی در جهان معاصر، ج۱، ص۹۷، تهران ۱۳۷۱ش.

[۲۸۲] Hossein Nasr, Science and civilization in Islam, Lahore 1987، v1، p277.

[۲۸۳] Eric John Holmyard, Alchemy, Middlesex, Engl 1957 p86.

(درباره هم‌خوانی دیدگاه رازی با جابر در این مورد) توجه رازی به اهداف عملی و دستورالعمل‌های کوتاه و کاربردی در برابر مقاصد روحی مورد تأکید جابر؛ تفاوت در نظام فکری و عملی، تفاوت در سبک نگارش و پیروی نکردن رازی از روش بیان یک موضوع به شکل‌های گوناگون.

[۲۸۴] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden 1967، v4، p277.

[۲۸۵] Lenn Evan Goodman, “Mu¤ hammad ibn Zakariyy¦a’ al،R¦az¦â”, in History of Islamic phylosophy, ed HosseinNasrandOliverLeaman، pt1، v1، p205، London: Routledge, 1996.

۵.۱.۲.۲ – اشتراکات جابر و رازی

برخی اشتراک جابر و رازی را در بسیاری از مبانی، آثار، و دستاوردها یا نتایج عملی بیش از آن دانسته‌اند که نادیده گرفته شود، برخی از اشتراکات جابر و رازی در مبانی عبارت‌اند از: تلقی مشابه از جوهر و جسم،

[۲۸۶] Paul Kraus, J¦abir ibn H¤ ayy¦an: contribution ©a l’histoire des idées scientifiques dans l’Islam, Cairo 1942،۱۹۴۳، v2، p170.

اعتقاد به نظام چهار عنصری

[۲۸۷] Eric John Holmyard, Alchemy, Middlesex, Engl 1957 p86.

و امکان استحاله فلزات

[۲۸۸] Ahmad Yu¦ suf Hassan and Donald Routledge Hill, Islamic technology: an illustrated history, Cambridge 1992، v1، p133.

تشابه پنج اصل جابر و قدمای خمسه رازی (به ترتیب جوهر اولیه، مادّه، صورت، زمان، و مکان

[۲۸۹] نصر، حسین، معارف اسلامی در جهان معاصر، ج۱، ص۹۷، تهران ۱۳۷۱ش.

) و حتی نزدیکی مفهومی نظریه ذره گرایی رازی با عبارات جابر در کتاب التصریف

[۲۹۰] Paul Kraus, J¦abir ibn H¤ ayy¦an: contribution ©a l’histoire des idées scientifiques dans l’Islam, Cairo 1942،۱۹۴۳، v2، p154.

در کتاب رتبه الحکیم منسوب به مَجریطی (متوفی ۳۹۸)، به پیوستگی و ارتباط این دو سنّت اشاره شده و طُغرایی (متوفی ۵۱۵) رازی را در کتاب الحجر به سرقت یا رونویسی از کتاب المجردات جابر متهم کرده است.

[۲۹۱] ۲۱۴ـ ۲۱۹، v4، p214، Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden 1967.

[۲۹۲] .۲۷۶p ، v4، Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden 1967.

رازی در کتاب الشواهد، اثر دیگر خودش با عنوان کتاب الترتیب (یا الراحه) را تفسیر نظر جابر در کتاب الرحمه بیان کرده است.

[۲۹۳] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden 1967، v4، p214.

به علاوه، رازی کتاب الأس جابر را به نظم درآورده

[۲۹۴] ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۳۲۰، چاپ امرؤالقیس بن طحان (آوگوست مولر)، کونیگسبرگ و قاهره ۱۲۹۹/۱۸۲۲، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۲.

[۲۹۵] Paul Kraus, J¦abir ibn H¤ ayy¦an: contribution ©a l’histoire des idées scientifiques dans l’Islam, Cairo 1942،۱۹۴۳، v1، p61.

[۲۹۶] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden 1967، v4، p276.

و گزیده‌ای از العلم المخزون جابر در القوانین الطبیعیه، منسوب به رازی، نقل شده است.

[۲۹۷] Julius Ruska, “Die Alchemie ar-R¦az¦â’s”, Der Islam, 22 (1935) , repr in ibid. p299-302.

[۲۹۸] Paul Kraus, J¦abir ibn H¤ ayy¦an: contribution ©a l’histoire des idées scientifiques dans l’Islam, Cairo 1942،۱۹۴۳، v1، p86.

دست‌کم چهارده اثر این دو عالم کیمیا، عنوانی یکسان یا کاملاً مشابه دارند

[۲۹۹] Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, “Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.”, Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, 8 (1929), in Natural sciences in Islam, vol.73: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
Robert Steele, “Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus”,tr. Gerard of Cremona, Isis, 12 (1929), in ibid. p336-337

که حتی اگر در رویکرد و طرز بیان مطالب متفاوت باشند، نشان دهنده تأثیر جابر بر رازی است. حتی روسکا

[۳۰۰] Julius Ruska, “Die Alchemie ar-R¦az¦â’s”, Der Islam, 22 (1935) , repr in ibid. p292.

به رغم همه تردیدهایش ارتباط آثار کیمیایی رازی (دوازده کتاب و سرّالاسرار) را با آرای جابر بسیار بیش‌تر از آنچه گمان می‌شد برآورد می‌کند.

[۳۰۱] Ahmad Yu¦ suf Hassan, Studies in al-kimya’: critical Issues in Latin and Arabic alchemy and chemistry, Hildesheim 2009. p89.

[۳۰۲] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden 1967، v4، p218.

در کیمیای عملی و راهکارها و تجربه‌های کیمیایی و آزمایشگاهی جابر و رازی نیز ارتباط و اشتراک وجود دارد؛ سرچشمه نظام طبقه‌بندی رازی به رساله ۳۱ (از مجموعه هفتاد رساله) و رساله اول (از مجموعه ۱۱۲ رساله جابر یعنی اُسطقس الاس الاول) بازمی‌گردد

[۳۰۳] Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, “Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.”, Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, 8 (1929), in Natural sciences in Islam, vol.73: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
Robert Steele, “Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus”,tr. Gerard of Cremona, Isis, 12 (1929), in ibid. p337

و در فرایندهایی چون تقطیر

[۳۰۴] Ahmad Yu¦ suf Hassan, Studies in al-kimya’: critical Issues in Latin and Arabic alchemy and chemistry, Hildesheim 2009. p110

تهیه اسیدهای معدنی، ترکیبات قلیایی از قبیل نوشادر

[۳۰۵] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۳۴۲، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.

نَطرون، و نمک قلیا

[۳۰۶] Ahmad Yu¦ suf Hassan, Studies in al-kimya’: critical Issues in Latin and Arabic alchemy and chemistry, Hildesheim 2009. p97

دستورالعمل‌های مشابه یا پیشینه مشترک دیده می‌شود. بر این اساس، رازی را باید تنظیم کننده و توسعه دهنده کیمیای جابر دانست، چنان‌که به اعتقاد مجریطی

[۳۰۷] Ahmad Yu¦ suf Hassan, Studies in al-kimya’: critical Issues in Latin and Arabic alchemy and chemistry, Hildesheim 2009. p89

او بر مباحث جابری چیزی نیفزود، حتی آزمایشگاه مجهزش را بر همان بنیاد و سامانه بنا کرد،

[۳۰۸] John Eberly, Al،kimia: the mystical Islamic essence of the sacred art of alchemy, Hillsdale, NY 2004، v1، p28.

و در دسته‌بندی مواد معدنی با جابر هم‌نظر بود، اما دسته‌بندی و توضیحاتش بسامان‌تر

[۳۰۹] Eric John Holmyard, Alchemy, Middlesex, Engl 1957 p78.

و گاه کامل‌تر

[۳۱۰] Syed Nomanul Haq, Name, natures and things: the alchemist Jâbir ibn Hayyân and his book of stones, Dordrecht 1994.، p229.

می نماید. رازی نیز چون جابر روحیi آزادپژوهشی داشت، و بسیاری از پشتوانه‌های فلسفی‌شان مشابه بود.

[۳۱۱] Eric John Holmyard, Alchemy, Middlesex, Engl 1957 p85.

۵.۲ – نظریه فلزی

رازی‌ به‌طور کلی امکان استحاله فلزات را پذیرفته، اما در دو اثر کیمیایی‌اش (المدخل التعلیمی و الاسرار) در مورد نظریه شکل‌گیری فلزات از دو عنصر گوگرد و جیوه سکوت کرده است.

[۳۱۲] Eric John Holmyard, Alchemy, Middlesex, Engl 1957 p85.

[۳۱۳] Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, “Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.”, Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, 8 (1929), in Natural sciences in Islam, vol.73: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
Robert Steele, “Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus”,tr. Gerard of Cremona, Isis, 12 (1929), in ibid.p326-327

با وجود این، افزودن عنصر سوم نمک برای تعادل بخشیدن به ترکیب فلزی در نظریه پیش گفته، که در آثار کیمیایی سپسین و غربی به وفور آمده، به رازی نسبت داده شده است.

[۳۱۴] Eric John Holmyard, Alchemy, Middlesex, Engl 1957 p85.

[۳۱۵] Gerard Heym, “Al،R¦az¦â and alchemy”, Ambix, 1 (1937،۱۹۳۸) , repr in Natural sciences in Islam, vol73: Muh¤ ammad ibn Zakariy¦a’ ar،Ra¦ zi, collected and reprinted by Fuat Sezgin, Frankfurt am Main: Institude for History of Arabic،Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University, 2002، v1، p189.

[۳۱۶] John Eberly, Al،kimia: the mystical Islamic essence of the sacred art of alchemy, Hillsdale, NY 2004، v1، p29.

درک و تحلیل کیمیای رازی منوط به درنظرگرفتن آرای فلسفی اوست. او با توجه به جنبه‌های مادّی و خواص آزمودنی اشیا، از علوم خفیه و بیان رمزی و نمادگرایی مندرج در آن روی برمی‌تابد (

[۳۱۷] نصر، حسین، معارف اسلامی در جهان معاصر، ج۱، ص۹۹، تهران ۱۳۷۱ش.

[۳۱۸] نصر، حسین، معارف اسلامی در جهان معاصر، ج۱، ص۱۰۱، تهران ۱۳۷۱ش.

[۳۱۹] اذکائی، پرویز، حکیم رازی: حکمت طبیعی و نظام فلسفی محمدبن زکریای صیرفی، ج۱، ص۲۸۵، تهران ۱۳۸۲ش.

[۳۲۰] اذکائی، پرویز، حکیم رازی: حکمت طبیعی و نظام فلسفی محمدبن زکریای صیرفی، ج۱، ص۲۸۵، بخش ۶، تهران ۱۳۸۲ش.

آرا و آثار فلسفی) زبان آثار کیمیایی رازی نیز واضح و بدون رمز و نماد است

[۳۲۱] کالین رونان، تاریخ علم کمبریج، ج۱، ص۳۳۱-۳۳۲، ترجمه حسن افشار، تهران ۱۳۶۶ش.

بیان و کاربرد واژگان در آثار کیمیایی رازی چنان دقیق است، که اگر در ارزش محتوای علمی‌اش هم تردید شود، از زبان علمی و اصطلاح شناسی فاخر آن نمی‌توان چشم پوشید.

[۳۲۲] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار و سرّالاسرار، مقدمه دانش‌پژوه، ص۳-۴، با تجارب شهریاری، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، تهران ۱۳۴۳ش.

۵.۳ – رویکرد و روش علمی

رازی خرد را در شناخت همه علت‌های پدیده‌ها، موجبات پیدایش خواص و کیفیت‌های مواد ناتوان دانسته است

[۳۲۳] Paul Kraus, J¦abir ibn H¤ ayy¦an: contribution ©a l’histoire des idées scientifiques dans l’Islam, Cairo 1942،۱۹۴۳، v2، p95.

از این‌رو، وجود قوای مکنون را نفی نکرده و به رغم آگاهی از امکان متهم شدنش به تناقض، کتاب الخواص را نگاشته و ضرورت ثبت و انتقال گزاره های اثبات نشده و مشکوک ــ و نه مردودــ را یادآوری کرده است.

[۳۲۴] Paul Kraus, J¦abir ibn H¤ ayy¦an: contribution ©a l’histoire des idées scientifiques dans l’Islam, Cairo 1942،۱۹۴۳، v2، p292.

[۳۲۵] Manfred Ullmann, Islamic medicine, Edinburg 1978، v1، p108-109.

کیمیای رازی با تکیه انتقادی بر دستاوردهای پیشینیان و با اعتماد به سیر تکاملی دانش در تقابل با واپس‌گرایی سنّتیِ ارسطوییان شکل گرفته و امتیاز دانش جدید را در شناخت میراث پیشین، پرهیز از دوباره کاری و نهایتاً دستیابی به افق‌های نو دانسته است.

[۳۲۶] Lenn Evan Goodman, “Mu¤ hammad ibn Zakariyy¦a’ al،R¦az¦â”, in History of Islamic phylosophy, ed HosseinNasrandOliverLeaman، pt1، v1، p206، London: Routledge, 1996.

همین توجه خاص و شاید منحصربه فرد رازی به تجربه و آزمایش در شیمی از یک سو و ترک تأملات ذهنی و باطنی از سوی دیگر، سبب ساز انقلاب او در پایه‌ریزی شیمیِ «علمی» شده است.

[۳۲۷] Eric John Holmyard, Alchemy, Middlesex, Engl 1957 p86.

۵.۴ – آثار کیمیایی

شمار و عناوین آثار کیمیایی رازی متفاوت

[۳۲۸] ابن جلجل، طبقات الاطباء و الحکماء، ج۱، ص۷۷-۷۸، چاپ فؤاد سید، قاهره ۱۹۵۵.

[۳۲۹] ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۶۱.

[۳۳۰] ابوریحان بیرونی، فهرست کتاب‌های رازی و نام‌های کتاب‌های بیرونی، ج۱، ص۱۶-۱۷، تصحیح و ترجمه و تعلیق از محقق، مهدی، تهران ۱۳۶۶ش.

[۳۳۱] ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۴۲۱، چاپ امرؤالقیس بن طحان (آوگوست مولر)، کونیگسبرگ و قاهره ۱۲۹۹/۱۸۲۲، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۲.

[۳۳۲] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden 1967، v4، p279-282.

و افزون بر پنجاه اثر ــ همگی به عربی ــ گزارش شده است.
در دسترس نبودن نسخه‌های اصیل یا درخور اعتماد، احراز نکردن اصالت (صحت انتساب به رازی) تصحیف عنوان، انتساب چند عنوان به یک کتاب یا رساله، و تنوع تلقی از مضامین و موضوع آثار، موجب این گوناگونی یا تشتّت است. با این حال، بنیان آثار کیمیایی رازی بر نوشته‌هایی است که تقریباً بر وجود و اصالت آن‌ها اتفاق نظر هست.

۵.۴.۱ – دوازده اثر

به نظر می‌رسد دوازده عنوان از آثار رازی، محور فراگیری کیمیا از دیدگاه رازی را شکل می‌دهند.
رازی در دیباچه الشواهد و در المدخل التعلیمی

[۳۳۳] رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی، ج۱، ص۹۰-۹۱، یا، راهنمای آموزش صنعت کیمیا، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.

ضمن نام بردن از این دوازده اثر و وصفی مختصر از محتوایشان، ترتیب نگارش

[۳۳۴] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار و سرّالاسرار، مقدمه دانش‌پژوه، ص۲-۳، با تجارب شهریاری، چاپ محمدتقی دانش پژوه، تهران ۱۳۴۳ش.

[۳۳۵] رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، گفتار نخست شیبانی، ص ۳-۶، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.

و نظم آموزشی آن‌ها را برشمرده است.

[۳۳۶] Julius Ruska, “Al-R¦az¦â’s Buch Geheimins der Geheimmisse: Mit Einleitung und Erluterungen in deutscher Ubersetzung”, Quellen und Studien zur Geschichte der Naturwissenschaften und der Medizin, vol6 (1937) , repr in Natural sciences in Islam, vol74: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid. p10-11.

ترتیب این کتاب‌ها به نقل از المدخل التعلیمی

[۳۳۷] رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی، ج۱، ص۹۰-۹۲، یا، راهنمای آموزش صنعت کیمیا، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.

عبارت است از: المدخل التعلیمی؛ المدخل البُرهانی یا علل المعادن (یا «تکوّن الاحجار»)؛ اثبات الصنعه؛ الحجر؛ التدبیر؛ الإکسیر؛ شرف الصناعه (الصنعه و فضلها)؛ الترتیب، که آن را الراحه هم خوانده است

[۳۳۸] Henry E. Stapleton and Rizkalla F. Azo, “An alchemical compilation of the thirteenth century, A.D.”, Memoirs of the Asiatic Society of Bengal, 3 (1910-1914), repr. in Natural sciences in Islam, vol.61: Chemistry and alchemy, collected and reprinted by Fuat Sezgin, Frankfurt am Main: Institute for the History of Arabic-Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University, 2001. p69.

التدابیر؛ المحن؛ الشواهد (نُکَت الرّموز)؛ سرّ الحکماء و حِیَلهم (الحیل).
از میان آثار دوازده گانه، فقط المدخل التعلیمی، به طور کامل، قسمتی از الشواهد و یک فصل از کتاب الإثبات چاپ شده است (برای مشخصات کامل

[۳۳۹] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden 1967، v4، p280-281.

)

۵.۴.۲ – مهم‌ترین اثر

کتاب الاسرار و کتاب سرّ الاسرار را مهم‌ترین آثار رازی در کیمیا دانسته اند. تصحیح، ترجمه و شرح‌هایی از این دو اثر منتشر شده است، از جمله: ترجمه انگلیسی (دو بخش نخست الاسرار در

[۳۴۰] Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, “Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.”, Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, 8 (1929), in Natural sciences in Islam, vol.73: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
Robert Steele, “Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus”,tr. Gerard of Cremona, Isis, 12 (1929), in ibid. p369-392

ترجمه آلمانی از روسکا

[۳۴۱] Julius Ruska, “Al-R¦az¦â’s Buch Geheimins der Geheimmisse: Mit Einleitung und Erluterungen in deutscher Ubersetzung”, Quellen und Studien zur Geschichte der Naturwissenschaften und der Medizin, vol6 (1937) , repr in Natural sciences in Islam, vol74: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.

ترجمه روسی سرّ الاسرار از کریم اف (۱۹۵۷) تصحیح متن الاسرار و نسخه برگردان سرّ الاسرار، همراه با ترجمه گزیده مانندی به فارسی کهن با نام تجارب شهریاری از شهریار بهمنیار پارسی، که به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه چاپ شده است (تهران ۱۳۴۳ش) و ترجمه و شرح فارسی الاسرار از شیبانی.

[۳۴۲] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.

[۳۴۳] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden 1967، v4، p279-280.

به اعتقاد برخی، در سرّ الاسرار آزمایش‌های فوری کیمیایی گردآوری شده و از الاسرار بیست باب کمتر است و به رغم برخی نظرها، این دو اثرْ در اصل مستقل از یکدیگر، و نه دو تحریر از یک اثر و نه گزیده یکی از دیگری، هستند.

[۳۴۴] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار و سرّالاسرار، پیشگفتار دانش‌پژوه، ص۸، با تجارب شهریاری، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، تهران ۱۳۴۳ش.

[۳۴۵] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار و سرّالاسرار، پیشگفتار دانش‌پژوه، ص۱۱، با تجارب شهریاری، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، تهران ۱۳۴۳ش.

(برای دیگر کتاب‌های او در کیمیا که هنوز‌ به‌طور جدّی بررسی نشده‌اند.

[۳۴۶] نجم آبادی، محمود، مؤلّفات و مصنّفات ابوبکر محمدبن زکریای رازی، ج۱، ص۲۶۱-۲۶۳، تهران ۱۳۳۹ش.

[۳۴۷] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden 1967، v4، p281-282.

)
علاوه بر استمرار سنّت رازی به همت ابن سینا و محمد بن عبدالمالک صالحی خوارزمی کاثی و دیگران، و نیز تألیف متون کیمیایی اصیل یا اقتباسی، همچون تجارب شهریاری به فارسی

[۳۴۸] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار و سرّالاسرار، پیشگفتار دانش‌پژوه، ص۴، با تجارب شهریاری، چاپ محمدتقی دانش پژوه، تهران ۱۳۴۳ش.

[۳۴۹] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار و سرّالاسرار، پیشگفتار دانش‌پژوه، ص۱۲، با تجارب شهریاری، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، تهران ۱۳۴۳ش.

برخی نوشته‌های مؤثر در سنّت کیمیایی غرب نیز بر اساس ترجمه الاسرار یا سایر آثار کیمیایی، یا با انتساب به نام و مکتب کیمیایی رازی شکل گرفته است. کتاب اسرار ابوبکری را، که ظاهراً بازنویسی کتاب ابوبکر رازی است و نسخه‌هایی از آن در کتابخانه‌های ایتالیا (در پالرمو، و نیز، و فلورانس) و فرانسه (پاریس) وجود دارد، ترجمه‌ای از کتاب الاسرار دانسته‌اند.

[۳۵۰] Marcellin Berthelot, Histoire des sciences: la chimie au moyenâge، ouvragepublié sous les auspices du Ministère de l’instructionpublique، v1، p306-310، Osnabrück 1967.

[۳۵۱] نجم آبادی، محمود، محمد زکریای رازی: طبیب، ج۱، ص۱۹۷، فیلسوف و شیمیدان ایرانی، (کرمانشاه) ۱۳۷۱ش.

[۳۵۲] Ahmad Yu¦ suf HassanAhmad Yu¦ suf Hassan, Studies in al-kimya’: critical Issues in Latin and Arabic alchemy and chemistry, Hildesheim 2009. p76

آثار لاتین متعددی برگرفته از الاسرار یا منسوب به سایر تألیفات کیمیایی رازی، با نام‌های گوناگون و عموماً متفاوت از عنوان‌های اصلی آنها، وجود دارد. سابقه ترجمه یا پیدایش این آثار به سده‌های ششم و هفتم/ دوازدهم و سیزدهم بازمی‌گردد و ژرار کرمونایی/ گراردوس کرمونایی (متوفی ۵۸۳/ ۱۱۸۷)، مترجم آثار عربی به لاتین، و ونسان دوبووه (متوفی ۶۴۴/ ۱۲۴۶)، شارح و مؤلف فرانسوی، در این میان سهم عمده‌ای داشته‌اند.

[۳۵۳] George Sarton, Introduction to the history of sicence, Malabar, Fla 1975، v3، p165.

[۳۵۴] Marcellin Berthelot, Histoire des sciences: la chimie au moyenâge، ouvragepublié sous les auspices du Ministère de l’instructionpublique، v1، p278، Osnabrück 1967.

[۳۵۵] Marcellin Berthelot, Histoire des sciences: la chimie au moyenâge، ouvragepublié sous les auspices du Ministère de l’instructionpublique، v1، p280، Osnabrück 1967.

[۳۵۶] Robert Steele, “Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus”,tr Gerard of Cremona, Isis, 12 (1929) , in ibid، v1، p190-191.

همچنین به ترجمه‌های کمتر شناخته شده کسانی چون تسوکّرو بنچیونی (مترجم فلورانسی، رونقَش حدود ۷۱۰ـ۷۱۳/ ۱۳۱۰ـ۱۳۱۳

[۳۵۷] George Sarton, Introduction to the history of sicence, Malabar, Fla 1975، v3، p463.

) از آثار رازی از فرانسه به ایتالیایی و تأثیر مستقیم رازی بر کیمیاگرانی چون آلبرتوس کبیر (آلبرت کبیر، متوفی ۶۷۹/ ۱۲۸۰) آلمانی و بیکن (متوفی ۶۹۳/ ۱۲۹۴) انگلیسی نیز باید اشاره کرد. در این‌که نُه متن لاتین، ترجمه آثار رازی باشند تردید هست، تا آنجاکه حتی آن‌ها را مجعول دانسته‌اند.

[۳۵۸] Julius Ruska, “Pseudepigraphische Rosis – Schriften”, Osiris, 7 (1939) , repr in ibid. p31-93.

[۳۵۹] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden 1967، v4، p282.

۵.۴.۳ – آثار دیگر

توجه به برخی دیگر از آثار رازی، برای درک بهتر دانش کیمیایی او ضروری است، از جمله کتاب‌های الرَّدُ علی الکندی فی ردِّه علی الکیمیا و فی الرَّد علی محمد بن اللَّیث الرسائلی فی رَدِّه علی الکیمیائیین که ابوریحان بیرونی

[۳۶۰] ابوریحان بیرونی، فهرست کتاب‌های رازی و نام‌های کتاب‌های بیرونی، ج۱، ص۱۶-۱۷، تصحیح و ترجمه و تعلیق از محقق، مهدی، تهران ۱۳۶۶ش.

آنها را ضمن آثار کیمیایی رازی نام برده و اگرچه تاکنون نسخه‌ای از آن‌ها به دست نیامده است، آنها را می‌توان دفاع رازی از دانش کیمیا دانست

[۳۶۱] ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۴۳۹.

که کتاب اول را جزو آثار کیمیایی رازی ذکر کرده است)؛ مجموعه‌ای از آثار شامل کتاب الخواص، مفیدالخاص فی علم الخواص، فی خواص الاکسیر و اسرار علم الاکسیر که سزگین

[۳۶۲] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden 1967، v4، p281.

از آن‌ها نام برده است و واجد جنبه‌هایی خاص از دانش «شیمی» رازی هستند. برای نمونه، در مفیدالخاص فی علم الخواص درباره چگونگی دورکردن حشرات موذی و جانوران گزنده از خانه

[۳۶۳] رازی، محمد بن زکریا، مفید الخاص فی علم الخواص، ج۱، ص۸ -۱۸، چاپ عکسی از نسخه خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ش ۵۱۳۵.

[۳۶۴] رازی، محمد بن زکریا، مفید الخاص فی علم الخواص، ج۱، ص۵۲-۵۵، چاپ عکسی از نسخه خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ش ۵۱۳۵.

تهیه سرکه

[۳۶۵] رازی، محمد بن زکریا، مفید الخاص فی علم الخواص، ج۱، ص۲۲-۲۵، چاپ عکسی از نسخه خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ش ۵۱۳۵.

روش نگهداری میوه‌ها

[۳۶۶] رازی، محمد بن زکریا، مفید الخاص فی علم الخواص، ج۱، ص۷۱-۸۰، چاپ عکسی از نسخه خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ش ۵۱۳۵.

چگونگی کاشت بعضی درختان

[۳۶۷] رازی، محمد بن زکریا، مفید الخاص فی علم الخواص، ج۱، ص۸۱- ۹۰، چاپ عکسی از نسخه خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ش ۵۱۳۵.

مطالبی ذکر شده که در مواردی طبقه‌بندی آن‌ها در گروه خاصی از دانش‌ها یا آثار دشوار است.

۵.۵ – مبانی نظری و مواد و فرایندها

نظریه رازی درباره تشکیل مادّه از جزء لایتجزّا (جوهر فرد) تا هشت سده بعد، یعنی تا زمان پیدایش نظریه اتمی بویل (متوفی ۱۱۰۲/ ۱۶۹۲)، در بین کیمیاگران منحصر به‌فرد است، با این تفاوت که رازی اصل همه مواد را هیولی و ازاین رو مواد را تبدیل‌پذیر به یکدیگر دانسته است.

[۳۶۸] رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۱۱۳- ۱۱۴، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.

او مواد شیمیایی (عقاقیر) را به طبیعی و ساختگی (عقاقیر المولِده) تقسیم و عقاقیر طبیعی را، برحسب قلمرو، در سه رده خاکی (خود در شش دسته)، گیاهی و جانوری، و عقاقیر ساختگی را در دو دسته اجساد (فلزات) و غیراجساد بررسی می‌کند که کارهای پس از او بر همین اساس است.

[۳۶۹] Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, “Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.”, Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, 8 (1929), in Natural sciences in Islam, vol.73: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
Robert Steele, “Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus”,tr. Gerard of Cremona, Isis, 12 (1929), in ibid. p322-324

[۳۷۰] رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص ۹۸-۱۰۱، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.

روسکا

[۳۷۱] Julius Ruska, “Al-R¦az¦â’s Buch Geheimins der Geheimmisse: Mit Einleitung und Erluterungen in deutscher Ubersetzung”, Quellen und Studien zur Geschichte der Naturwissenschaften und der Medizin, vol6 (1937) , repr in Natural sciences in Islam, vol74: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid. p37.

در رده عقاقیر طبیعی، دسته‌بندی سنگ‌ها و نمک‌ها را اساساً ابتکاری می‌داند. بخش دیگر، معرفی ابزارهای کیمیاگری و شرح چگونگی ساخت یا تدارک آنهاست. ابزارهایی مانند حمام الحکماء

[۳۷۲] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، ص۴۱-۴۲، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.

[۳۷۳] رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص ۴۳۶-۴۳۷، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.

و مُبرِّد دستگاه تقطیر

[۳۷۴] رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، ج۱، ص۴۰، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.

شایسته توجه ویژه است. این بخش، اگر نوآورانه هم نباشد، به سبب توجه رازی به جزئیات و دقت در وصف، از تجربه‌های عملی او حکایت می‌کند.

[۳۷۵] رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۱۰۰-۱۰۳، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.

۵.۶ – الکل

انتساب تهیه و حتی کشف الکل و بعضی از اسیدهای معدنی (به ویژه اسیدسولفوریک) و مواد قلیایی به رازی بسیار مشهور است

[۳۷۶] نجم آبادی، محمود، محمد زکریای رازی: طبیب، ج۱، ص۱۸۱-۱۸۲، فیلسوف و شیمیدان ایرانی، (کرمانشاه) ۱۳۷۱ش.

با این حال، نشانه قابل اتکایی در تأیید کشف الکل و کاربرد آن، نه از آثار موجود او و نه از نقل قول‌های اخلافش، به دست نیامده است. به نظر می‌رسد خطای فردیناند هوفر (پزشک و فرهنگ نویس آلمانی، متوفی ۱۲۹۵/ ۱۸۷۸)

[۳۷۷] M Hoefer, Histoire de la chimie depuis les temps les plus reculés jusqu’à notre époque, Paris 1842،۱۸۴۳، v1، p342.

که تهیه جوهر گوگرد و تقطیر الکل را ابتکار رازی دانسته، سبب شهرتی تحقیق ناشده برای او از آن زمان (۱۲۵۸/ ۱۸۴۲) شده است

[۳۷۸] Marcellin Berthelot, Histoire des sciences: la chimie au moyenâge، ouvragepublié sous les auspices du Ministère de l’instructionpublique، v1، p314، Osnabrück 1967.

[۳۷۹] نجم آبادی، محمود، محمد زکریای رازی: طبیب، ج۱، ص۲۰۵- ۲۰۶، فیلسوف و شیمیدان ایرانی، (کرمانشاه) ۱۳۷۱ش.

اگرچه صدور حکم قطعی در این زمینه نیازمند پژوهش‌های مستقل و مفصّل است.

۵.۷ – اسیدهای معدنی و آلی

آشنایی رازی با اسیدها قطعی به نظر می‌رسد. اگرچه دستورالعمل‌هایی برای تهیه جوهر شوره (اسیدنیتریک)

[۳۸۰] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۳۹۳، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.

و تیزاب سلطانی

[۳۸۱] Ahmad Yu¦ suf Hassan, Studies in al-kimya’: critical Issues in Latin and Arabic alchemy and chemistry, Hildesheim 2009. p4.

[۳۸۲] Ahmad Yu¦ suf Hassan, Studies in al-kimya’: critical Issues in Latin and Arabic alchemy and chemistry, Hildesheim 2009. p247-250.

به سنّت جابر و رازی منسوب است، دلیلی بر نوآوری رازی در اختیار نمی‌گذارد.
مجموعه‌ای از انواع آبها یا محلول‌های غیرخنثی ــ یعنی سرکه (اسیداستیک)، آبهای ترش لیمو یا نارنج (اسیدسیتریک) و ماست (حاوی جوهر شیر یا اسیدلاکتیک) ــ در کتاب الاسرار معرفی شده است که با مجموعه آبهای معرفی شده در کتاب الریاض جابر شباهتی چشمگیر دارد.

[۳۸۳] James Riddich Partington, “The chemitry of al،R¦az¦â”, Ambix, 1 (1937، ۱۹۳۸) , repr in Natural sciences in Islam, vol73: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar،Ra¦ zi, collected and reprinted by Fuat Sezgin, Frankfurt am Main: Institute for the History of Arabic،Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University, 2002، v1، p196.

[۳۸۴] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، ص۱۷۰-۱۷۴، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.

[۳۸۵] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۲۴۲- ۲۴۳، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.

[۳۸۶] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۲۵۹، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.

۵.۸ – قلیا و ترکیب‌های بازی

رازی با مواد قلیایی سود، پتاس، کربنات‌های سدیم و پتاسیم و آمونیوم، و نیز با گلیسیرین و بوره آشنا بود و در موارد متعدد طرز تهیه آن‌ها را شرح داده است

[۳۸۷] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، ص۳۱-۳۳، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.

[۳۸۸] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، ص۱۷۰-۱۷۱، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.

[۳۸۹] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، ص۲۰۴-۲۰۵ ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.

[۳۹۰] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، ص۲۲۲، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.

[۳۹۱] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، ص۲۷۹، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.

[۳۹۲] رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص ۱۰۷، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.

[۳۹۳] Eric John Holmyard, Alchemy, Middlesex, Engl 1957 p87.

[۳۹۴] Ahmad Yu¦ suf Hassan and Donald Routledge Hill, Islamic technology: an illustrated history, Cambridge 1992، v1، p150.

اما کار او در این حوزه بدیع به نظر نمی‌رسد.

۵.۹ – فلزشناسی

یکی دیگر از جنبه‌های درخور توجه در کیمیای رازی، دسته‌بندی، نوع شناسی، شیوه‌های استحصال و کاربرد فلزات است. رازی، برخلاف پیشینیان و شاید به عنوان یک نوآوری، خارصینی را شناخت و جزو هفت فلز اصلی به شمار آورد.

[۳۹۵] Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, “Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.”, Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, 8 (1929), in Natural sciences in Islam, vol.73: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
Robert Steele, “Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus”,tr. Gerard of Cremona, Isis, 12 (1929), in ibid.p340-342

بنیان مواد معدنی ساختنی (مصنوع) نزد وی (از قبیل اُسرِنج و اِسفیداج و رُسختَج) نیز فلزی است

[۳۹۶] Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, “Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.”, Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, 8 (1929), in Natural sciences in Islam, vol.73: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
Robert Steele, “Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus”,tr. Gerard of Cremona, Isis, 12 (1929), in ibid. p322-324

رازی دست‌کم ترکیب‌هایی از نقره (کلرور: «زنجار ابیض»، سولفید: «کِلْس اسود»، کربنات: «الفِضّه المشمّع»، و چه بسا نیترات و سولفات و ارسنات نقره) را می‌شناخته و تهیه می‌کرده‌ است

[۳۹۷] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۴۱۶-۴۱۷، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.

جیوه در کیمیای رازی اهمیتی بسزا دارد. تهیه و وصف خواص کلرورها (کالومل و سوبلیمه) سولفات (شنگرف) و اکسید جیوه (ملکروج)

[۳۹۸] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۳۰۹، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.

[۳۹۹] رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص ۱۰۸-۱۱۲، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.

از نوآوری‌های رازی یا، به تعبیری محتاطانه، دستاورد سنّت او و جابر است.

[۴۰۰] Marcellin Berthelot, Histoire des sciences: la chimie au moyenâge، ouvragepublié sous les auspices du Ministère de l’instructionpublique، v1، p48، Osnabrück 1967.

[۴۰۱] Marcellin Berthelot, Histoire des sciences: la chimie au moyenâge، ouvragepublié sous les auspices du Ministère de l’instructionpublique، v1، p68، Osnabrück 1967.

روسکا

[۴۰۲] Julius Ruska, “Al-R¦az¦â’s Buch Geheimins der Geheimmisse: Mit Einleitung und Erluterungen in deutscher Ubersetzung”, Quellen und Studien zur Geschichte der Naturwissenschaften und der Medizin, vol6 (1937) , repr in Natural sciences in Islam, vol74: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid. p125.

آشنایی با آلیاژهای ارسنیک و به ویژه دستیابی به ارسنیک خالص، با عنوان «جوهر زرنیخ» به روش احیا، را از ابتکارات رازی دانسته است. برخی از دستاوردهای فلزشناختی کیمیایی رازی عبارت‌اند از: تهیه فلز منگنز از طریق احیای اکسید آن با نطرون (نیترات پتاسیم) و روغن، قرن‌ها پیش از کشف آن توسط یوئان گوتلیب گان سوئدی در ۱۱۸۸/ ۱۷۷۴

[۴۰۳] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۳۸۸-۳۹۱، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.

[۴۰۴] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۴۵۶، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.

احتمال به دست آوردن فلز روی از احیای توتیا

[۴۰۵] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، ص۱۵۳-۱۵۴، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.

[۴۰۶] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۴۵۵، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.

احیای نمک‌ها با روغن یا نفت برای تهیه سدیم و پتاسیم

[۴۰۷] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، ص۱۶۰، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.

[۴۰۸] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۴۲۷، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.

و دستورالعمل‌هایی برای تهیه، ذوب و بهسازی آهن و مس با استفاده از نطرون.

[۴۰۹] Ahmad Yu¦ suf Hassan and Donald Routledge Hill, Islamic technology: an illustrated history, Cambridge 1992، v1، p252.

[۴۱۰] Ahmad Yu¦ suf Hassan and Donald Routledge Hill, Islamic technology: an illustrated history, Cambridge 1992، v1، p259.

[۴۱۱] Ahmad Yu¦ suf Hassan and Donald Routledge Hill, Islamic technology: an illustrated history, Cambridge 1992، v1، p245ـ۲۴۶.

۵.۱۰ – اکسیر

در کیمیای رازی، مواد معدنی در تهیه اکسیر اهمیت ویژه‌ای داشتند و برخلاف جابر، از مواد با منشأ گیاهی و جانوری سخن چندانی به میان نمی‌آید

[۴۱۲] Paul Kraus, J¦abir ibn H¤ ayy¦an: contribution ©a l’histoire des idées scientifiques dans l’Islam, Cairo 1942،۱۹۴۳، v2، p3.

[۴۱۳] نصر، حسین، معارف اسلامی در جهان معاصر، ج۱، ص۲۹-۳۰، تهران ۱۳۷۱ش.

اما کاربرد مواد حیوانی چون شیرزج/ شیرزق (شیر خفاش)، رنگ زدایی به کمک چربی حیوانی، و فرایندهای تقطیر مو و تهیه نوعی اکسیر از آن

[۴۱۴] James Riddich Partington, “The chemitry of al،R¦az¦â”, Ambix, 1 (1937، ۱۹۳۸) , repr in Natural sciences in Islam, vol73: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar،Ra¦ zi, collected and reprinted by Fuat Sezgin, Frankfurt am Main: Institute for the History of Arabic،Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University, 2002، v1، p186.

[۴۱۵] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۳۹۳، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.

دیده می‌شود.

۵.۱۱ – کیمیا و پزشکی

توجه به درمان با داروهای شیمیایی پیش از رازی سابقه داشته است، اما به سبب مقام برجسته رازی در پزشکی، او را از نخستین کسانی دانسته‌اند که دانش یا مهارت کیمیایی خود را در پزشکی به کار برد و با کیمیای عملی و پژوهش‌های کاربردی‌اش، راهی به داروشناسی پیشرفته گشود.

[۴۱۶] Eric John Holmyard, Alchemy, Middlesex, Engl 1957 p88.

توجه به خاصیت سمّی جیوه و آزمودن اثر آن بر حیوان

[۴۱۷] ابن بیطار، الجامع المفردات الادویه و الاغذیه، ج۲، ص۱۷۸، به نقل از رازی.

که در قرون وسطا در غرب، «سفید رازی» خوانده می‌شد

[۴۱۸] Hossein Nasr, Science and civilization in Islam, Lahore 1987، v1، p271- 272.

از نوآوری‌های منسوب به رازی در کاربرد شیمی/ کیمیا در پزشکی است.

۵.۱۲ – رویکردهای عملی و کاربردی

در کارنامه کیمیایی رازی، موارد مهم دیگری هست که فارغ از آن‌که ابتکاری یا استمرار سنّت پیشینیان باشد، به لحاظ تاریخ علم و فنّاوری و نوع رویکرد و کاربرد، شایان ذکر است، از جمله شناخت نفت (سفید) به عنوان مایعی که آتش در آن شعله‌ور نمی‌شود

[۴۱۹] رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۱۱۰، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.

تقطیر نفت سیاه و اجرای روش‌های آزمایشگاهی آن

[۴۲۰] رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، ص۲۲۳، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.

[۴۲۱] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۴۳۳، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.

کاربرد نفت برای اندودکردن

[۴۲۲] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، ص۱۲۷، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.

دستورالعمل تهیه گلیسیرین و صابون

[۴۲۳] Ahmad Yu¦ suf Hassan, Studies in al-kimya’: critical Issues in Latin and Arabic alchemy and chemistry, Hildesheim 2009. p119.

[۴۲۴] Ahmad Yu¦ suf Hassan and Donald Routledge Hill, Islamic technology: an illustrated history, Cambridge 1992، v1، p151.

توجه به مباحث رنگ کردن مواد

[۴۲۵] Ahmad Yu¦ suf Hassan, Studies in al-kimya’: critical Issues in Latin and Arabic alchemy and chemistry, Hildesheim 2009. p124.

دستورالعمل ساخت سنگ‌های قیمتی بدل

[۴۲۶] Ahmad Yu¦ suf Hassan, Studies in al-kimya’: critical Issues in Latin and Arabic alchemy and chemistry, Hildesheim 2009. p121.

[۴۲۷] Ahmad Yu¦ suf Hassan, Studies in al-kimya’: critical Issues in Latin and Arabic alchemy and chemistry, Hildesheim 2009.p196.

و تهیه شیشه‌های رنگی (به ویژه آونتورین).

[۴۲۸] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۴۵۵-۴۵۶، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.

برخی از ویژگی‌های کلی کار کیمیایی رازی، که باید به آن‌ها توجه کرد، عبارت‌اند از: اهمیت قائل شدن به ذکر وزن واکنش دهنده‌ها و اندازه‌گیری وزن مخصوص و چگالی سیالات و غیره؛ توجه به تأثیر حرارت در واکنش‌ها و دسته‌بندی میزان و شدت آن در قالب مراتب شش‌گانه آتش؛ آشنایی اجمالی و عملی با تأثیر محیط واکنش (اُکسایش و احیا)؛ شناخت اهمیت اندازه اجزای واکنش دهنده (به لحاظ خردی و ساییده بودن)؛ دقت در نام‌گذاری مواد؛ شرح کامل و روشن ابزارها و آزمایش‌ها به شیوه‌ای نزدیک به موازین شیمی تجربی جدید؛ و داشتن آزمایشگاهی مجهز و تکیه بر آن در وصف و تبیین عملیات کیمیایی.

[۴۲۹] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۲۳۶- ۲۳۷، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.

[۴۳۰] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۳۳۳، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.

[۴۳۱] رازی، محمد بن زکریا، الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۴۴۹-۴۵۷، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۴۹ش.

[۴۳۲] Eric John Holmyard, Alchemy, Middlesex, Engl 1957 p86 – 87.

[۴۳۳] John Eberly, Al،kimia: the mystical Islamic essence of the sacred art of alchemy, Hillsdale, NY 2004، v1، p28.

۵.۱۳ – میراث

علم کیمیای رازی میراثی برای دانشمندان بعد از او شده است.

۵.۱۳.۱ – اثرگذاری بر مسلمانان

با استناد به مقدمه کتاب الاسرار رازی

[۴۳۴] رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی، ج۱، ص۲۱، یا، راهنمای آموزش صنعت کیمیا، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.

محمد بن یونس یگانه شاگرد بی‌واسطه رازی در کیمیاست. مبانی طبیعیات و کیمیای رازی، در ابن سینا اثری دوگانه اما متضاد گذاشته است؛ از یک سو، به نظر می‌رسد ابن سینا جهان شناسی کیمیایی و نظریه تکوین فلزی رازی را‌ به‌طور کلی پذیرفته باشد و از سوی دیگر، امکان استحاله را انکار نموده و حتی سخن رازی در کیمیا را یاوه پنداشته است

[۴۳۵] نصر، حسین، نظر متفکران اسلامی درباره طبیعت، ج۱، ص۳۸۱-۳۸۲ و پانویس ۴۰، تهران ۱۳۷۷ش.

(برای تحلیل این مخالفت

[۴۳۶] صالح حمارنه، الرازی فی مراسلات البیرونی و ابن سینا، ج۱، ص۴۹، مجله المورخ العربی، ش ۴ (۱۹۷۷).

[۴۳۷] صالح حمارنه، الرازی فی مراسلات البیرونی و ابن سینا، ج۱، ص۵۱، مجله المورخ العربی، ش ۴ (۱۹۷۷).

)
درباره تأثیر رازی در ابن اُمَیل (کیمیاگر سده چهارم) نظرهای متفاوتی بیان شده است

[۴۳۸] رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۱۳۲، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.

[۴۳۹] Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden 1967، v4، p284.

همچنین کاثی را از طریق استادش، ابوزید احمد بن سهل بلخی (متوفی ۳۲۲) در حوزه کیمیا بسیار تحت تأثیر رازی دانسته‌اند.

[۴۴۰] Julius Ruska, “Die Alchemie ar-R¦az¦â’s”, Der Islam, 22 (1935) , repr in ibid. p307.

[۴۴۱] رازی، محمد بن زکریا، المدخل التعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا، تعلیقات شیبانی، ص۱۳۱-۱۳۲، چاپ حسنعلی شیبانی، تهران ۱۳۷۱ش.

و کتاب عین الصنعه و عون الصنعه محمد کاثی (اهداشده در ۴۲۶) کاملا در سنّت رازی (و جابر) تعبیر می‌شود.

[۴۴۲] Julius Ruska, “Die Alchemie ar-R¦az¦â’s”, Der Islam, 22 (1935) , repr in ibid. p306-307.

تأثیر تعلیمی و نظام طبقه‌بندی رازی در مفاتیح العلوم ابوعبداللّه خوارزمی (متوفی ۳۸۷)

[۴۴۳] خوارزمی، محمد بن احمد، مفاتیح العلوم، ج۱، ص۲۷۴-۲۸۴، چاپ ابراهیم ابیاری، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.

در قسمت کیمیا (باب نهم از مقاله دوم)، هویداست. این قسمت، تقریباً به طور کامل، رونوشت یا اقتباسی از المدخل التعلیمی و المدخل البرهانی رازی است.

[۴۴۴] Henry E. Stapleton, Rizkalla F. Azo, and M. Hida¦ yat Husain, “Chemistry in ‘Ira¦ q and Persia in the tenth century A.D.”, Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, 8 (1929), in Natural sciences in Islam, vol.73: Muh¤ ammad ibn Zakar¦iy¦a’ ar-Ra¦ zi, ibid.
Robert Steele, “Practical chemistry in the twelfth century: Rasis de aluminibus et salibus”,tr. Gerard of Cremona, Isis, 12 (1929), in ibid. p362- 368

با آن‌که طغرایی پیرو سنّت جابری است، به احتمال زیاد بخش‌هایی از الجوهر النضیر فی صناعه الاکسیر را تحت تأثیر سرّ الاسرار رازی نوشته است.

[۴۴۵] Julius Ruska, “Die Alchemie ar-R¦az¦â’s”, Der Islam, 22 (1935) , repr in ibid. p310.

در سده پنجم، رتبه الحکیمِ مَسلمه بن احمد مجریطی سرشار از اشاره‌ها به رازی (همراه با جابر) و آثار اوست

[۴۴۶] Eric John Holmyard, “Chemistry in Islam”, Scientia, 40 (1926) , repr in Natural