پاورپوینت کامل رویکرد علما به فارسی نگاری در عصر صفویه ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint

توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت کامل رویکرد علما به فارسی نگاری در عصر صفویه ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت کامل رویکرد علما به فارسی نگاری در عصر صفویه ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت کامل رویکرد علما به فارسی نگاری در عصر صفویه ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint :

۳۷۰

نهضت فارسی نگاری, ترجمه و شرح متنهای سودمند و راه گشا, در دوره صفویه پدیده نوینی بود که در شکل حرکت علمی, فرهنگی به انگیزه گسترش تشیع از سوی دانشوران, پایه گذاری شد. خوانساریها, بویژه آقا جمال الدین خوانساری (م.۱۱۲۵هـ.ق.) در این نهضت, برجسته ترین نقش و بیش ترین سهم را داشته و آثار فارسی بسیاری در زمینه های گوناگون: کلام, فلسفه, احکام, حدیث, دعا و زیارت, اخلاق و مواعظ, نامه ها و نوشته های ادبی, در قالب نگارش, ترجمه و شرح به جای نهاده اند. تلاش بسیار خوانساریها در این عرصه, ما را بر آن داشت, موضوع را از چشم انداز گسترده تری ببینیم. با نگاهی به این برهه تاریخی, در باب انگیزه رویکرد علما به فارسی نگاری و ترجمه, به بررسی می پردازیم و فهرستی از آثار فارسی خوانساریها را ارائه می دهیم.

با گسترش اسلام, زبان عربی در سرزمینهای اسلامی, بویژه در میان فارسی زبانان, رواج یافت. در ایران نیز زبان عربی اوج گرفت. همگان دوست داشتند به زبان دین جدید سخن بگویند, یا دست کم واژگانی از آن را در گفت وگوها به کار برند و به طور طبیعی زبان دستگاه خلافت, نوشته های دیوانی, نگارشهای علمی, معارف و احکام دین, به عربی بود.۱

در دوران عباسیان حرکتهایی به هواداری از زبان فارسی پدید آمد. شعوبیه, حرکتی بود که نشر زبان فارسی و کنار زدن زبان عربی را دنبال می کرد.

دستگاه خلافت نیز, از آن جا که ایرانیان در آن نفوذ چشم گیر داشتند, به زبان فارسی اهمیّت ویژه ای می داد. اینان, به شاعران پارسی گوی بها می دادند و آنان را بر می انگیختند که به فارسی شعر بسرایند.۲

در این باب نیز موافقتها و مخالفتهایی بود. گروهها و افرادی به موافقت جدّی با این حرکت برخاستند و گروهی به مخالفت. در بین مخالفان, فارسی زبانان نیز بودند.۳

این کشمکشها تا قرن دهم ادامه یافت, تا آن که زبان فارسی, جایگاه بایسته خود را پیدا کرد.

شماری از عالمان دین, آثار خود را به فارسی نگاشتند. نگارشهایی که به زبان فارسی از علمای شیعه و سنی در مقوله های گوناگون به جا مانده بسیار است, از جمله: تفسیر طبری, تفسیر کشف الاسرار میبدی, تفسیر نسفی, دانشنامه علائی ابن سینا, التفهیم ابوریحان بیرونی, کیمیای سعادت غزالی, النقض عبدالجلیل قزوینی, ترجمه شهاب الاخبار قضاعی, رسائل فارسی شیخ اشراق, تفسیر ابوالفتوح رازی, اخلاق ناصری, اساس الاقتباس و فصول نصیریه خواجه نصیرالدین طوسی۴ و….

با آمدن محقق کرکی (م.۹۴۰هـ.ق.) به ایران و انتقال مرکز حوزه های شیعی به ایران و حضور علمای جبل عامل در حوزه جنبش علمی گسترده ای پدیدار گشت. زمانی که علمای جبل عامل در عرصه های گوناگون اجتماعی فرهنگی, حضور پیدا کردند, نخستین گامها در راه گسترش اندیشه شیعی با زبان فارسی برداشته شد. محقق کرکی این هدف را با تیزهوشی و فراست, پی گرفت. البته به طور طبیعی, دستیابی به این هدف بلند, با ارائه فرهنگ و معارف و احکام شرعی به زبان توده مردم و با نثر درخور فهم همگان ممکن می شد. به خاطر این ضرورت و نیاز, نهضت فارسی نگاری و ترجمه شکل گرفت و کم کم همگانی کردن آموزه های تشیع به عنوان استراتژی اصلی علما, جلوه گر شد.

در این برهه, علی بن حسن زواره ای, (م.۹۴۷هـ.ق.) شاگرد محقق کرکی, به سفارش استاد, دست به کار ترجمه و نگارش فارسی شد. در سال ۹۳۸هـ.ق. کشف الغمّه فی معرفه الائمه را به فارسی برگرداند۵ و پس از آن, هشت اثر مهمّ از بزرگان شیعه: الاعتقادات از شیخ صدوق, الاحتجاج از احمد بن علی طبرسی, مکارم الاخلاق از حسن طبرسی, عده الداعی از ابن فهد, مجمع الهدی, تحفه الدعوات و لوامع الانوار از اربلی را ترجمه کرد.۶

مهم ترین کار او, تفسیر فارسی بر قرآن و شرح نهج البلاغه است که حرکتی بزرگ در به فارسی برگرداندن متون اصلی دینی به شمار می رود.۷

پس از وی شاگردش: فتح اللّه بن شکر اللّه (م.۹۸۸هـ.ق.) امر ترجمه را پی گرفت.۸ در حقیقت این دو از پیشگامان نهضت ترجمه در آغاز دوره صفویه به شمار می آیند.

پس از آن, شیخ بهائی (م.۱۰۳۰هـ.ق.) الرساله الامامیه, منسوب به امام رضا(ع) را ترجمه کرد.۹ اندک اندک بازار ترجمه گرم شد و شتاب و گسترش یافت. هر کس در خود توان ترجمه می دید دست به قلم می برد. حرکت ترجمه آنچنان پرشور و نشاط پیش رفت که شماری از اهل فضل, ترجمه را حرفه اصلی خود قرار دادند, از جمله:

* علی بن محمد اصفهانی (۱۰۴۵هـ.ق.) که هشت اثر مشهور دانشوران برجسته شیعه را به نام: هشت بهشت ترجمه کرد.۱۰

* هادی بن صالح مازندرانی مترجم.۱۱

این دو, از دیگران در کار ترجمه پرشورتر و پرتکاپوتر بودند.

(… وکان علی الامامی… هادی المترجم اشد حماساً فی ذلک من غیرهم, حتی لقب الاخیر بهذا اللقب….)۱۲

علی امامی… وهادی مترجم, نسبت به دیگر مترجمان در امر ترجمه از خود شور و نشاط بیش تر نشان می دادند, تا جایی که شیخ هادی لقب (مترجم) گرفت.

* تقی طبسی.

* عبدالواسع تونی.

* تقی مازندرانی.۱۳

باری, می توان گفت: کم تر کتاب مهم و ارزش مند و استوار از نخبگان علمی شیعه می توان یافت که در آن زمان به فارسی برگردان نشده باشد.

در کنار حرکت سترگ ترجمه آثار اسلامی از عربی به فارسی, نوشتن رساله های مستقلی به فارسی در باب معارف اسلامی, باب روز شد.

بسیاری از دانشوران, با شور و نشاط به فارسی نگاری روی آوردند. حسین بن شرف الدین اردبیلی, از علمای شیعه امامی قرن دهم هجری, پس از روی کار آمدن صفویان, هنگامی که حوزه های علمی شیعه در ایران رونق چندانی نداشت, شاه به نشر اندیشه تشیع توجه نمی کرد, نخستین کسی بود که به انگیزه گسترش معارف و نشر فرهنگ تشیع, به فارسی نگاری روی آورد.

(… اوّل من صنف فی الشرعیّات علی مذهب الشیعه بالفارسیه….)۱۴

نخستین کسی که در امور شرعی, براساس مذهب شیعه, مطلب نگاشت, حسین بن شرف الدین اردبیلی بود.

نهضت ترجمه و فارسی نگاری در دوره پایانی صفویه, اوج بیش تری گرفت. مجلسی اوّل و دوّم, خوانساریها, بویژه آقا جمال الدین خوانساری, گامهای بلندی در به فارسی برگرداندن معارف اسلامی و تشیع برداشتند.

شماری گمان کرده اند: رویکرد به ترجمه در زمان علامه محمد باقر مجلسی (م:۱۱۱۱هـ.ق.) بوده, آن هم به خاطر این که وی خواندن دعا را به فارسی در نماز جایز می دانسته است.۱۵

گرچه این دیدگاه در به فارسی برگرداندن آثار دینی, چه بسا بی اثر نبوده باشد, ولی نمی توان حرکت به این گستردگی را در مقوله ها و گزاره های گوناگون, بر آمده از این مسأله دانست. افزون بر این, پیش از دوره مجلسی دوم, از آغاز سرکار آمدن صفویان, برگرداندن آثار دینی از عربی به فارسی, به انگیزه نشر و گسترش آموزه های تشیع وجود داشته است که بدان اشاره شد. از طرفی آثاری که در غیر موضوع دعا در این روزگار ترجمه شده, قابل مقایسه با آثاری که در باب دعا ترجمه شده, نیست.۱۶

بنابراین, مبنا و سرآغاز نهضت ترجمه, این مسأله جزئی نمی تواند باشد, بلکه وجود زمینه های گسترش معارف و فرهنگ تشیع در جامعه, آمادگی و شوق و ذوق وصف ناپذیر مردم برای یادگیری آموزه های دینی و واقع نگری علمای این دوره, سبب شد علمای بزرگ دست به کار شوند و حجاب واژگان را که مانع درک و فهم مطالب بودند, بردارند. و پیوند مستقیم بین مردم و حقایق دین را برقرار سازند.

عرصه های فارسی نگاری

از عرصه های مهم برگردانی آثار عربی به فارسی, عرصه کلام بود. علما در ترجمه, به آثار کلامی اهمیت ویژه ای می دادند و این بدان خاطر بود که علمای شیعه خوب دریافته بودند رمز ماندگاری شیعه با این همه دشمنیها, بر افراشتن و استوارسازی برج وباروی کلام است. پس از این عرصه, فقه و احکام, بیش ترین سهم را ویژه خود کرد و کم کم دامنه ترجمه گسترش یافت و همه آموزه های دینی را در برگرفت. حتی, پاره ای از آثار علمی که در حوزه ها تدریس می گردید, به فارسی برگردانده شد.۱۷

دامنه فارسی نگاری و ترجمه از حوزه دانشها و آموزه های دینی فراتر رفت و کتاب الحیوان دمیری و علوم خالص مانند: ریاضی, هندسه نجوم و هیئت و… به فارسی برگردانده شد.۱۸ در این مقال, نگاهی می افکنیم به آثار برجسته ای که در دانشهای یاد شده به فارسی نگارش و یا برگردانده شده اند و انگیزه از این نگارشها و ترجمه ها را در حدّ توان می نمایانیم:

عقاید و کلام

از مهم ترین تلاشهای علمی دانشوران دوره صفوی, تبیین, تدوین و گسترش عقاید تشیع بود. در دوره های پیش از صفویه, شرایط سیاسی اجتماعی و مذهبی برای عرضه باورهای شیعه, به گونه روشن و شفاف, مهیا نبود. با گشایشی که در جامعه شیعه پدید آمد و شیعه حاکمیت یافت, علما و فرزانگان شیعه از زمینه به وجود آمده, در جهت آموزش همگانی عقاید دینی, استفاده بهینه کردند و آثاری را به زبان فارسی ساده, روان و درخور درک عموم نگاشته و یا به فارسی برگرداندند.

بدین وسیله, به اتهامهایی که در قرنهای پیاپی علیه شیعه طرح شده بود, پاسخ گفته شد و جبهه ٌ دفاعی سنگرهای اعتقادی شیعه, به بهترین و زیباترین وجه, بازسازی و تقویت شد.

در این جا به چند اثر در مقوله های مهم که گفت و گو درباره آنها بسیار بوده و این آثار هم در راستای شبهه زدایی از آنها و روشن گری نگاشته شده, اشاره می کنیم:

۱. مسأله بقا و فنای روح: این مقوله از مقوله های پرگفت وگو در عصر صفوی بوده و رساله هایی در این باره نوشته شده, از جمله:وجیره, غیاث الدین منصور دشتکی (م.۹۴۹هـ.ق.) وی, از دانشمندان برجسته شیعی است و در دانشهای معقول و منقول سرآمد همگنان . او رساله ای درباره حقیقت روح نگاشت و در آن ضمن روشن گری, تلاش ورزید که با دلیلهای استوار, از دامنه درگیریها و بگو مگوها در این مقوله بکاهد.۱۹

۲. جبر و اختیار و قضا و قدر: این مقوله, بخش مهمّی از نگارشها و رساله های علما را ویژه خود کرده۲۰, از جمله: محمد دهدار از علمای بزرگ شیعه, رساله ای به فارسی, در باب قضا و قدر نگاشته است.

وی در آغاز رساله می نویسد:

(… از عدم نمودار محمد دهدار, به عزیزان و برادران دینی که سؤال نموده اند که اختلاف عقاید در مسأله اختیار و جبر و قدر, به مرتبه ای رسیده که بعضی انسان را در فعل خود چون جماد می دانند, در حرکت و بعضی او را خالق فعل خود می گویند, پس اگر تحریری که موجب درستی اعتقاد شود, به حصول پیوندد. همگان را فایده بسیار خواهد بود….)۲۱

۳. رساله السعدیه, علامه حلی (م:۷۲۶هـ.ق.): این رساله, در بردارنده اصول عقاید و فروع فقهی است. سلطان حسین واعظ استرآبادی آن را در سال ۱۰۷۷ هـ.ق. به فارسی برگردانده و در مقدمه, انگیزه خود را از ترجمه, چنین بیان می کند:

(… نفع آن اَمَد و خیر آن مؤبّد بر عرب و عجم بماند….)۲۲

۴. نهج الحق, علامه حلّی (م.۷۲۶هـ.ق.): این اثر, که در باب امامت است, در دوره صفویه از سوی آقا حسین خوانساری به گونه ساده و روان به فارسی برگردانده شد.۲۳

۵. مبدأ و معاد, آقا جمال الدین خوانساری (م.۱۱۲۵هـ.ق.): این اثر درباره اصول پنج گانه, بر اساس دلیلهای عقلی و نقلی بنیان نهاده شده است. نویسنده در آغاز, انگیزه خود را از نگارش این اثر به زبان فارسی, تقویت بنیه معنوی و سیرآب کردن تشنگان معرفت شمرده است.۲۴

۶. الفصول المختاره, سید مرتضی (م.۴۳۶هـ.ق.): شیخ مفید, دو کتاب به نام: المحاسن المحفوظه والعیون والمحاسن دارد و در این دو اثر, گفت وگوهای وی با علمای فرقه ها و مذاهب گوناگون در باب مسائل کلامی و اعتقادی درج شده, شاگرد وی, سید مرتضی علم الهدی, در زمان حیات استاد, از این دو اثر, اثری فراهم ساخته به نام: الفصول المختاره.

آقا جمال الدین خوانساری (م.۱۱۲۵هـ.ق.) به درخواست احمد بیک معتمد السلطنه, این اثر را که شامل مطالب محکم و استوار در باب عقاید شیعه و ردّ فرقه ها و مذاهب دیگر بود, برای استفاده فارسی زبانان و تقویت بنیه ایمانی مؤمنان به فارسی برگرداند.

آقا جمال خوانساری, در آغاز انگیزه خود را از ترجمه این اثر نفیس, این گونه بیان می کند:

(… کتاب مجالس… را که مشتمل بر بسی فوائد و معانی دقیقه و مناظرات لطیفه است… ترجمه کنم تا فایده آن عام و اثرش در روزگار تمام باشد; زیرا که کتاب مزبور, به عربی تألیف شده و اکثر سکان بلاد عجم, از معرفت آن بی بهره اند….)۲۵

۷. رساله الامامه, آقا جمال الدین محمد خوانساری: این رساله درباره امامت امیرالمؤمنین پس از پیامبر اکرم(ص) با نثر فارسی روان نگاشته شده است.۲۶

۸. ذخیره القیامه, در ترجمه منهاج الکرامه, علامه حلی: در این اثر, امامت علی(ع) ثابت و برتریها و خصال عالی ائمه اطهار, بویژه علی(ع) با استناد به آیات قرآن و روایات معصومان(ع) نموده شده و آقا جمال الدین خوانساری, برای ژرفا بخشیدن به باورهای مردم و گسترش اندیشه شیعه آن را به فارسی برگردانده است.۲۷

غدیر خم از فرازهای روشن تاریخ اسلام است. پیش از دوره صفویه در زمان سلطه حاکمان سنی مذهب, مورد بی مهری قرار گرفته و کم تر بدان توجه می شد. در عصر صفویه, موضوع غدیر خم از سوی دانشوران شیعی احیا گردید و آثار فراوانی به عنوان (غدیریه) در جهت آگاهی مسلمانان از مسأله امامت در تاریخ اسلام, به زبان فارسی نگاشته شده, از جلمه:

۹. غدیریه, ملامحمد جعفر بن محمد صالح: وی این اثر را درباره تاریخ غدیر و پاره ای از برتریها و خصال عالی امیرالمؤمنین علی(ع) در یک مقدمه و پنج باب و خاتمه نگاشت و به شاه سلطان حسین صفوی تقدیم کرد.۲۸

۱۰. غدیریه, ملاعبداللّه قزوینی مشهدی: این اثر را نویسنده درباره امامت علی(ع) و شرح حدیث شریف غدیر تدوین کرده است.۲۹

درباره دیگر عقاید و باورهای شیعه, مانند رجعت, مهدویت و… نیز آثار سودمند و راه گشایی به خامه دانشوران و اهل نظر نگاشته و عرضه شده است.۳۰

دعا و زیارت

نیایش, انسان را با خدا پیوند می دهد و به انسان کمال می بخشد و به بالاترین مقام و جایگاه بالا می برد که همان مقام و جایگاه (تقرب الهی) باشد.

معارف ناب دین, در قالب دعا, دگرگونی ژرفی می آفریند و انسان را از عالم خاکی بر می کند و به ملکوت, پرواز می دهد. دعاها و متن نیایشها به زبان عربی است و بهتر و عالی تر و زیباتر است که به همان زبان زمزمه شوند, ولی علمای ربانی برای این که نیایش گران عاشقانه و با سوزوگداز به نیایش بپردازند, ترجمه ها و شرحهایی برای این آثار برجسته و بلند مضامین, تهیه کرده اند که بسیار کارساز بوده و هست.

در شرح و ترجمه ادعیه و زیارتها, صحیفه کامله سجادیه, مصباح المتهجد شیخ طوسی, مهج الدعوات ابن طاووس, عده الداعی احمد بن فهد حلی و مفتاح الفلاح شیخ بهایی, بیش تر مورد توجه علما بوده است. از باب نمونه به چند اثر اشاره می کنیم:

۱. مفتاح النجاح, ترجمه عده الداعی, احمد بن فهد حلی, مترجم علی بن حسن زواره ای: مترجم که آثار بسیاری ترجمه کرده, به درخواست مؤمنان, این اثر را به فارسی برگردانده است:

(… چون کتاب عده الداعی… بر لغات فصیحه عربیه مسطور بود و ارباب لهجه فرس از مطالعه آن مهجور, به جهت عموم فایده, بعضی از اخوان دینی و خلاق یقینی استدعا نمودند از فقیر… که آن را مترجم گرداند.)۳۱

۲. صحیفه سجادیه, ترجمه از: مولی محمد صالح روغنی قزوینی: وی همروزگار شیخ حرّ عاملی و از مترجمان بنام عصر خود بوده است. او ابتدا در سال ۱۰۳۳, شرحی به عربی بر صحیفه سجادیه نگاشته سپس برای استفاده فارسی زبانان, فرازهای بلند نیایشهای امام سجاد(ع) را به گونه ای آزاد ترجمه و در اختیار همگان قرار داده است.۳۲

۳. اقبال الاعمال, سید بن طاووس (م.۶۶۴هـ.ق.) این کتاب از سوی گروهی از دانشمندان قرن یازدهم هجری, به درخواست آغابیگم, دختر شاه عباس اوّل به فارسی برگردانده شده است.۳۳

۴. ترجمه و شرح صحیفه سجادیه, آقا حسین خوانساری: وی برای بالا بردن بنیه معنوی مؤمنان, نیایشهای روح بخش امام سجاد(ع) را به فارسی ترجمه و شرح کرده است.۳۴

۵. مزار, از آقا جمال الدین محمد خوانساری: در این اثر زیارتهای مأثور از ائمه اطهار(ع), به گونه بسیار زیبا, ساده و روان, به فارسی شرح و تفسیر شده است. خوانساری این اثر را به هنگام حرکت به سوی خراسان برای زیارت امام هشتم(ع) برای شاه سلطان حسین صفوی نوشته است.۳۵

۶. مفتاح الفلاح, شیخ بهایی (م.۱۰۳۰هـ.ق.): وی این اثر را در سال ۱۰۱۵هـ.ق.) در شهر گنجه تنظیم کرده است. کتاب, دربردارنده دعاهای مورد نیاز شبانه روز و برای عمل و کسب ثواب, در لحظه لحظه عمر فراهم آمده است.۳۶

این گنجینه را آقا جمال ترجمه و در مقدمه انگیزه خود را از ترجمه چنین بیان کرده است:

(… چون… جمعی را که لغت فارسی مأنوس و مألوف بوده باشد از آن چندان تمتع و بهره میسّر نیست به خاطر فاطر این بنده… رسید که آن را به زبان فارسی ترجمه نماید. تا همگی طوائف انام از خواص و عوام از آن محضوظ و بهره مند گردند…)۳۷

این ترجمه به خاطر استواری و شیوایی نثر, مورد توجه ویژه محدث بزرگ, میرزا محمد حسین نوری بوده و هنگامی که از نجف اشرف برای زیارت به کربلا مشرف می شده آن را به همراه می برده است.۳۸

۷. ترجمه و شرح دعای صباح, از آقا جمال الدین خوانساری: این اثر, بدون مقدمه, با جمله شریفه: (اللّهمّ یا من دلع لسان الصباح) آغاز شده است. در شرح, آیات قرآن, روایات و نکته های ادبی, درهم آمیخته و واژگان دشوار شرح شده و متن با دقتها و باریک اندیشیها به گونه بسیار عالمانه شرح شده که هم اهل معنی را به کار می آید و هم اهل تحقیق و جست وجوگران دریای معارف اسلامی را.۳۹

حدیث

تاکنون نگارشها, ترجمه ها و شرحهای آثار برآمده از منابع روایی به زبان فارسی و اثر گسترده آن بر ساختار باورهای دینی و فرهنگی روزگار صفویه, کم تر مورد توجه قرار گرفته اند. در این دوره, تلاشهای عظیم و ستودنی در پهنه بسیار گسترده و دریای ژرف روایات, انجام گرفته است و شیعیان در پرتو تلاش عالمان ربانی, از این کوثر ناب بهره ها و ره توشه ها برگرفته اند.

در این دوره, انقلابی ژرف و همه سویه در دریای بی کران روایات رخ داد و این انقلاب و حرکت بزرگ, شیعه را با دانش دین و معارف بلند و انسان ساز آن آشنا کرد و شیعه را از هر خطر و آفتی رهاند و از هر گردنه دشوار گذری گذراند.

البته پیش از این دوره نیز پاره ای مجموعه های روایی به فارسی برگردانده و شرح شده امّا در عصر صفویه, این حرکت بسیار گسترده بوده است عالمان دین, حتی اگر یک روایت را برای آگاهی و نفوذ فرهنگ تشیع در جامعه کارا می یافتند, در کنار تلاشهای علمی خود, به شرح و ترجمه آن همت می گماشتند و آن را با نثر روان در اختیار علاقه مندان می گذاشتند. گزارش از آثار فارسی برگرفته از روایات, حتی ارائه فهرستی از آنها در یک مقال نمی گنجد; از این روی, از باب نمونه از چند اثر یاد می کنیم:

۱. الاحتجاج, ابی منصور احمد بن علی بن ابی طالب الطبرسی: این اثر روایی مهم را علی بن حسن زواره ای, شاگرد محقق کرکی (م.۹۴۰هـ.ق.) به درخواست شاه طهماسب صفوی (م.۹۳۰هـ.ق.) به فارسی برگردانده است.۴۰

۲. شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید, ترجمه مولی شمس الدین محمد بن مراد (م۱۰۱۳هـ.ق.).۴۱

۳. منهاج الولایه فی شرح نهج البلاغه, اثر ملاعبدالباقی تبریزی (قرن ۱۱): این اثر, شرحی است عرفانی بر نهج البلاغه که به صورت موضوعی, با استفاده از سخنان عرفا, سامان یافته است.۴۲

۴. لوامع صاحبقرانی, از محمد تقی مجلسی (م۱۰۷۰هـ.ق.): این اثر, ترجمه و شرح من لایحضره الفقیه است به فارسی. در این اثر, ترجمه دقیق و روشنی از روایات ارائه شده که برای پژوهشهای فقهی و استفاده فارسی زبانان بسیار کارآمد است. خود در مقدمه می نویسد:

(چون… ساکنان این دیار را تکلم به لغت فارسی واقع می شود و هر یک از ایشان را تتبع و تعلم لغت عرب ممکن نیست, به سبب این, بسیاری از این گروه از مطالعه کتب حدیث و شرح مذکور بی بهره بودند. گفته شد… تا این فقیر کتاب مسطور را به فارسی ترجمه نمایم و چون غرض کلی انتفاع عموم خلائق است, فارسی آن را قریب به فهم ایراد نموده, متوجه عبارت مغلق و استعارات مشکل نگردم….)۴۳

۵. الصافی فی شرح الکافی, از مولی خلیل غازی قزوینی (م.۱۰۹۶هـ.ق.) بر اصول کافی شرحهایی به فارسی و عربی نگاشته شده است. در عصر صفوی, مولی خلیل, از فقهای بزرگ این دوره, نیاز را در این می بیند که جامعه شیعی را از روایات شریف این اثر ارزش مند آگاه سازد و از این روی دست به کار می شود و اثر ماندگاری به نام: الصافی فی شرح الکافی می آفریند.۴۴

۶. ترجمه خطبه توحیدیه امام رضا(ع), از علامه محمد باقر مجلسی (م.۱۱۱۰هـ.ق.). مترجم برای بهره مندی همگان از این مائده الهی و نعمت ربانی, دست به کار ترجمه می شود و اثری زیبا می آفریند.

درباره انگیزه خود می نویسد:

(… بعضی از محرومان دقایق معانی این بی بضاعت را مأمور ساخته که آن خطبه را به لغت فارسی ترجمه نمایم, تا اکثر طوائف انام از آن مائده نعمت ربانی بهره توانند یافت….)۴۵

۷. شرح اخبار طینت, آقا جمال الدین محمد خوانساری (م.۱۱۲۵هـ.ق.): نویسنده مقدمه عالمانه ای در باب حدیث شناسی, چگونگی بار یافتن به مقام بلند روایات ارائه می دهد و آن گاه در باب طینت و سرنوشت سخن را می گستراند و در قالب واژگان ساده و روان فارسی, معارف ژرفی را ارائه می دهد. در این بررسی همه سویه, نگاهی دقیق و عالمانه می افکند به اخبار طینت و برداشتهای نادرست ظاهراندیشان را انحراف از مسیر می داند و مشکل اعتقادی روز جامعه دینی; از این روی دست به کار می شود با این اندیشه انحرافی و برداشت نادرست از روایات طینت را که: (هرکس مقتضی هدایت یا گمراهی داشت, به جبر به سوی آن کشیده می شود) به نقد می کشد و به روشن گری در این باب می پردازد, به گونه ای که همگان را مفید افتد.۴۶

۸. رساله اختیار الایام, آقا جمال الدین خوانساری: این اثر را خوانساری در بیان سعادت و نحسی ایام هفته, ماه و سال براساس احادیث اهل بیت(ع) به زبان فارسی نگاشته است و در پایان یادآور می شود که چگونه می توان نحسی ایام را بر طرف ساخت.۴۷

۹. حدیث و آداب نماز, آقا رضی الدین خوانساری: وی در این رساله حدیثی که از ابومحمد حماد بن عیسی جهنی کوفی بصری در باب دستور نماز رسیده, به درخواست شاه سلطان حسین صفوی, به فارسی برگردانده و آداب نماز را پس از آن, به گونه بسیار شیوا, شرح کرده است.۴۸

تاریخ و سیره معصومان

از مباحث بسیار مهمی که عالمان دوره صفویه, احیای آن را وظیفه خود می دانستند, پرداختن به زندگانی, سیره, فضائل و خصال عالی معصومان و آموزه های شیعی بود. آنان با این انگیزه که زندگی امامان(ع) می تواند نقش مهمی در تربیت و پای بندی مردم به دستورها و آیینهای شرع داشته باشد و در مردم و جامعه, انقلاب و دگرگونی ژرفی پدید آورد, به روشن گری از زوایای گوناگون زندگی به زبان فارسی پرداختند. این حرکت بزرگ دستاوردهای بسیار زیبا, رخشان, شیرین و ماندگار به بارآورد و ملت ایران را به سرچشمه نور, رهنمون شد.

زندگانی معصومان

۱. جلاء العیون, علامه محمد باقر مجلسی: وی در این اثر, مطالب تحقیقی و ژرف تاریخی را براساس روایات, به زبان ساده و برابر درک همگان به زبان فارسی, نمایانده و زمینه آشنایی با زندگانی و سیره پیامبر(ص) و امامان(ع) را به گونه بسیار زیبا و دل انگیز, فراهم ساخته است.

این اثر در یک مقدمه, چهارده باب و فصلهای بسیار, سامان یافته است.۴۹

۲. کشف الغمه فی معرفه الائمه, علی بن عیسی اربلی (م.۶۹۲هـ.ق.) این اثر نفیس از آغاز عصر صفویه مورد توجه دانشوران قرار گرفته و تنها در عهد شاه طهماسب اول, سه بار ترجمه شده و برای نخستین بار نعمت الله بن قریش رضوی حسینی مشهدی, به این مهم پرداخته است.

وی در مقدمه از تلاشهای شاه طهماسب در گسترش فرهنگ و معارف تشیع سخن گفته و در ادامه از سهل انگاری و کم توجهی مردم نسبت به زندگانی و سیره پیامبر و امامان, گله می کند. وی برای جبران این کاستی در جامعه شیعه, کشف الغمه فی معرفه الائمه را که جامع ترین اثر می دانسته, ترجمه می کند:

(… فردمود که: کتاب کشف الغمه فی معرفه الائمه که جامع ترین کتب است در این باب, اگر کسی به پارسی کند, نفع آن عام شود و موالیان همه در معرفت امامان کامل و تمام شوند و این نعمتی عظیم و برکتی شامل و عمیم بود. حقیر… چون این سخن شنید گفت که: اگر به این خدمت قیام نمایم و به یمن همت و لطف امدادخان عالی شأن این مدعی تمام شود….)۵۰

فضائل و خصال عالی معصومان

۱. تاج المناقب فی فضائل الائمه الاثنی عشر, کمال الدین حسین الهی اردبیلی (م:۹۴۰ یا ۹۵۰هـ.ق.): وی, این اثر را درباره زندگانی مناقب و فضائل اهل بیت به زبان فارسی نگاشته و آن را به شاه اسماعیل صفوی (م.۹۳۰هـ.ق.) هدیه کرده است.۵۱

۲. فضائل اهل بیت, محمد بن علی مقری کاشانی (پیش از ۱۰۶۶هـ.ق.) نویسنده, در باب فضائل ائمه اطهار(ع) چهار صد حدیث از کتابها و منابع مورد اعتماد اهل سنت برگزیده و آنها را به فارسی برگردانده و هر حدیثی که به شرح نیاز داشته, به شرح آن پرداخته است نویسنده, اثر را در یک مقدمه و دوازده باب به نام دوازده امام(ع) و خاتمه تدوین و به وزیر خواجه عماد الدین مسعود تقدیم داشته است.۵۲

۳. سلم درجات الجنه, میرزا محمد قمی (نویسنده تفسیر کنزالدقائق): این اثر, درباره فضائل علی و فرزندان وی (ع) در یک مقدمه و چهل حدیث سامان یافته و به سلطان حسین صفوی تقدم شده است.۵۳

۴. فضائل اهل بیت, عنایت اللّه: این اثر چهل فضیلت از فضائل امیرالمؤمنین علی(ع) و خاندان پیامبر(ص) را در بردارد که نویسنده آنها را از آثار و منابع مورد اعتماد, گردآورده و به فارسی برگردانده و به شاه طهماسب صفوی, تقدیم کرده است.۵۴

بیان غم و اندوه امامان و مرثیه بر آل طه

شیعیان در طول تاریخ خونین و غم انگیز خود, با سوگواری برای شهیدان راه حق و عدالت, بویژه شهیدان دشت نینوا, پرچم حق و عدالت را برافراشته نگاه داشته اند و با این حرکت و حماسه, همه ساله و هر چندگاه, مخالفت خود را با هرگونه ستم, حق کُشی و بی عدالتی اعلام داشته و آن قدر این حماسه را تکرار کرده اند که عدالت خواهی, ستم ستیزی و مظلوم دوستی فرهنگ آنان شده و با جانشان درآمیخته است.

این مجلسها و محفلهای عزاداری و مرثیه سرایی, گاه مخفیانه و گاه آشکارا, راه خود را می پوید تا این که در زمان صفویه, شیعه مجال یافت که آشکارا از دردها و رنجهای ائمه خود سخن بگوید و بر ال طه بگرید و در سوگ آنان مرثیه بسراید و در این غم بزرگ اشک بریزد.

عالمان, نویسندگان, شاعران, مرثیه سرایان, تاریخ نگاران و… در این دوره, از این مجال به خوبی بهره برده و آثار ماندگاری آفریده اند که در این جا به آنها اشاره می کنیم:

۱. عبرت الخاشعین لخشیه المؤمنین, محمدی مهدی بن میرمحمد صادق: این اثر در یک مقدمه و سیزده فصل, در باب سوگواری ائمه, با استفاده از جلاء العیون و لهوف, سامان یافته است.۵۵

۲. مجالس الاحزان, علی اکبر خان, برادر شهزاده محمد بلند اختر: این اثر در ده مجلس, درباره شهادت حمزه, فاطمه ٌزهرا(س) و امام حسین(ع) سامان یافته است.۵۶

۳. عین البکاء, محمد تقی (علی نقی) بروجردی کاشانی: این اثر در بیست و دو باب. درباره سوگواری و مرثیه سرایی بر امامان تدوین شده و به سال ۱۲۸۴هـ.ق. در لکهنو چاپ و نشر شده است.۵۷

احکام

تا پیش از صفویه, مسائل فقهی و احکام و باید و نبایدهای شرعی و آنچه را که مسلمان وظیفه دارد انجام دهد و یا از آن بپرهیزد, بیش تر به زبان عربی بود و علما و کسانی که پاسخ گوی مسائل شرعی مردم بودند, در مساجد و محافل و مجالس, برای مردم باز می گفتند, ولی در زمان صفویه احکام و مسائل فقهی که همیشه مردم مسلمان و مؤمن در آن باره دغدغه خاطر داشتند, به زبان فارسی برگردانده شد و در اختیار مردم قرار گرفت. اکنون در این جا به چند کار مهم در این باره اشاره می کنیم:

۱. جامع عباسی, شیخ بهاء الدین عاملی: این اثر فقهی نفیس, تمام بابهای فقه را در بر دارد و برای نخستین بار, فقه به گونه غیر استدلالی با نثر فارسی روان و بی پیرایه, برای استفاده همگان نگاشته شده است.

شیخ بهایی در مقدمه انگیزه خود را از نگارش این کتاب, چنین بیان می کند:

(مسائل آن را به عبارات واضح نزدیک به فهم مؤدی ساخت تا جمیع خلائق, از خواص و عوام, از مطالعه آن نفع یابند و بهره مند گردند….)۵۸

جامع عباسی, به دلیل جامع بودن و نثر روان و بسیاری فروعِ مورد نیاز و نوآوریها در باب بندی, مورد توجه اهل نظر قرار گرفت و مشکل اصلی فارسی زبانان را در دستیابی به مسائل شرعی, به طور مستقیم, پاسخ گفت. فقیهان بزرگی بر آن حاشیه زدند. تا پیش از رساله نخبه صاحب جواهر, و عروه الوثقای سید محمد کاظم یزدی, مورد مراجعه علما بود.

شیخ بهایی افزون بر رساله یاد شده در باب احکام شرعی, رساله های دیگری نیز نگاشته است.۵۹

۲. شارع النجاه, محمد باقر داماد حسینی معروف به محقق داماد (م:۱۰۴۰هـ.ق.): وی به درخواست جمعی از مؤمنان, بویژه محمد رضا جبلی تبریزی, فتاوای فقهی خود را در رساله ای به نام شارع النجاه, در بخشی از مسائل عبادات که مورد نیاز عموم بود, با زبان فارسی نگاشت.۶۰

۳. حدیقه المتقین, مولی محمد تقی بن مقصود علی, معروف به مجلسی اول (م.۱۰۷۰هـ.ق.): محمد تقی مجلسی از علمای برجسته و فقهای نامدار شیعه در عصر صفویه است. وی برای پاسخ گویی به نیاز مؤمنان در باب مسائل شرعی, رساله یاد شده را به زبان فارسی, با نثر ساده و روان, سامان داد. این اثر یک دوره کامل فقه است و بابهایی افزودن بر جامع عباسی دارد. جامع بودن و نظم بایسته اثر باعث شده که فقهای بزرگ, از جمله: میرزا محمد تقی شیرازی حائری و سید اسماعیل صدر بر آن حاشیه بزنند.۶۱

۴. رساله الخلافیه, محمد باقر سبزواری معروف به محقق سبزواری (م:۱۰۹۰هـ.ق.): نویسنده در این اثر, مسائل اختلافی بین فقیهان را به زبان فارسی نمایانده و از طهارت تا اعتکاف را در آن گنجانده است.۶۲

محقق سبزواری رساله های فقهی دیگری به فارسی دارد, از جمله: رساله صلات و صوم۶۳, نماز جمعه۶۴ و مناسک حج.۶۵

۵. رساله شکیات نماز, علامه محمد باقر مجلسی (م.۱۱۱۰هـ.ق.): از مسائل مورد ابتلا و نیاز مؤمنان, شک و سهو در رکعات نماز است. شماری از فقیهان, دانستن مسائل مورد نیاز به شک و سهو نماز را واجب دانسته اند; از این روی علامه مجلسی, به درخواست برخی از اهل ایمان رساله ای در این باره به زبان فارسی ساده و روان می نگارد.۶۶

۶. رساله نیت صادقه, آقا رضی الدین خوانساری: نویسنده نیت را از زاویه های گوناگون به بوته بررسی می نهد: معنی, حقیقت نیّت, بیان احکام, دیدگاههای فقها درباره حد و مرز, قیدها و شرطهای نیت و… در بخشی از رساله, به تفسیر قربت و مقوله هایی مانند: کفر, ربا, سمعه و… که با نیت ناسازگارند می پردازد.

در بخش پایانی, طهارات سه گانه: (وضو, غسل و تیمم) را از این جهت که واجب نفسی هستند, یا غیری, به بحث می گذارد و آثار و پیامدهای این دو دیدگاه را بر می شمارد. در خاتمه, از چگونگی نیت در عبادات سخن می گوید.

این رساله, بر مبنای احتیاط, به زبان فارسی روشن و استوار, نگارش شده است.۶۷

۷. رساله خمس, آقا جمال خوانساری: در این رساله چکیده مباحث خمس, به زبان ساده فارسی, امّا استدلالی, همراه با اطلاعات علمی تخصصی, به درخواست سلطان حسین صفوی عرضه شده است.۶۸

۸. آداب الصلاه, آقا جمال الدین محمد خوانساری: این رساله, به انگیزه آموزش نماز به فارسی زبانان فراهم آمده است. این کتابِ آموزشی در همان دوره و در دوره های بعدی, اثری ژرف گذاشت و به آسانی مسائل نماز را برای مردم, بازگو کرد و سبب شد نمازگزاران, همه سویه, با مسائل مربوط به نماز آشنا شوند و این آشنایی را به نسلهای بعدی انتقال دهند.۶۹

۹. مائده آسمانی (اطعمه و اشربه), آقا رضی الدین خوانساری: در این رساله از باید و نبایدهای شرعی درباره خوردنیها و آشامیدنیها بحث شده است. آقا رضی, این رساله را به درخواست سلطان حسین صفوی به فارسی برای استفاده همگان نگاشته است.۷۰

۱۰. رساله نماز جمعه, آقا جمال الدین خوانساری: پس از روی کارآمدن صفویه, نماز جمعه, که نماز سیاسی عبادی است, مجال طرح یافت و واجب بودن و نبودن آن در محافل و مجالس علمی, به بوته بررسی گذاشته شد. نشستهای علمی برای تحقیق درباره موضوع برگزار گردید. یکی از کسانی که در این نشست علمی, دیدگاه خود را ارائه داد و از آن به دفاع برخاست, آقا جمال خوانساری بود. اُنس وی با این بحث و آشنایی ژرف وی با مبانی و آگاهی همه سویه از موضوع, شاه سلیمان را بر آن داشت که از وی بخواهد, برای پایان دادن به بگو مگوها و ارائه نظر دقیق و کارشناسانه, این مقوله را در رساله ای به بحث بگذارد. وی نیز چنین کرد و رساله ای به زبان فارسی نگاشت و در آن, نماز جمعه را به بحث گذارد که بسیار مفید افتاد.۷۱

۱۱. رساله نیت و اخلاص, آقا جمال الدین خوانساری (م.۱۱۲۵هـ.ق.): در این رساله, معنای نیت, قصد قربت, ریا و سمعه در نیت, استدامه حکمی نیت و… با توجه به دیدگاههای فقها مطرح شده است.

ییادآوری: در این دوره, مقوله های بحث انگیزی که بیش ترین رساله ها را ویژه خود کرده اند, عبارتند از: نماز جمعه۷۲, حج۷۳, اراضی خراجیه۷۴, ذبایح اهل کتاب۷۵, غنا و موسیقی۷۶, شرب توتون۷۷, نوروزیه۷۸ و….

رساله های پرسش و پاسخ

دگرگونیهای سیاسی اجتماعی و مذهبی دوره صفویه, عرصه بسیار مناسبی برای تبادل آگاهیهای مذهبی فراهم آورد. شرایط سیاسی و اجتماعی و توجه ویژه به دین, حضور چشم گیر علما در میان مردم, هر کس پرسش و مشکل شرعی خود را بدون واسطه طرح و پاسخ آن را دریافت می کرد. افزون بر این, علما نیز با در نظر گرفتن نیازهای شرعی عموم مردم, رساله هایی به صورت پرسش و پاسخ تدوین کرده و جهت آسانی در یادگیری در اختیار آنان قرار می داده اند.

در این دوره, هم دامنه پرسشها خیلی گسترش یافت و هم مسائلی که مطرح می شد, گوناگون بود. علماء از آن جا که بیش ترین دغدغه نشر احکام را به طور مستقیم در سر داشتند, از این نیاز طبیعی مؤمنان استقبال کردند و میراث گرانبهایی در باب پرسش و پاسخ به جا نهادند که از باب نمونه, به چند رساله اشاره می کنیم:

۱. اجوبه المسائل الفقهیه, محقق کرکی (م.۹۴۰هـ.ق.): در این اثر, دیدگاههای فقهی محقق درباره مسائل شرعی مورد نیاز و نوپیدای فردی و اجتماعی, از سوی فضل اللّه حسینی استرآبادی گردآوری شده و جهت بهره وری عموم مسلمانان آنها را محمد صادق تویسرکانی (زنده در ۱۰۳۳هـ.ق.) به زبان فارسی برگردانده است.۷۹

رساله پرسش و پاسخ, مولی محمد تقی مجلسی (م:۱۰۷۰هـ.ق.): مجلسی در پاسخ به پرسشهای شماری از فضلای خراسان و مؤمنان کاشان, رساله پرسش و پرسخ به زبان فارسی ساده و روان نگاشته است. این اثر, همه بابهای فقه را, از طهارت تا دیات, دربر دارد.۸۰

۲. رساله پرسش و پاسخ, امیرالدین محمد بن حیدر حسینی نائینی (م.۱۰۹۹هـ.ق.): وی این رساله را در پاسخ به پرسشهای شاگرد خود, میرزا محمد مهدی بن سید محمد رضا مشهدی, درباره طهارت و صلات, به زبان فارسی نگاشته است.۸۱

۳. اعلام الأحباء فی حرمه الغناء فی القرآن والدعاء, سید محمد هادی, فرزند سید محمد میرلوحی: رساله در پاسخ به محقق سبزواری نگاشته شده که غنا و خوانندگی با قرآن را جایز, بلکه سنت دانسته است. نویسنده درباره انگیزه خود از نگارش رساله به زبان فارسی می نویسد:

(بدان که اگر گاهی در این رساله, بعضی از دلایل اقناعی مذکور شود و جهش آن است که: می خواستم که همه کس از فوائد این رساله منتفع شود و سبب این که این مختصر, به فارسی نوشته شده آن بود که شاید نفعش عام باشد….)۸۲

۴. مسائل ایادی سبا (پرسشهایی از سرزمینهای مختلف), علامه مجلسی: این رساله دویست و هشتاد پرسش و پاسخ را در بردارد. بدین گونه که شماری از مؤمنان, پرسشهایی را مطرح کرده اند و علامه, با دقت و همه سونگری, بدانها پاسخ گفته است. از آن جا که این پرسشها و پاسخها برای عموم مفید بوده, شاگرد علامه, محمد بن طاهر خراسانی (م.۱۰۸۰هـ.ق.): آنها را گردآورده و از نظر علامه گذرانده و آن گاه نشر داده است:

(به خاطر فاتر خطور می نمود که وی را ترتیبی بر وجه احسن نمایم و به نظر فیض اثر مومی الیه, دام فضله. رسانم که قریب و بعید و مبتدی و منتهی از آن مستفیض گردند.)۸۳

حکمت و حکومت

مباحث دینی که تا دوره صفویان, به خاطر انزوای تشیع از صحنه مدیریت جامعه بیش تر به مسائل فردی محدود بود, در زمان صفویه در همه زوایا, زمینه طرح و عرضه پیدا کرد. مباحث سیاسی و حکومتی, جایگاه بایسته ای یافت. فقیهان و فیلسوفان, با بهره گیری از سخنان پیشوایان دین, عهدنامه مالک اشتر, دیدگاههای فلاسفه قدیم, تئوری اسلام و تشیع را درباره شیوه حکومت و زمامداری, اداره و مدیریت کشور, رابطه حاکمان و مردم, آثار ارزنده ای با نثر فارسی به جا نهادند, از جمله:

۱. توضیح الاخلاق, بازنگاشته سلطان العلما (م.۱۰۶۴هـ.ق.): وی به درخواست شاه صفی در سال ۱۰۵۰, کتاب اخلاق ناصری نوشته خواجه نصیرالدین طوسی (م.۶۷۲هـ.ق.): را به نام: توضیح الاخلاق, برای استفاده همگان, بویژه مدیران, بازنویسی و تقدیم شاه کرد. این اثر ارزنده به کار همه گروهها بویژه زمامداران می آید و می تواند در سامان دهی کشور به آنان یاری رساند.۸۴

۲. دستور الوزراء, مولی سلطان حسین بن واعظ, شاگرد شیخ بهایی: وی این اثر را پس از به سلطنت رسیدن شاه سلیمان در سال ۱۰۷۸هـ.ق. درباره روش حکومت و مدیریت کشور نگاشت و به شاه تقدیم کرد.۸۵

۳. روضه الانوار عباسی, محمد باقر سبزواری, معروف به محقق سبزواری: در این اثر مسائل مربوط به ح