پاورپوینت کامل حسبه و ولایت فقیه ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint

توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت کامل حسبه و ولایت فقیه ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت کامل حسبه و ولایت فقیه ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت کامل حسبه و ولایت فقیه ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint :

۳۳۹

ولایت فقیه را از راههای گوناگونی می شودثابت کرد. راههایی که از دیرباز, فقیهان و متکلمان, برای رسیدن به این هدف, آنها را پیموده اند و هرگروه از چشم انداز خود به ارزیابی نشسته است.

حسبه, راهی است که فقیهان آن را پیموده و در نوشته های فقهی خود, به مناسبت, از آن سخن به میان آورده و پیوند آن را با ولایت فقیه, از همان زاویه دیدخود, برابر نیاززمان و مکان خود, نموده اند. نکته مورد نظر, توانایی این راه در اثبات ولایت فقیه است. آیا می توان از زاویه بایستگی انجام امور حسبیه, اصل اصیل ولایت فقیه را, با گستردگی که در زمان ما دارد, ثابت کرد. آیا امروزه, اگر فقیهی بخواهد به اجرا و انجام امور حسبی بپردازد, بدون برنامه ریزی و تشکیلات سازمان یافته و تمرکز در مدیریت امکان پذیر است؟

آیا آنچه در فقه, به عنوان نمونه هایی از موارد حسبه, یاد شده, تمام مواردند و موارد حسبیه, منحصر به همانهاست, یا از باب ناگزیری و نیازهای زمانی بوده است؟

آیا انجام دادن امور حسبیه در زمانی که حاکم شرعی درحاشیه حکومت است و مسؤولیتی بر دوش ندارد, با زمانی که دستش باز و مدیریت مستقیم جامعه را بر عهده دارد, یکسان است؟

آیا می توان انگاشت که اسلام برای امور و اموال بی سرپرستان, ناتوانان, سفیهان, کودکان و… اشخاصی را معین و احکامی را بیان کرده, لکن برای سروسامان دادن و اداره جامعه و اجرای احکام دینی در بستر آن طرح و دستور و برنامه ای ندارد؟

اینها و پرسشهایی از این دست, ما را بر آن داشت تا مسأله حسبه را از زوایای گوناگون, به بحث بگذاریم:

مفهوم حسـبه

واژه شناسان (حسبه) را به معنای کوشش و تلاش در کارهای پسندیده, بدون چشم داشت و مزد از کسی جز خداوند, دانسته اند.۱

شماری آن را ریشه یابی کرده و اصل آن را به معنای رسیدگی و اشراف برگردانده اند.۲

ابن اثیر می نویسد:

(این واژه, از خانواده (احتساب) است, به معنای آغاز کردن کاری با تمام دشواریهای آن, به انگیزه معنوی و گسترش دادن نیکیها در جامعه به شیوه خوش آیند, برای خشنودی خداوند.)۳

دراساس, در این واژه معنای اجر, قربت و خشنودی خداوند, نظارت و بررسی, رسیدگی, آزمایش و… نهفته است.

در اصطلاح فقیهان نیز, به همین مفهوم به کار رفته است.

بحرالعلوم می نویسد:

(الحسبه هی بمعنی القربه المقصود منها التقرب الی اللّه.)۴

حسبه, به معنای قربت است و مقصود از آن, تقرب جستن به خداست در انجام کارها.

سپس ایشان, به مقصود فقهی این واژه اشاره می کند و می نویسد:

(و موردها کل معروف علم اراده و جوده فی الخارج شرعا من غیر موجد معین.)۵

موارد حسبه, کارهای پسندیده ای است که شارع دوست دارد مسلمانان انجام دهند, بدون این که شخصی را ویژه این کار گمارده باشد.

بنابراین, آنچه که روح و قوام امور حسبیه را تشکیل می دهد, انجام کارهای فردی و اجتماعی است که شارع انجام آنها را می پسندد و ترک آنها را نمی پسندد.

حسبه معنای فراگیری دارد, هرگونه کار نیک و پسندیده را در بر می گیرد.

این مفهوم, برابر نیاز زمان و مکان گسترش می یابد. بسیاری از امور در گذشته از کارهای ضروری و لازم به شمار نمی آمده, ولی امروز, در درجه نخست اهمیت قرار دارند.

از این روی, نمی توان حسبه را به همان چند موردی محدود کرد که در کتابهای فقهی از آنها یاد شده, بلکه هر چه زمان به پیش می رود مصداقهای دیگری بر آنها افزوده می شود.

حسبه و امر به معروف و نهی از منکر

از آنچه درباره مفهوم حسبه بیان کردیم, پیوند آن با دو واجب دینی دیگر; یعنی امر به معروف و نهی از منکر روشن می شود. امور حسبیه با این دو واجب, هم افق اند و می توان گفت: حسبه در واقع امر به معروف و نهی از منکر عملی و عینی است.

به دیگر سخن, امر به معروف و نهی از منکر, سه مرحله دارد: قلب, زبان و عمل و هر سه مرحله آن را مسلمان باورمند باید انجام دهد. با قلب و زبان و عمل از معروفها پاس دارد و کژیها را پس زند. لکن مرحله سوم, که همانا بر خورد قدرت مندانه و قهرآمیز با فاسدان و مفسدان و تبهکاران باشد, نیازمند به پشتوانه قوی و قویمی دارد که در فقه اسلام از آن به عنوان: حاکم, والی و امام یاد شده است.۶

بر همین اساس, فقهای ما مسأله حسبه و امر به معروف و نهی از منکر را به هم پیوند زده اند.

شهید اول در دروس, کتاب الحسبه را در شمار سایر کتابهای فقهی نگاشته و در آن به مسائل و شرایط امر به معروف و نهی از منکر پرداخته است. ایشان ضمن بر شمردن مراحل امر و نهی و برخورد روش مند و پله پله ای و منطقی با لغزشکاران به سه مرحله اشاره می کند و در پایان می نگارد:

(اما الجرح والقتل فالأقرب تفویضهما الی الأمام.)۷

زخم زدن و کشتن, به امام واگذار شده است.

در ادامه بحث از حسبه و امر به معروف و نهی از منکر, به اقامه حدود و تعزیرات می پردازد و آن را در حوزه کاری امامان معصوم و نایبان خصوصی و عمومی آنان می داند:

(فیجوز حال الغیبه للفقیه الموصوف بما یأتی فی القضاء اقامتها مع المکنه ویجب علی العامه تقویته ومنع المتغلب علیه مع الأمکان.)۸

در زمان غیبت, بر فقیهی که شرایط لازم را داشته باشد (و در باب قضا خواهد آمد) اقامه حدود و تعزیرات, اگر توان اجرای آنها را داشت, رواست و همگان باید به یاری وی برخیزند و دست رد بر سینه خلافکاران بزنند.

فیض کاشانی نیز, در بررسی مسائل فقهی و دسته بندی احادیث مربوط به آن, در وافی, (کتاب الحسبه والأحکام والشهادات) را در شمار کتابهای فقهی می آورد و در آن, بابهای: جهاد, امر به معروف و نهی از منکر و حدود و تعزیرات را می گنجاند؟

از این اشاره می توان دریافت که حسبه با مسائل دیگر فقهی چون: جهاد و امر به معروف و نهی از منکر, اقامه حدود و تعزیرات, قضاوت در اسلام پیوند ژرف و تنگاتنگ دارد و از زاویه دیگر به مجموعه این امور, می توان نام حسبه نهاد, آن گونه که صاحب نظران به این نکته توجه داشته اند:

صاحب مجمع البحرین می نویسد:

(حسبه, همان امر به معروف و نهی از منکر است و در واجب عینی یا کفایی بودن آن, فقیهان اختلاف دارند.)۱۰

شعرانی می نویسد:

(قوله تعالی: (ولتکن منکم امه یدعون الی الخیر ویأمرون بالمعروف…) باید در میان شما گروهی باشند که به سوی نیکی فراخوانند و امر به معروف کنند; یعنی واجب کفایی است. اداره احتساب در دولت اسلام بر این حکم بنا شده است و محتسبان, امر به معروف و نهی از منکر می کنند.)۱۱

عالمان اهل سنت نیز, از حسبه همین مفهوم را ارائه داده و گفته اند:

(الحسبه من قواعد الأمور الدینیه وقد کان ائمه الصدر الأول یباشرونها بانفسهم لعموم صلاحها و جزیل ثوابها و هی امر بالمعروف اذا ظهر ترکه و نهی عن المنکر اذا ظهر فعله.)۱۲

حسبه, از پایه های امور دینی است که پیشوایان نخستین به انجام آن همت می گماشتند; زیرا صلاح آن را فراگیر و پاداش آن را بسیار می دانستند. این حسبه, همان امر به معروف است, آن گاه که در جامعه معروف رها شود و نهی از منکر است, آن گاه که زشتیها در جامعه رواج یابد.

ابن خلدون هم, حسبه را وظیفه ای در راستای انجام امر به معروف و نهی از منکر می داند و یادآور می شود:

(رهبر مسلمانان باید شایستگانی را برای معروف گستری و بازداری مردمان از منکر بگمارد, تا این مهم به درستی به انجام رسد.)۱۳

سیر تاریخی حسبه

گرچه نام حسبه در عصر نخستین اسلام زبان زد و رایج نبود; اما به مفهوم واقعی آن در سیره و روش حاکمان اسلامی عمل می شد و نظارت بر مسائل اجتماعی, اقتصادی و فرهنگی برای بهبود اوضاع جامعه اسلامی وجود داشت. در نوشته های روایی, تاریخی و فقهی, نمونه هایی به چشم می خورد که گویای این واقعیت است و سیر تاریخی مسأله حسبه را روشن می سازد:

(رسول خدا به گروهی از احتکارکنندگان و انبارگران کالا فرمان داد که اجناس و کالاهای پنهان خویش را آشکار سازند و در دید مردم قرار دهند.)۱۴

و نیز در سیره آن حضرت نوشته اند:

(سعید بن عاص را بعد از فتح مکه بر بازار مکه گماشت [تا خرید و فروش و… را زیر نظر بگیرد و از نابسامانی و بی عدالتی جلو بگیرد.])۱۵

اینها نشان می دهد که مفهوم حسبه به معنای زیر نظر گرفتن رفتار و چگونگی خرید و فروش و… مسلمانان از همان سالهای نخستین اسلام مورد توجه پیشوایان دینی بوده است, گرچه ساختار آن, کم کم, شکل گرفته است.

دکتر زحیلی ضمن اشاره به جایگاه حسبه می نویسد:

(فهی تتعلق بالنظام والآداب والجنایات احیانا لما یحتاج الی سرعه فی الفصل فیه وذلک من اجل حمایه و تکوین المجتمع الفاضل واساسها قوله تعالی (ولتکن منکم امه یدعون الی الخیر ویأمرون بالمعروف و ینهون عن المنکر…) و اول من وضع نظام الحسبه هو عمر بن الخطاب ولکن عرفت التسمیه فی عهد الخلیفه العباس المهدی.)۱۶

حسبه, به ساختار و آداب اجتماعی مربوط می شود و همچنین به جنایتهایی که باید به سرعت رسیدگی شوند.

فلسفه آن, ایجاد جامعه ای قانون مند و ارزش مدار است که ریشه دروظیفه و فریضه امر به معروف و نهی از منکر دارد و قرآن آن را وظیفه مسلمانان شمرده است. نخستین کسی که ساختار حسبه را پایه گذارد, عمر بن خطاب, خلیفه دوم بود ولکن نام حسبه در عهد خلفای عباسی, بویژه مهدی عباسی بر سر زبانها افتاد.

به هر حال, اصل مسأله حسبه به معنای رسیدگی و زیرنظر گرفتن مسائل اجتماعی, چون خرید و فروش کالاها, عرضه اجناس و چگونگی ارائه آن به خریداران, برخورد با افراد بزهکار و تبهکار که امنیت عمومی را به خطر می اندازند و نیز رسیدگی به امور مردمی که قدرت دفاع از حقوق خویش را ندارند, جلوگیری از ترفندهای اقتصادی که تعادل بازار مسلمانان را به هم می زند و بر طبقه کم درآمد و بی درآمد, زیانهای جبران ناپذیر وارد می سازد و… از همان آغاز شریعت اسلام مورد توجه زمامداران اسلامی و رهبران دینی بوده است و پیامبر اسلام(ص), خود, این مهم را بپاداشته است و خلفای پس از وی نیز, کم وبیش, سیره آن حضرت را پی گرفته اند.

علی(ع) در دوران حکومت, از جمله کارهایی که خود به عهده داشت و به سامان دهی آن همت گماشت امور حسبه بود.

ثقه الاسلام کلینی از جابر از امام باقر(ع) نقل می کند:

(علی(ع) صبحگاهان در بازارهای کوفه می گشت و در حالیکه تازیانه در دست داشت, بازاریان را به پرهیزگاری, آسان گیری, بردباری و دوری جستن ازسوگند و دروغ و ستم فرا می خواند و از ربا و کم فروشی و مانند آن باز می داشت.)۱۷

حضرت امیر(ع) در مسائل اجتماعی و فرهنگی جامعه نیز, حسّاس بود و برخورد عملی داشت و تلاش می ورزید, از فسادو فحشا جلو بگیرد و در مواردی, جوانانی که امکان داشت با رفتار خود, فساد را در جامعه بگسترانند و خود و دیگران را در باتلاق فسادفرو برند, از بیت المال, زمینه ازدواج آنان را فراهم می ساخت.۱۸

در حکومت وی, احتکار کنندگان و انبارگران کالا, گران فروشان, سرکشان و آنان که آشکارا قانون و آداب اسلامی را زیر پا می نهادند, جایی نداشتند و از ترس تازیانه و عدالت وی, بر مدار قانون حرکت می کردند.

اداره ساختار حسبه در زمان خلفای بنی عباس, به عنوان تشکیلاتی گسترده و سامان مند مطرح شد و مأموران و مسؤولانی به نام (محتسب) برگزیده شدند۱۹ و دانشمندان دینی نیز, دستورالعمل و آداب حسبه و محتسبان را به گونه گسترده در نوشته های ویژه فراهم آوردند که هم اکنون در دسترس قرار دارند.۲۰

امام خمینی با اشاره به این واقعیت و سیر تاریخی می گوید:

(حکومتهای اسلامی, هم دولتهای اسلامی بودند هم متولی امور مردم بودند…. زمان حضرت امیر هم, اشخاصی بودند که شرطه بودند…. حتی در زمان بعضی امرای سابق, مثل خلفای بنی عباس و بنی امیه, بعضی از اشخاص در خدمت آنها, به حسب ظاهر می رفتند… برای جلوگیری از مظالم.)۲۱

قلمرو امور حسبیه

پس از روشن شدن مفهوم, جایگاه و سیر تاریخی حسبه, این پرسش مطرح می شود: امور حسبیه چه چیزهایی را در برمی گیرد و گستره و قلمرو آن, تا کجاست؟ آیا حسبه, تنها در حوزه فردی کاربرد دارد یا امور اجتماعی و یا هر دو؟

آیا انجام امور حسبی, نیاز به قدرت وحکومت سامان مند دارد یا بدون آن نیز انجام پذیر است؟

وظیفه مسلمانان در دورانی که دسترسی به حکومت دینی ندارند با زمانی که از نعمت حاکمیت اسلامی برخوردارند, در انجام امور حسبیه یکسان است یا فرق دارد؟

برای پاسخ گویی به این پرسشها, باید گفت: در قلمرو حسبه و نمونه های آن دو دیدگاه وجود دارد:

دیدگاه نخست حوزه حسبه, را محدود می داند به سرپرستی اموال یتیمان, مجانین و سفیهان بی سرپرست.

دیدگاه دوم, قلمرو و حوزه حسبه را گسترده می داند که هم امور یاد شده در دیدگاه نخست را در بر می گیرد و هم, مسائل اجتماعی, فرهنگی, اقتصادی و سیاسی را.

براساس این دیدگاه, بین امور حسبی و حکومت دینی پیوندی ژرف وجود دارد و بسیاری از آن امور, بدون ایجاد حکومت و مجریان و مسؤلان قدرت مند و شایسته و با کفایت امکان پذیر نیست.

گستردگی قلمرو امور حسبی را می توان از دلیلهایی که فقها بر بایستگی انجام امور حسبیه آورده اند, به دست آورد, از جمله:

(تعاونوا علی البر والتقوی.)۲۲

بر نیکی و پرهیزکاری, همدیگر را یاری رسانید.

اگر عنوان (برّ) در آیه شریفه, را عنوان عرفی بگیریم, مرجع در بازشناسی مصداقها و نمونه های عرف عام خواهد بود. در نتیجه, هر چه را که آنان (برّ) می شمارند, می توان از آیه استفاده کرد. روشن است هر کجا که شارع در گزاره ها و وابسته های احکام بیان و روشی نداشته باشد و از سوی شرع قیدی نخورده و ویژه سازی نشده باشد, مرجع ویژه سازی عرف عموم خواهد بود.۲۳

بی گمان, در عرف عمومی و منطق خردمندان, برقراری نظم و نظام و ایجاد حکومت و هیأتهای کارشناسی برای اداره جامعه, امری بایسته و از نمونه های روشن نیکی به شمار می رود.

از این جا روشن می شود که سرپرستی امور حسبیه با تأسیس حکومت دینی پیوند ناگسستنی دارد. دلیلهای دیگری که بر واجب بودن انجام امور حسبیه آورده شده نیز, تنها سرپرستی یتیمان و سفیهان و… را در بر نمی گیرند, بلکه تمامی مسائل فردی و اجتماعی که شارع به ترک آنها راضی نیست, در بر می گیرند.

* (کل معروف صدقه.)۲۴

هر کار نیکی نوعی صدقه به شمار می رود.

* (عونک الضعیف من افضل الصدقه.)۲۵

باری رساندن ناتوان از برترین صدقه هاست.

* (واللّه فی عون العبد ما کان العبد فی عون اخیه.)۲۶

خداوند یاری ده آن بنده ای است که به برادر دینی اش یاری دهد.

از مجموع این عمومات, خوش آیندی و روایی انجام امور حسبیه و در پاره ای از موارد واجب بودن آنها به دست می آید و این عمومات با دلیلهای ولایت فقیه و حاکم شرعی ناسازگاری ندارند; زیرا دلیلهای ولایت فقیه, حاکم بر اینهایند; یعنی با وجود فقیه, مصداقی برای رجوع به غیر آن, برای معروف نمی ماند, مگر به اجازه و نظارت او. گیریم که این عمومات گسترده هم باشند, بیانگر احکام اخلاقی اند و شایستگی و توان برخورد با دلیلهای احکام الزامی را ندارند.۲۷

افزون بر عمومات کتاب و سنت, ضرورت حکم عقل و واجب بودن حفظ نظام, بر روایی و بایستگی انجام امور حسبیه دلالت دارند.

بی گمان, از واجبات شرعی قطعی, واجب بودن حفظ نظم عمومی جامعه و حرام بودن از هم گسستن آن است.

اداره امور مادی و معنوی جامعه و برآوردن نیازهای مردمان, ساماندهی روابط داخلی, جلوگیری از هرج ومرج و… چیزی نیست که شارع مقدس نسبت به آنها بی تفاوت باشد. از این روی, فقیهان, آنچه را که نظم عمومی زندگانی مردم به آن بستگی دارد, با توجه به شرایط زمان و مکان, از باب مقدمه واجب, واجب دانسته اند و در لابه لای کتابهای فقهی به موارد آن اشاره کرده اند.

از آن جا که اداره نظم عمومی جامعه به گونه شایسته, بستگی به امر و نهی دارد و گاه حرکتهای خشن و برخورد مقتدرانه با سرکشان و تنبیه و مجازات تجاوزگران به حقوق دیگران و برهم زنندگان نظم اجتماع, و این همه, بدون مرکز تصمیم گیری قوی و پیروی از آن, سامان نمی یابد, نتیجه می گیریم که اجرا و انجام امور حسبه, به تشکیلات نیاز دارد و حکومتی مقتدر و گسترده.

حسبه و حکومت دینی به رهبری فقیه

در روایی و بایستگی تشکیل حکومت دینی بر اساس ولایت فقیه, هیچ گونه تردیدی وجود ندارد. مذاق شریعت و روح آموزه های اجتماعی و سیاسی و نظامی اسلام, چنین اقتضا داردکه بدون برنامه ریزی حساب شده و مدیریت صالح و شایسته و نهادی, نمی توان به اجرای احکام اسلامی دست یافت; از این روی کسانی که ولایت فقیه را از سخنان آشکار و روشن و دلیلهای شرعی ثابت می کنند, ولایت مطلقه فقیه و بایستگی تشکیل حکومت دینی به رهبری او را نیز لازم و بایسته می شمرند. اکنون, سخن در این است: اگر کسی در سند و یا دلالت روایات به ولایت فقها اشکال داشت و از نظر علمی, نظری و اجتهادی, از آن روایات به این نتیجه نرسید, آیا براساس پذیرش نظریه حسبه که مورد اتفاق همه فقهاست, می تواند به تئوری تشکیل حکومت دینی و ولایت فقیه بر امور مردم برسد, یا خیر؟

بسیاری از فقیهان بزرگ این مطلب را مطرح کرده و آن را پذیرفته اند. مرحوم نراقی, در این زمینه به گونه گسترده بحث کرده و می نویسد:

(ان کل فعل متعلق بامور العباد فی دینهم او دنیاهم ولابد من الأتیان به ولامفر منه اما عقلا او عاده… و اناطه بانتظام امور الدین والدنیا او شرعا… او ورود الأذن فیه من الشارع ولم یجعل وظیفه لمعین واحد او جماعه… بل علم لابدیّه الأتیان به او الأذن فیه ولم یعلم المأمور ولا المأذون فیه فهو وظیفه الفقیه وله التصرف والأتیان به.)۲۸

هرگونه کار دینی و دنیایی مردمان, که ناگزیر, خردمندان باید آنها را انجام دهند, چون نظم دین و دنیا به آنها بستگی دارد, یا از سوی شارع, دستوری به انجام آنها رسیده و یا از سوی شارع اجازه انجام آنها صادر شده است, لیکن بر دوش افراد ویژه ای قرار نگرفته, ولی اصل انجام آنها بدون انجام دهنده روشن است, آن امر به عهده فقیه است که می تواند در آنها تصرف کند و ولایت بر انجام آنها دارد.

ایشان, پس از ارائه این دیدگاه به استدلال آن می پردازد و ثابت بودن ولایت را برای فقیه در این گونه امور, روشن می داند و ولایت را برای غیر فقیه, ناروشن و آن گاه پس از پرداختن به این نکته که اصل, ولایت نداشتن غیر فقیهان است, برهان را تمام می کند.

روشن است که فقیه بدون مقدمه و تواناییهای سازوار و همگون راه به جایی نمی برد و سامان دهی امور دینی و دنیایی مردم نیاز به پشتوانه اجرایی و قانونی دارد که بشود این رسالت را به خوبی انجام داد.

میرزای نائینی, با این که در نقد و بررسیهای فقهی, به دلیلهای لفظی ولایت فقیه, اشکال می کند و دلالت در غیر قضا و افتاء را نمی پذیرد, می نویسد:

(وحاصل الکلام من ادله الی آخره هو ثبوت الولایه الفقیه بالنسبه الی ما علم بعدم رضاء الشارع فی تعطیله وانه مع التمکن فی الأرجاع الیه لایجوز لغیره التصدی ویجوز التصدی عن المأذون من قبله ومن جعله الفقیه نائبا عن نفسه, ضروره ان الأمور الحسبیّه لیست کمنصب القضاء مما لاتکون قابله للنیابه.)۲۹

نتیجه سخن, ولایت فقیه, نسبت به آنچه که می دانیم شارع به ترک آنها راضی نیست, ثابت است و با توانایی و دسترسی مراجعه به فقیه در این زمینه, به غیر او نمی توان رجوع کرد. البته با اجازه فقیه, کسان دیگر می توانند عهده دار انجام این گونه امور بشوند; زیرا امور حسبیه نیابت پذیرند و مانند قضاوت نیست که نیابت نمی پذیرد.

وی, در نهضت مشروطه, از نظریه پردازان, هدایت گران, سازمان دهندگان و بنیان گذاران حکومت مشروطه است. مهم ترین, کلیدی ترین و ماندگارترین کاری که در این حرکت به سامان رساند, براساس تئوری حسبه, دیدگاه خود را درباب حکومت دینی ارائه داد.

وی در اثر بزرگ خود: (تنبیه الامه و تنزیه المله), مجموعه کارهایی که برگشت به نظم و نظام و حفظ مملکت و سیاست امور امت دارد, در دو بخش می آورد:

۱ . کارها و وظیفه هایی که با دلیل ویژه و یا حکم شریعت برای مردم روشن شده است و به هیچ روی دگرگونی نمی پذیرند.

۲. کارها و وظیفه هایی که در قاعده شناخته شده گنجانده نمی شوند و واگذار به ولیّ نوعی شده اند.

(در عصر غیبت هم به نظر و ترجیحات نواب عام یا کسی که در اقامه وظایف مذکوره عمن له ولایه الأذن مأذون می باشد, موکول خواهد بود و بعد از کمال وضوح و بداهت این معنی, فروع سیاسیه مترتبه بر این اصل بدین ترتیب است.)۳۰

پس از شمردن چند فرع فقهی سیاسی از این اصل بنیادی, در پیوند با امور حسبی مطالبی می نویسد که خلاصه ای از آن را می آوریم:

(چون سیاسات نوعی و انتظام امور و ضبط اعمال غاصبین که از امور حسبیه واجبه است بر تنظیم این دستورات متوقف است, پس بانضمام دادن اهلش از جهت مشروعیت و الزام بی اشکال است و برای شبهات داهیه راهی نیست.)۳۱

از منظر این فقیه, چنانچه دگرگون کردن سلطنت جائر و مستبد حاکم, به حکومت تمام عیار دینی ممکن نشد, باز وظیفه از دوش مردم دیندار برداشته نمی شود, باید به اندازه توان, جلو گسترش ستم را بگیرند و دامنه آن را محدود بسازند; زیرا امر به معروف و نهی از منکر, مرتبه ها و مرحله های گوناگون دارد و هر مرتبه از آن وجوبی مستقل و دستوری جداگانه می طلبد. دگرگون کردن سلطنت مطلقه استبدادی به مشروطه, از نمونه های روشن امر به معروف و نهی از منکر و از موارد حسبیه است; زیرا آنچه دائمی واجب و لازم است از جهت حسبی بودن, همان کلی و قدر مشترک است.

بنابراین, ثابت کردن ولایت فقیه و تأسیس و تشکیل حکومت دینی, از زاویه واجب بودن انجام امور حسبیه, روشن و قطعی است ک