پاورپوینت کامل نگاهی به سیر کلام درحوزه های علمیه قدیم(۱) ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint

توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت کامل نگاهی به سیر کلام درحوزه های علمیه قدیم(۱) ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت کامل نگاهی به سیر کلام درحوزه های علمیه قدیم(۱) ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت کامل نگاهی به سیر کلام درحوزه های علمیه قدیم(۱) ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint :

۲۶۷

آنچه در پیش روی دارید بخش نخستین مقاله (نگاهی به سیر کلام در حوزه های علمیه قدیم) است که توسط برادر جناب آقای سید عباس میری نگاشته شده که با بازنویسی و تحقیق جدید، به علاقه مندان مباحث کلامی عرضه می شود.

در سفر پر خیر و برکتی که مقام معظم رهبری به قم داشت، در جمع فرزانگان و نخبگان حوزه، افقهای جدیدی را به روی حوزویان گشود و برای هر گروهی از متفکران و صاحب نظران، وظایفی که امروز بر عهده دارند و دنیایی که امروز با آن رو به رویند، نمایاند.

نمایاند که فقیهان، چه وظایفی بر دوش دارند و اخلاقیان چه راههایی را باید برای پالایش آلایشهای جامعه بپیمایند و متکلمان در برابر امواج شبهه ها و پرسشها چه باید بکنند.

از جوش و خروش و وظیفه شناسی متکلمان در گذشته سخن گفت و این که آن مردان بیدار، هرگاه شبهه ای مطرح می شد و معاندی سخنی در می افکند، چشم فرو نمی بستند، تا این که شبهه را با منطق و استدلال از صفحه دلها بزدایند.

از امروز علم کلام، با درد و دریغ یاد کرد! از این که در این وانفس، چرا کلام باید در حوزه ها منسوخ باشد؟ چرا برای کلام فکری نمی شود؟ چرا متکلمان به میدان نمی آیند و شبهه های نو را پاسخ در خور نمی دهند و…

ما در این مقال، بخشی از جنبش و تکاپوی عظیم کلامی شیعه را در حوزه های قدیم، می نمایانیم، به امید آن که برای امروزیان، الگو قرار بگیرد و در برابر موجهای ضددینی به پاخیزند و از شبهه ها و پرسشه، بدون هیاهو، بلکه با منطق و استدلال پاسخ دهند.

قم

حوزه قم، که برگزیده و حاصل حوزه های شیعه است، شاید قدیمی ترین حوزه علمیه شیعه، به معنای حقیقی کلمه باشد.

حوزه ای که در دوران ائمه سه گانه اخیر: (حضرت جواد و حضرت هادی و حضرت عسکری، علیهم السلام) که دوران قمیّین است، تمام ویژگیهای یک حوزه تمام عیار را داشته و درس و بحث و جمع و تدوین و اشاعه و نشر و استادی و شاگردی در آن به چشم می خورد.

در این حوزه، به متکلمان نامی و چهره های برجسته ای بر می خوریم که در دوران حیرت، بیشترین تلاش را در دفاع از باورهای شیعه داشته اند و با دانش قوی خود، در برابر تهاجمهای سهمگین بر ساحت شیعه ایستاده اند و عالمانه و فنی، یک یک شبهه ها را پاسخ داده اند. در این میان، اشاره ای داریم به کارهای کلامی دو شخصیت بزرگ شیعه: سعدبن عبداللّه اشعری و ابن بابویه (شیخ صدوق).

* سعدبن عبداللّه اشعری (م: ۳۰۱هـ.ق.): وی در عصر امام حسن عسکری(ع) می زیسته و از اصحاب وی به شمار می آمده۱ و در دوران حیرت، یعنی اوان غیبت حضرت مهدی(عج) شاهد سرگردانی و شک شیعیان و تهاجم مخالفان به باورهای شیعه، بویژه شبهه افکنی گروههای مخالف درباره غیبت امام زمان بوده است، از این روی عالمانه به میدان می آید و به تبیین دیدگاه شیعه در باب مهدویت و ردّ شبهه های مخالفان می پردازد و کتاب ارزشمند و ماندگاری در این باب می نگارد به نام: المقالات والفرق که مرجع دیگر عالمان می شود و افرادی مانند کشی و شیخ طوسی بیشتر مطالب ویژه فرقه های شیعه را از این کتاب نقل می کنند۲.

از آن جا که سعدبن عبداللّه اشعری، مردی محدث و فقیه بوده، کتاب المقالات و الفرق وی، با اسلوب محدثان و فقیهان نگاشته شده و آن جا که ذکر سند و راویان اخبار را لازم می دانسته، این امور را مراعات می کرده است۳.

وی، افزون بر این اثر ارزشمند، بر ردّ گروههای انحرافی و شرح دیدگاههای امامیّه کتابهای دیگری دارد، بدین قرار: الرد علی الغلاه، الردّ علی المجبره والامامه.

* ابن بابویه، معروف به شیخ صدوق (م:۳۸۱هـ.ق.) وی، با تکیه بر اخبار، به اثبات و شرح قضایای کلامی می پردازد. در واقع، کلام ابن بابویه را متون احادیث تشکیل می دهند که با کم ترین تصرفی در قالب یک سیستم کلامی ریخته شده است. مکتب کلامی ابن بابویه، گرچه در کلیات با دیگر مکتبهای کلامی هماهنگی دارد، امّا در مقایسه بین رساله اعتقادات ابن بابویه و رساله تصحیح الاعتقاد شیخ مفید که در نقد آن نوشته شده آشکار می شود که اختلافهایی بین مکتب وی و مکتب شیخ مفید و دیگر متکلمان وجود دارد.

ابن بابویه، از جنبه کلامی، با مکتبها و مذهبهای گونه گونه درگیر شد و حرکتهای عظیمی در راه شناساندن شیعه و ردّ مخالفان انجام داد که به بخشی از آنها اشاره می کنیم:

۱ . بر خورد با اهل غلو و تقصیر: ابن بابویه، از آن جا که این دو گروه و دو مکتب فکری را خطر جدّی برای اسلام و تشیّع می دانست، به مبارزه با این دو گروه و روشنگری مردمان پرداخت و در این راست، کتاب: (ابطال الغلو و التقصیر) را نوشت و بی پایگی باورهای اهل غلو و تقصیر را نمایاند.

۲ . برخورد با مخالفان مهدویت: مسأله مهدویت، در زمان ابن بابویه، از مسائل بسیار مهم و بحث انگیز بوده و گروههای بسیاری از این زاویه به شیعه خرده می گرفته اند و شیعیان را در شبهه می افکنده اند; از این روی، ابن بابویه، بخشی از وقت خویش را به برخورد کلامی با گروههای مخالف مهدویت از دیدگاه امامیه اختصاص می دهد و به تبیین مسأله مهدویت از دیدگاه امامیه و ردّ ایرادها و اشکالهای معتزله و زیدیه می پردازد و تلاش بسیار در نقض آراء قائلین به انفصال رشته امامت (فترت) و رفع شک از امامیان سرگردان و در تحیّر فرو رفته می کند و در این راستا آثاری می نگارد که از جمله مهم ترین آنها کمال الدین است۴.

۳ . پاسخ به اتهامها: مخالفان، یا دسیسه بازان سیاسی و عاملهای آنان، برای به انزوا کشاندن تشیّع و از بین بردن نفوذ مردمی مبارزان شیعه مذهب و بی رنگ و بی اعتبار کردن معارف شیعی، اتهامهای گونه گونی به شیعه می زده اند، از جمله در بین مردم می پراکنده اند که شیعه به تشبیه و جبر باور دارد.

ابن بابویه، وقتی این حمله سنگین و حساب شده را می بیند، به دفاع بر می خیزد و کتاب التوحید را می نگارد۵.

۴ . سفرهای تبلیغی و علمی: از کارهای شگفت و درخور مطالعه ابن بابویه، سفرهای تبلیغی و علمی اوست که در شرایط سخت و طاقت فرسای آن زمان، که نشانگر حساس بودن وی، به آنچه در اطراف و اکناف سرزمینهای اسلامی می گذشته، بوده است.

او، نمی تواند تحمل کند که شبهه ای در جایی افکنده شود و از سوی خبره ای چون او، برطرف نشود و یا پرسشی درباره شیعه و باورهای شیعه مطرح شود و بی پاسخ بماند; از این روی، پا در راههای پرمشقت می گذاشته و راههای طولانی را می پیموده، تا بذری از اندیشه ناب تشیّع در دلهای مستعد، بیفشاند.

ری

ری، حوزه ای پررونق داشته است و محافل علمی بسیار.

بسیاری از فقیهان، محدثان، مفسران، متکلمان، فلاسفه، پزشکان و… از ری برخاسته اند و شهره آفاق شده اند. شهری بسان ری گویا نتوان یافت که در طول روزگاران، به میزان ری، در دامن خود نام آورانی را در دانشهای گوناگون تربیت کرده باشد.

در روزگار امام محمد باقر(ع)، بزرگان از شیعه در این دیار دیده می شوند و کم کم شمار آنان رو به فزونی می نهد، تا این که در زمان امام هادی، به خاطر وجود حضرت عبدالعظیم در آن شهر، ناموران شیعه، شماری در خور می یابند و قابل اعتنا.

رفته رفته، ری پایگاهی مهم برای شیعه می شود و عالمان شیعه، با آسودگی خاطر، به گفت وگو و مناظره با عالمان دیگر فرقه های اسلامی می پردازند و حقایق شیعه را برای عام و خاص می نمایانند.

این تلاش علمی، در روزگار غیبت، به اوج خود می رسد و مسأله امامت و از چشمها نهان شدن حضرت مهدی(عج) مسأله کلامی روز می شود و متکلمان فرقه های گوناگون در این باره به اظهار نظر می پردازند و عقاید و باورهای شیعه را در این باب، زیر سؤال می برند.

در این میان، متکلمان شیعه به تکاپو می افتند و با عالمان و متکلمان دیگر فرقه ها به مناظره و گفت وگو می پردازند و در این باب، آثاری پدید می آورند و در اختیار همگان قرار می دهند. از جمله این متکلمان به نام دو تن اشاره می کنیم:

۱ . علی بن محمد بن خراز رازی.

۲ . ابن قبه رازی

* از رجال برجسته ری آن روزگار، ابن خراز رازی است که بسیار تلاش ورزید، تا حقایق را بنمایاند و از آیین و باورهای شیعه، سیمای زیبایی عرضه بدارد.

ابن شهر آشوب می نویسد:

(له کتب فی الکلام وفی الفقه. من کتبه: کتاب الاحکام الشرعیه علی مذهب الامامیه، الایضاح فی الاعتقاد والکفایه الاثر۶.)

* ابن قبه، ابوجعفر محمدبن عبدالرحمن بن قبه رازی، متکلمی قوی دست و نیکو عقیده و مدافعی سخت گوش از عقاید شیعه بوده است.

مناظره ها و مجادله های بسیار با متکلمان نامور دیگر فرقه ها داشته که این، از جایگاه والای او در علم کلام حکایت می کند.

ابوالحسن سوسنجردی می گوید:

(پس از زیارت حضرت رضا(ع) به دیدار ابوالقاسم بلخی [پیشوای گروهی از معتزله، به نام کعبیه] رفتم و کتاب الانصاف ابن قبه را به او دادم. او بر این کتاب، نقضی نوشت به نام: المسترشد فی الامامه، به ری بازگشتم و کتاب وی را به ابن قبه دادم و او بر آن ردّی نگاشت به نام: المستثبت فی الامامه، به بلخ رفتم و آن نوشته را به بلخی عرضه داشتم و وی، کتابی بر رد آن نگاشت به نام: نقض المستثبت فی الامامه و چون به ری رسیدم، ابن قبه چشم از جهان فرو بسته بود۷.)

برخورد دیگر او با ابوالحسن علی بن احمد بشار، منسوب به فرقه ای به نام جعفریّه خُلّص است، که بر اعتقاد امامیه در مورد مسأله غیبت امام دوازدهم، خرده می گرفته و وی عالمانه در برابر او به پا خاسته و از خرده گیریهای او پاسخ داده است۸.

برخورد دیگر او، با ابوزید علوی، متکلم زیدی است که ابن قبه به یک یک شبهات وی، که در کتابی به نام الاشتهاد، گرد آمده، پاسخ داده که مجموعه پاسخهای وی، نقض کتاب الاشهاد نام گرفته است.

ابن بابویه، نوشته های وی را در ردّ این دو متکلم در کتاب کمال الدین خود می آورد۸.

همچنین، ردّی نگاشته بر آرای ابوعلی جبائی و نوشته های دیگری نیز دارد به نام: کتاب التعریف و المسأله المفرده فی الامامه۹.

بغداد

بغداد، که از روزگار مأمون به بعد، کانون فروزان تمدن و فرهنگ و سیاست عصر بود، متکلمان، فلاسفه، حکما و فقهای بسیاری از گروهها و فرقه های گوناگون را به سوی خود کشاند.

عالمان و متکلمان شیعه نیز، از این فرصتها گاه بهره می بردند و به تعلیم و نشر اندیشه شیعه می پرداختند و با شبهه افکنان و مخالفان اندیشه شیعه در می افتادند و سخنِ درست را می نمایاندند و راه راست را از کج، باز می شناساندند.

پس از رو به افول نهادن دولت بنی عباس و قدرت گرفتن دیالمه و بعد آل بویه، شیعیان، به خاطر محیط مناسب و مساعد بغداد و پشتیبانی دیالمه و آل بویه از آنان و برخورداری از خط دفاعی و تهاجمی علمی قوی، توانستند خود را بنمایانند و برجستگی خود را به اثبات برسانند و در میان سرها سری بشوند. جلوه گر شدن قدرت و تواناییهای علمی شیعه، در گاهِ وزش نسیم موافق، سبب می شد که شیعیان در آیین خود استوارتر و غیرشیعیان در باورهای خود سست شوند و در برابر اندیشه برتر، سر تسلیم فرود آرند. این حرکت، مخالفان را خوش نمی آمد، از این روی، به دربارها نزدیک می شدند، تا از این طریق، شیعیان را در تنگنا قرار دهند و در پرتو قدرت قدرتمندان، اندیشه خود را رواج دهند و پیروان خود را نگهدارند و یا دامنه اختلاف را بگسترانند.

ناراحتی و خشم و نفرت مخالفان را از وجود عالمان قوی اندیشه شیعه در بغداد، که با مناظرات علمی و رو در رویی با سران گروهها و فرقه های اسلامی، سبب می شدند افرادی از دیگر فرقه ها دل بکنند و به شیعه بگروند، می توان از این عبارت خطیب بغدادی فهمید

(لقد ضل به جمع کثیر الی ان اراح اللّه منه العباد فی السنه الفلانیه۱۰)

بر خلاف میل مخالفان و با همه دشمنیها و کینه توزیها و سخت گیری و شکنجه هایی که اربابان قدرت بر شیعه روا داشتند، شیعه در بغداد پا گرفت و متشکل شد و محافل و لجنه ها و حوزه های علمی پر رونقی دایر کرد و از اندیشه شیعه، به خوبی پاس داشت.

متکلمان بر جسته ای مانند ابن ابی عقیل عمانی، ابن جنید، ابوسهل اسماعیل بن علی بن اسحاق نوبختی، ابومحمد حسن بن موسی نوبختی، محمدبن نعمان، معروف به شیخ مفید، سید مرتضی علم الهدی، شیخ طوسی و… در بغداد اندیشه کلامی شیعه را بر مبنای آیات، روایات و عقل پی ریختند و به گونه ای این بنا را سامان دادند که حوادث روزگار، نتوانست به آن گزندی وارد آورد و تاکنون این بنای بلند چشمها را می نوازد و دلها را آرامش می بخشد. مکتب کلامی بغداد، به خاطر ساختار علمی قوی و اسلوب دقیق عقلی که داشت، عالمان شیعه، نسل پس از نسل آن را پذیرفتند و آن را ابزاری کارآمد برای رو در رویی با مخالفان شناختند.

* ابن ابی عقیل عمانی، حسن بن علی، مؤسس فقه استدلالی، از جمله کسانی است که در استوارسازی دانش کلام شیعه و تقویت و توانا سازی آن، برای پاسخ به شبهه های عصر خود، بسیار نقش داشته است.

در باب امامت، کتاب الکرّ و الفرّ را می نگارد که بزرگان شیعه به آن توجه داشته اند و در محافل علمی مطرح بوده است. نجاشی می نویسد:

(وقرأت کتابه المسمی کتاب الکرّ و الفرّ علی شیخنا ابی عبداللّه رحمه اللّه وهو کتاب فی الامامه.)

این که نجاشی کتاب الکرّ والفرّ ابن ابی عقیل را بر بزرگترین و نامورترین متکلم عصر، یعنی استادش شیخ مفید قراءت می کند و شیخ مفید، بنابر روایت نجاشی، از وی، بسیار تجلیل می کند۱۱، پایگاه علمی و توانایی و تبحر وی را در کلام می رساند.

* ابن جنید اسکافی: ابوعلی محمدبن احمد کاتب، از برجسته ترین عالمان امامی زمان خود به شمار می رفته است. وی، آرایی ویژه در فقه و کلام داشته، از این روی، هم عالمان پیرو مکتب قم و هم عالمان پیرو مکتب بغداد، با وی در افتاده اند و آرای وی را به بوته نقد و بررسی نهاده اند.

ابن بابویه قمی، رساله ای در ردّ ابن جنید دارد۱۲ و در بغداد، از متکلمان طبقه بعد از او، شیخ مفید، از مهم ترین مخالفان او به شمار می رفته و دو ردّیه علیه وی نگاشته است۱۳.

با این حال، بسیاری از فقیهان متکلم، از نظر فکری با وی نزدیک بوده اند، از جمله: شریف رضی، در حجیت خبر واحد و قیاس مستنبط، با وی همراه بوده و ابن ادریس، با دیدی مثبت، در سطح گسترده ای آرای وی را در سرائر مطرح کرده و محقق حلّی در معتبر و علامه حلی در مختلف، شهید در ذکری و دروس و بیان، به دیدگاه فقهی وی پرداخته اند.

ابن جنید، سفری به سوی شرق داشته و در نیشابور، که اکثریت با حنفیان بوده و شیعه نیز رواج داشته، مدتی سکنی گزیده است. در این شهر، با عالمان حنفی گفت وگوهایی داشته است۱۴.

در خطه خراسان، بسیار نفوذ پیدا کرده، به حدّی که پس از بازگشت به بغداد، مردم آن ج، ارتباط خود را با وی حفظ کرده و به او کمکهای مالی می کرده اند۱۵.

آوازه او، از بغداد و نیشابور می گذرد و از نقاط گوناگون، از جمله مصر، با وی مکاتبه می کرده اند۱۶. نجاشی، حجم پرسشها و پاسخهای او را ۲۵۰۰ برگ دانسته است۱۷.

ابن جنید، با دانش قوی و نفوذ گسترده خود، به دفاع از باورهای شیعه بر می خیزد و افزون بر گفت وگو، با عالمان دیگر فرقه ه، نوشته هایی عرضه می دارد که هر یک جنبه ای از کلام شیعه را روشن می کند و شبهه ای را از گرد آن به دور می افکند.

در مسأله غیبت، کتابی می نگارد به نام: ازاله الران عن قلوب الاخوان

درباره مسائل پیش آمده بین حضرت فاطمه(س) و ابوبکر، کتابی می نگارد به نام: (الظلامه لفاطمه(ع).

در توجیه و دفاع از موضع امامیه در مورد تحریف و یا خلق قرآن، کتابی می نگارد به نام: ایضاح خطأ من شنع علی الشیعه فی امر القرآن.

ردیه ای دارد بر مرتدان، به نام الاسفار.

نقضی دارد بر زجاجی نیشابوری، در دفاع از فضل بن شاذان۱۸.

و …

* ابوسهل اسماعیل بن علی بن اسحاق بن ابی سهل نوبخت، از متکلمان بزرگ شیعه بوده۱۹ و در دستگاه مقتدر، خلیفه عباسی، مقامی بلند داشته است۲۰.

در دورانی که وی در دربار نفوذ داشته و دیگر نوبختیان: ابوالحسن علی عباس و حسین بن روح، در بغداد ریاست داشته اند، شیعیان در شوکت و عزت می زیسته اند.

وی، با این موقعیت و دانش گسترده و ژرف، تکیه گاه بزرگی برای شیعه در دوران غیبت صغرا بود، دورانی که فرقه امامیه، دچار بحرانی سخت شده بود و از همه سوی به ارکان آن هجوم می شد و باورهای بنیادین آن زیر سؤال می رفت و در درون نیز، وضع بسیار آشفته می نمود. ضربه های سنگین مخالفان و پشتیبانی دولتها از آنان، عرصه را بر شیعه تنگ کرده بود.

در چنین دوران حساسی، ابو سهل، با نفوذ سیاسی که داشت از مجاری سیاسی، جلوی تفرقه را گرفت و دلها را به یکدیگر نزدیک ساخت و به گونه ای شیعه را تشکل داد.

از سوی دیگر، با تأییدهای عالمانه از شیعه و ردّ نوشته های مخالفان شیعه، دژی مستحکم در برابر دشمنان شیعه ساخت که گذر از آن را برای آنان ناممکن ساخت.

ابوسهل، در برابر معتزله، بزرگ ترین و قوی ترین گروه مخالف شیعه، روشی نو پی افکند و آن این بود که با این گروه، تنها از دَرِ مخالفت و ردّ بر نیامد، بلکه به گونه روشن و بی پرده، پاره ای از اصول اعتزال را که موافق دیدگاههای کلامی شیعه امامیه دید، پذیرفت و پاره ای را با جرح و تعدیل وارد قلمرو کلام شیعه کرد و پاره ای از دیدگاههای آنان را نپذیرفت و با استدلال به کناری افکند. مثلاً درباره (رؤیت)، تشبیه و تجسیم و… هم افقی کلام شیعه را با اعتزال اعلان داشت۲۱. از این راه، شیعه و اعتزال را به همه نزدیک کرد و با این حرکت دقیق و عالمانه سبب شد که کشمکشهای تند بین شیعه و معتزله کاسته شود و حربه هایی که معتزله می توانست آنها را علیه شیعه به کارگیرد، از دستش بگیرد.

در مسأله امامت، که پر مسأله ترین و جنجالی ترین بحث آن روزگار بود، با این که مایه هایی از متکلمان گذشته در دست داشت و احادیث فراوانی در باب امامت موجود بود، وی از روش عقلی برای اثبات امامت بهره گرفت و با اسلوب متکلمان وارد قضیّه شد.

به نوشته سید مرتضی:

(وی، در وجوب امامت و اوصاف امام، از طریق استدلالهای عقلی به بحث می پرداخته است، گرچه گاه در تأیید این ادله، به مضامین نقلی نیز، استناد می جسته است. ابوسهل، در مسائل مربوط به امامت، به همان طریقی که پیش از وی، ابوعیسی ورّاق وابن راوندی استدلال می کردند، به بحث می پرداخته و حتی بر ادله ای افزون بر دلیلهای آن دو، استناد می کرده است۲۲.)

ابوسهل، در تأیید مذهب امامیّه و ردّ اشکالهای مخالفان و بیان مسائل کلامی، کتابهای بسیاری داشته که شمار آنها از چهل افزون بوده، از این جمله، یکی دو فقره نقلی که از پاره ای نوشته های وی در کتابهای دیگر نویسندگان باقی مانده است، ولی امروز اثر دیگری دیده نمی شود۲۳.

کتابهای ابوسهل، از مراجع عمده علما و متکلمان امامیه و اقوال کلامی او، شاهد و مؤید قول ایشان است.

* ابو محمد حسن بن موسی نوبختی: وی، متکلم، فیلسوف، ادیب و آشنای به آرا و دیانات و ملل و نحل بوده است. اهل ادب، فلسفه، کلام و مترجمان کتابهای قدیم فلسفی، مانند ابوعثمان سعیدبن یعقوب دمشقی، ابویعقوب اسحاق بن حنین، ابوالحسن ثابت بن قرّه و… در منزل وی گردهم می آمده اند و در مسائل گوناگون علمی به بحث می پرداخته اند.

در میان همگنان برجسته بوده است و دارای دانشی گسترده و آگاهیهای گوناگون و نوشته هایی ژرف. به فلسفه آشنایی داشته و به مطالعه کتابهای ارسطو می پرداخته و برخی از آنهای خلاصه کرده است.

وی، با این دانش ژرف و گسترده و موقعیت ممتاز، به دفاع از کیان امامیه می پردازد و در ردّ مخالفان تلاش می ورزد و با افرادی چون: ابوجعفربن قبه، ابن مملک اصفهانی، ابوالقاسم بلخی و جبائی به گونه پرسش و پاسخ مناظره می کند و کتابهایی در تبیین عقاید امامیه و ردّ مخالفان و شبهه افکنان می نگارد.

نجاشی می نویسد:

(شیخنا المتکلم، المبرّز علی نظرائه فی زمانه قبل الثلاث مائه وبعدها. له علی الاوائل کتب کثیره، منها: کتاب الآراء والدّیانات، کتاب کبیر حسن یحتوی علی علوم کثیره، قرأت هذا الکتاب علی شیخنا ابی عبداللّه رحمه اللّه و…۲۴)

شیخ م، متکلم برجسته و سرآمد همگنان خود، در سال پیش از ۳۰۰هـ.ق و پس از آن. وی در علوم پیشین کتابهای بسیاری دارد، از جمله آنهاست: کتاب الآراء والدّیانات، که کتابی است بزرگ و در بردارنده علوم بسیار. من این کتاب را بر استادم شیخ مفید خواندم.

آن گاه، نجاشی نام چهل کتاب وی را می برد که از نام آنها چنین پیداست که یا در شرح مسأله ای کلامی سامان یافته اند و یا ردّیه ای هستند بر افکار مخالفان، گروهها و شبهه افکنان، از باب نمونه: فرق الشیعه، کتاب الرّد علی فرق الشّیعه ماخلا الامامیّه، کتاب الموضح فی حروب امیرالمؤمنین(ع)، کتاب التوحید الکبیر، کتاب التوحید الصغیر، کتاب الردّ علی ابن الهذیل العلاف [متفکر و متکلم معتزلی] فی انّ نعیم اهل الجنه منقطع، کتاب الرّد علی الواقفه، کتاب الرّد علی ثابت بن قره، الرد علی یحیی بن اصفح فی الامامه، جواباته لأبی جعفربن قبه، شرح مجالسه مع ابی عبداللّه بن مملک، کتاب الردّد علی اهل التعجیز، الرّد علی اصحاب المنزله بین المنزلتین فی الوعید، الردّ علی اصحاب التناسخ، الرّد علی المجسمه، الرّد علی الغلاه، مسائله للجبائی فی مسائل شتّی۲۵.

محمدبن