پاورپوینت کامل نقش مقدس اردبیلی در احیای حوزه نجف ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint

توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت کامل نقش مقدس اردبیلی در احیای حوزه نجف ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت کامل نقش مقدس اردبیلی در احیای حوزه نجف ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت کامل نقش مقدس اردبیلی در احیای حوزه نجف ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint :

۲۳

حوزه نجف, از مراکز علمی کهن دنیای اسلام است و شیخ طوسی, در قرن پنجم, با هجرت از بغداد به نجف, آن را بنیان نهاد.

این کانونِ بزرگ و با شکوه, به مدیریت شاگردان شیخ, روزگار دراز, مشعل دار علم و دانش بود و طالبان, برای بهره وری از میراث به جای مانده شیخ, راهی آن شهر می شدند.

نوپایی حوزه نجف و واکنش مهربانانه و باور ژرفِ علماء نسبت به شیخ, سبب شد که همگان نسبت به دیدگاههای او با احترام بنگرند و نوشته های آن بزرگ, بیش از یک قرن, مهم ترین مستند و تکیه گاه علمی حوزه ها گردد.۱

ظهور ابن ادریس, در قرن هفتم, در حله, تحولی دیگر در تاریخ حوزه ها پدید آورد.

او, با کند و کاو بیشتر در مبانی و دلیلهای فقهی, طرح مباحث جدیدتر و مهم تر و نقد اندیشه های شیخ, روح جدیدی را در کالبد فقه دمید و به حرکت علمی حوزه ها شتابی دیگر بخشید. این خیزش فرهنگی حلّه و در پی آن پیدایش شخصیتهایی, چون محقق حلّی و علامه حلی, سبب شد که طلاب برای استفاده از دیدگاههای نوین علمای آن شهر, راه حله پیش گیرند.۲ شرایط اجتماعی و اقتصادی نابسامان نجف در آن برهه از زمان نیز, در این مهاجرتها بی تأثیر نبود.۳

رونق حوزه حلّه, رکودی بی سابقه بر حوزه نجف تحمیل کرد و جوار علی(ع) از وجود علمای تراز اول خالی شد و جز شمار اندک از علماء و طلاب و شماری مدرسه, خبری از جنب و جوشهای علمی پیشین نبود و نجف از این مورد, خسارتهای بسیاری دید. پیدایش دولت صفوی و پدید آمدن شرایط نوین سیاسی و اجتماعی در آستانه های مقدّس این احساس را در عالمان زنده کرد که این کانون ولایت, که همواره الهام بخش آگاهی و اجتهاد بوده, شکوه دیرین خود را باز یابد و مدارس و محافل علمی آن, که گرد و غبار جدا ماندگی بر آن سایه افکنده بود, دوباره آوردگاه اندیشه وران گردد و این مهم, به دست پارسای اردبیلی که شجاعت و استواری کم مانند داشت, انجام یافت.

مقدس اردبیلی, سکوت و خلوت و غربت دیار علوی را نپسندید و با هجرت به نجف, با کوله باری از حکمت و فقه, به احیای حوزه نجف پرداخت و با توشه هایی که از خرمن اساتیدی چون مولانا جمال الدین محمود شیرازی۴, سید علی صائغ۵, احمدبن نعمهالله عاملی,۶ شیخ ظهیرالدین میسی۷ و… اندوخته بود, مشعل کلام و تفسیر و حدیث و فقه را در مدارس نجف برافروخت. طلاب با استفاده از این فرصت تاریخی, راه آستانه پاک علی(ع) را پیش گرفتند و از سراسر عراق و ایران و شام, به نجف آمدند. بدین سان, آبی تازه در جویبار دانش جاری شد و مدارس آکنده از طلاب گردید. و مقدس در سمتِ سرپرستی حوزه, به کار تعلیم و تربیت حوزویان پرداخت و تا پایان عمر, به حوزه نجف گرمی بخشید. آن جناب, احیای حوزه و رونق میراثهای شیعه و تربیت طلاب را, مهم ترین رسالت خود دانست و تمام کوشش و فرصتهای خود را به این کار اختصاص داد و اصرار دولتمردان صفوی را, برای بازگشت به ایران نادیده گرفت۸ و بدین گونه, حوزه نجف به عنوان مرکز دیگری در برابر حوزه اصفهان احیاء شد.۹

درباره انگیزه هجرت شیخ حسن و سید محمد, از شاگردان لبنانی اردبیلی, به نجف نوشته اند:

(وهاجرا الی النجف سنه بضع و ثمانین و تسعمائه, للحضور علی المقدس الاردبیلی(ره) لانه الرئیس فی ذلک العصر و من یشد الیه الرحال.)۱۰

آن دو در سال نهصد و هشتاد و اندی, برای حضور در درس مقدس اردبیلی, به نجف هجرت کردند; زیرا ریاست حوزه در آن دوره بر دوش وی بود و دانش پژوهان, به خاطر استفاده از محضرش, از هر سو آهنگ نجف می کردند.

علامه سید حسن صدر, در اهمیت نقش مقدس در شکوفایی حوزه نجف, نوشته است:

(به روزگار مقدس اردبیلی, دوباره رحله های علمی به سوی نجف آغاز شد و بر این اثر, حوزه قوت گرفت و توجه به سمت آن از اطراف و اکناف شدت یافت و این شهر, از بزرگ ترین مراکز دانشهای دینی گردید.)۱۱

احیای حوزه و نیاز دو چندانِ تحقیق مبانی دینی, ایجاب می کرد همه توانهای تحصیلی بدان کار اختصاص یابد و طلاب با استفاده از فرصت به دست آمده, خلأهای علمی, که در گذشته, هرج و مرجهای اجتماعی و تسلط حاکمان غیر شیعی, مانع انجام آن بودند, پر کنند.

در پی این هدف, مقدس اردبیلی, مهم ترین فرصتهای علمی خود را به کار تبیین شریعت و گسترش شیوه فقاهتی اختصاص داد و در سایه امنیتِ نسبی نجف و جو سرشار از معنویت و بی آلایشِ مشهد علی, به تربیت اسوه های علم و تقوا و سیاست پرداخت و آنان را برای بازگشت به سرزمین خود, برای تربیت فرهنگی مردم و نشر معارف اهل بیت و احیای کانونهای علمی در دیگر سرزمین ها, آماده کرد.

آن عالم متعهد و هدفدار, برای تجدید حیات علمی حوزه نجف, دو حرکت مهم انجام داد:

۱ . مهم جلوه دادن فراگیری دانش.

۲ . برنامه ریزی تربیتی و آموزشی

مهم جلوه دادن فراگیری دانش:

محقق اردبیلی, برای به درآوردن نجف از رکود علمی و گرم نگهداشتن بازار دانش و پی ریزی مدرسه عظیم دین, در گفتار و کردار, به فراگیری دانش دین, جلوه بخشید و آن را مهم نمایاند. در این عرصه هم به پند و اندرز پرداخت و هم از فقه کمک گرفت و هم در عمل آن را بزرگ جلوه گر ساخت.

* هجرت برای فراگیری دانش دین, مهم تر از جهاد: محقق اردبیلی, هماره, بایستگی فراگیری دانش و هجرت برای آن را یادآوری می شده و بر این نکته تأکید می ورزیده که مهاجرت علمی, بویژه برای یادگیری واجبها و آموزش آنان به مردم, مهم تر از جهاد است:

(هجرت در راه خدا, ویژه جهاد و مهاجرت از سرزمین مشرکان نیست, بلکه سفر برای فراگیری دانش را نیز در بر می گیرد, بلکه این هجرت, از دگر سفرها برتر است.)۱۲

* شرط نبودن اجازه پدر برای فراگیری واجبات عینی و کفایی: محقق اردبیلی, به یادگیری دانش دین چنان بها می دهد و به آن ارج می نهد و جامعه دینی را بدان نیازمند می بیند که می نویسد:

(برای شناخت واجبات عینی, چون عقاید, اجازه پدر لازم نیست و در واجبات کفایی نیز, اگر به افرادی ویژه گردد, باز چنین است.)۱۳

* پیش داشتن فراگیری دانش را بر هر کاری: محقق اردبیلی به طلاب, که از راههای دور و نزدیک به نجف آمده بودند, بسیار سفارش می کرد که درس و بحث را بر هر کاری پیش بدارند. خود نیز چنین بود, تدریس و پژوهشهای علمی را بر هر کاری, حتی بر زیارت مزارهای شریف ائمه(ع) پیش می داشت, تا بدان جا که اگر برای زیارتهای مخصوص به مسافرت می رفت, با این که در بین راه از کار علمی باز نمی ماند, باز هم نماز را جمع می گزارد:

(انه کان اذا اراد الحرکه الی الحایر المقدس, لاجل الزیارات المخصوصه, یحتاط فی صلواته بالجمع بین القصر والاتمام و یقول: اِنّ طلب العلم فریضه و زیاره الحسین(ع) سنه. فاذا زاحمت الفریضه یحتمل تعلق النهی عن ضد الفریضه بها و صیرورتها من اجل ذلک سفر معصیه. مع انه کان فی الذهاب والایاب لایدع مهما استطاع مطالعه الکتب والتفکر فی مشکلات العلوم.)۱۴

وی, در سفر, برای زیارتهای مخصوص, از باب احتیاط, نماز را هم شکسته و هم تمام می گزارد و در این باره می گفت: (فراگیری علم واجب است و زیارت امام حسین(ع) مستحب. و اگر عمل مستحبی, با واجب مزاحمت کند, ممکن است نهی به عمل مستحبی تعلق بگیرد و سفر, سفر معصیت گردد), با آن که وی, در رفت و برگشت, از مطالعه کتابها و اندیشه در مسائل مشکل دانشها, به کنار نبود.

* دوری گزیدن طلاب از عوامل باز دارنده: محقق اردبیلی, رکود و خمودی حوزه ها را در نبود طلاب مستعد نمی دانست, بلکه وی, عوامل مهم تری را در این رکود دخیل می دانست, از جمله:

۱ . کم کاری: وی بر این باور بود که اگر طلبه تلاش بورزد و از فرصتها بهره برد, به قوه اجتهاد دست خواهد یافت و در استنباط فروع از اصول, ناتوان نخواهد بود:

(اگر افراد در استنباط فروع از اصول ناتوانند, نه به خاطر بی استعدادی و نداشتن قوه اجتهاد که به خاطر کوتاهی و کم کاری آنان است.)۱۵

۲ . گناه: گناه, عامل باز دارنده مهمی برای طالبان دانش دین به شمار می رود. آنان که بی پروا گرد گناه می گردند, گرچه گناهان کوچک, نباید انتظار داشته باشند, به پایگاه مقدس و برین اجتهاد دست یابند. اگر با کوله باری از گناه, به دانشهای دیگر بشود دست یافت, ولی در دانش دین, با روحی آلوده نمی توان توفیق یافت.

توفیق در دانش دین و رهیابی به پایگاه اجتهاد, بر کسانی ممکن است که از آلودگیها خود را پاک گردانند و تلاش ورزند که گرد گناه نگردند.

محقق اردبیلی, دوری از گناه را مهم ترین عامل رشد و بالندگی دانش دین می داند و بر این باور است که طالب دانش, ناگزیر است که از گناهان دوری کند:

(ولا بد من ترک السیئه…)

۳ . سستی و تنبلی: سستی برای طالب علم, آفتی است مهلک که تمام راههای ترقی و تعالی را بر وی می بندد. از این روی محقق اردبیلی هشدار می دهد که اگر خواهان حوزه رشد یافته و پر رونق و گرم هستیم, باید سستی را از تن به در کنیم و با شادابی به کار پردازیم:

(ولابد من ترک… السنه و الکسله و سایر المهلکات الخسیسه العظیمه.)۱۶

جوینده دانش, می بایست… از سستی و تنبلی بپرهیزد و همه عوامل سقوط را, از کوچک و بزرگ, از خود دور سازد.

* تشویق استادان برای بذل دانش: محقق وظیفه استادان می داند که سرمایه و اندوخته های علمی خویش را به شایستگان انفاق کنند و از بذل آن به علاقه مندان دریغ نورزند.

چرا که علما, وارثان پیامبرانند و وظیفه دارند در آگاهی بخشیدن به جامعه و تربیت دانش پژوهان, تلاش ورزند.

او, بر دانشوران واجب می دانست به میان مردم بروند و جاهلان را راه بنمایند و با این کار, افزون بر ادای زکات علم, دَرِ بهانه را بر نادانان ببندند.

وی, در شرحی که بر آیه ذیل دارد, این نکته را به روشنی بیان می کند:

(ولا یحسبن الذین یبخلون بما آتاهم اللّه من فضله هو خیرا لهم, بل هو شرا لهم.)۱۷

آنان که در نعمتی که خداوند به آنان عطا کرده است, بخل می ورزند, مپندارند که در بخل ورزیدن بر ایشان خیر است, نه شر است.

(دور نیست که آیه دلیل باشد بر واجب بودن بخشش علم به نیازمندان و جویندگان دانش, اگر بازدارنده ای نباشد; زیرا عموم آیه, افزون بر زکات مال, زکات علم را نیز در بر می گیرد و خصوص سبب [زکات مال] آن را محدود نمی سازد. پاره ای از روایات وارده درباره جزای کسانی که از بذل دانش خویش, خودداری می ورزند, آیه را تأیید می کنند. از پیامبر(ص) روایت شده: هر کسی دانشی را بر نادان بپوشاند, خداوند او را به پوزبندی از آتش, لجام می زند.

و علی(ع) فرمود: خداوند, پیش از آن که بر یاد گرفتن از نادان پیمان گیرد, با علما بر یاد دادن پیمان بسته است.)۱۸

محقق اردبیلی, پای بند به این باور بود. تمام زندگی خود را در این راه گذاشت و از دانش خود, همگان را بهره مند ساخت.

*.*.*
محقق اردبیلی, همه سونگر بود. اگر طلاب را تشویق به درس خواندن و ماندن در حوزه برای دانش اندوزی می کرد و اگر از آنان می خواست شب و روز خود را ویژه فراگیری دانش کنند و تربیت نفس خود, در فکر چگونگی اداره زندگانی آنان نیز بود و به نیازهای مادی آنان نیز توجه داشت; از این روی, در ارائه دیدگاه فقهی خود در باب هزینه زکات و خمس, به گونه جدّی مسأله رونق دادن حوزه های علمیه را از این بودجه و اداره زندگی طلاب را در نظر داشت.

محقق اردبیلی, برای این که طلاب, دغدغه زندگی نداشته باشند و فارغ بال, به فراگیری دانش دین بپردازند, نظر می دهد که طالب علم, می تواند کار و کسب را رها کند و به فراگیری دانش بپردازد و زندگی وی, از راه زکات, اداره شود.

(دور نیست جایز بودن هزینه زکات, برای کسی که به خاطر کسب دانش, کار را رها کرده است.)۱۹

یا:

(افراد می توانند برای طلب علم, کسب و کار را رها کنند و از زکات, بهره برند; زیرا بنا به گفته فقها و روایات, تحصیل علم, به مانند جهاد و بالاتر از آن است.)۲۰

یا:

(آموزش دانشهای دینی و آشنا کردن مردم با قرآن و دانشهای ادبی, از مصالح عمومی مسلمانان است و برای این کار, می توان از بیت المال کمک گرفت.)۲۱

درباره هزینه خمس می نویسد:

(احتیاط آن است که در حد ممکن, خمس به امام داده شود و در دوران غیبت, در راه تربیت طلاب امین و درستکار, به کار رود. احوط آن است که بودجه روزانه داده شود, یا در صورت احتیاج, در راه ادای قرض, یا خرید لباس و مسکن, به مصرف برسد و دور نیست که بودجه به صورت سالیانه داده شود, همان گونه که امام(ع) خرج سال را به مستحقان داده است.)۲۲

برنامه ریزی تربیتی:

محقق اردبیلی, بر آن نبود تنها سطح علمی حوزه ها را بالا برد و انبوهی از دانشوران را گرد آورد که به اصطلاحات مسلط باشند و از دانشها بهره کافی را برده باشند و… وی, به گونه ای حوزه نجف را هدایت می کرد که هم حوزویان از نظر علمی رشد کنند و بالا روند و هم از نظر معنوی. تلاش می ورزید که طالب علم با دو بال: علم و معنی رشد کند, تا هم علم کارآیی داشته باشد و هم معنویت, زیر خوب درک کرده بود که علم بدون معنویت, رهزن است و معنویت بدون علم مشکل آفرین; از این روی بر نکته های زیر تأکید می ورزید:

۱ . تحصیل برای خشنودی خدا: رسالت اصلی حوزه ها, دستیابی به معرفت است و کلید اصلی رسیدن به آن, اخلاص.

محقق اردبیلی, تلاش می ورزید, در حوزه نجف به گونه ای بر نامه بریزد که طلبه حوزه را برای دنیا بر نگزیند و حوزه را سکوی رسیدن به موقعیتهای اجتماعی قرار ندهد و از آن نخواهد بهره برداری مادی بکند, بلکه جز خشنودی خدا, چیزی در سر نداشته باشد.

ساختن حوزه ای با این ویژگی, کاری است دشوار که تنها از کسانی ساخته است که چون محقق اردبیلی, از دنیا بریده باشند و به عقبی پیوسته باشند.

وی, مزد گرفتن برای آموزش معارف دین, بویژه قرآن را ناسازگار با خلوص می داند:

(مبالغه شدیدی که در این روایات, برنگرفتن مزد, برای آموزش قرآن هست, برکسی پوشیده نیست.

تنها قصد نگرفتن مزد برای آموزش, بسنده نیست, بلکه باید ولی دانش آموز را بیاگاهانند که گرفتن مزد برای آموزش قرآن, روا نیست و آنچه به او می دهند, برای غیر قرآن است و دادن هدیه و تحفه نیز, حیلتی است, نامشروع. و نیز این روایات دلالت دارند که نباید به برخی از چاره جوییهایی که در میان فقها وجود دارد, اعتنا کرد.

البته از جهت ناسازگاری با دیگر روایات و نیز اصل و شهرت, آن را حمل بر کراهت می کنیم, نه حرام بودن و نیز احتمال دارد روایات را مرتبط بدانیم به آموزش قرآن برای واجبات نماز و یا آن که آموزش قرآن برای اجتهاد و شناخت آیات الاحکام باشد و احتمال می رود برای فراگیری قرآن باشد و مردم بیشتر از آن استفاده کنند.)۲۳

محقق اردبیلی, ناخالصی را باز دارنده بزرگی برای نرسیدن به حقیقت می داند و بر این باور است که عالمان, در سایه توکل به خدا و اخلاص در نیت خواهند توانست به حقیقت, دست یابند و از شبهه ها رها شوند.۲۴

رفتار محقق اردبیلی, گویای گفتارش بود. سخن را با عمل پیوند داده بود. درس و بحث او, به دور از غوغا و شهرت طلبی انجام می گرفت و آن گاه که شبهه ریا به میان می آمد, صحنه مباحثه را به محیط دیگر می کشاند.۲۵

او, حتی در پرداخت شهریه, به گونه ای برخورد می کرد و شرایطی را گذارده بود که اخلاص را تقویت می کرد و در عمل, آنان را به سوی اخلاص ورزی, می کشاند.۲۶

۲ . عبادت و تقوا: مقدس اردبیلی, حیات معنوی و علمی جوینده دانش را در آن می داند که با تقوا بزید و برکردار و گفتار خود مراقبت کند و زبان را از لهو و پرگویی و قضاوتهای نابجا نگهدارد۲۷ و با دعا و نیایش, دل را جلا بخشد و با رازهای نهانی نیمه شب, از درگاه خدای دانش بخش, توفیق معرفت گیرد.

در سخنی پرمایه, پس از بیان اختلاف علما در استنباط حکم نماز جمعه در روزگار غیبت امام زمان, تقوا و عبادت خدا را از عوامل رهیابی و رهایی از وسوسه های علمی می شمرد:

(و بالجمله الخلاص من الشکوک و الشبهه للمومنین مما لایمکن الابظهور ولی الامر و الناطق بالحق الیقین و اما من دونه فالامر صعب, الله یفرج عنا الهموم و دفع الشکوک والغموم بحق مدینه العلم و بابها المعصوم بظهور وارث الحکم والعلوم. ولعل الحکمه فی ذلک عدم الغفله والاشتغال بجمیع انواع العبادات واکتساب الکمالات لعله تقع حسنه من الحسنات عندالله من المقبولات. فلم یعذبه بعذاب اوجبته السیئات.)۲۸

رهایی از تردیدها, جز در سایه ظهور ولی امر و گوینده حقیقت آشکار, ممکن نیست و بدون کمک او دریافت حقایق بسیار مشکل است.

خداوند به آبروی شهر علم و باب معصوم آن و ظهور وارث علم و حکمت و حکومت, اندوه هایمان را بزداید و تردیدها و غصه ها را بر طرف سازد.

شاید حکمت تردیدهای علمی ما آن باشد که ما از راهیابی به حقیقت غفلت نورزیم و به انواع عبادتها و کسب کمال مشغول باشیم. شاید حسنه ای از آن در درگاه خداوند پذیرفته آید و کیفر گناهان و کوتاهیها, ما را فرو نگیرد.

در دیدگاه اردبیلی, عبادت نیز, هماهنگ با دیگر شرایط کارساز است: با اخلاص و توکل۲۹ و به دور از زیاده روی و کُند روی و نگهداشت سایر حقوق فردی و اجتماعی.

محقق اردبیلی, تصریح می کند که در نماز شب, میانه روی لازم است چرا که چشم و خانواده بر نمازگزار حقوقی دارند.۳۰

سهم گسترده ای از توفیقات مقدس در عرصه حیات علمی, درگرو ورع و شب زنده داری با برنامه بود. چه بسیار از طلاب که بر اثر زیادروی و کُندروی در عبادت و تحصیل, راه به جای نبردند.

نوشته اند:

(مقدس باطلبه ای به نام میرزاجان باغ نوی همدرس بود. باغ نوی شب را تا سحرگاهان مطالعه می کرد و آن چنان در این کار, زیاده روی می کرد که کتاب را حتی برای قضای حاجت به کنار نمی نهاد. این روش, او را به بیماریهای خطرناکی مبتلا کرد.

ولی مقدس عبادتش روی برنامه بود, بهنگام به بستر می رفت, سحر بیدار می شد, نافله شب به جای می آورد و سپس به مطالعه می پرداخت. در سایه عبادت و مطالعه با آرامش, بیش از آن چه همدرس وی, در سراسر شب درک کرده بود, از این مطالعه با برنامه به دست می آورد.)۳۱

۳ .تواضع علمی: از دیگر آموزه های محقق اردبیلی در احیای سیرت صالحان, فروتنی علمی است که در کردار و گفتار بر آن پای می فشارد و تلاش می ورزد که این ویژگی سترگ اخلاقی را در لایه های گوناگون حوزه رسوخ دهد.

او, فقیهی فروتن بود و در بحث و مناظره و تدریس بردبار. چه بسیار در تحقیق مسائل مورد اختلاف, اگر نظری خلاف آرای علمای پیشین داشت, با فروتنی می گفت: (شاید اشتباه از من باشد نه دیگران)۳۲

از گفته ها و نوشته های عالمان معاصر با احترام یاد می کرد و حجاب هم دوره بودن, مانع گواه آوردن و استفاده از دیدگاههای آنان نمی گردید.۳۳

با شاگردان مهربان بود. از ایشان اظهار نظر می خواست و با لقبهای کریمانه, آنان را خطاب می کرد. شاگردان موفق و پرکار, بیش از دیگران مورد احترام او بودند.

مقدس در دفاع از صاحب مدارک و معالم که سرعت تحصیل و مطالعه آنان, مورد پسند دیگر شاگردان نبوده, گفته است:

(آنان را مسخره نکنید. به زودی آنان به درجه اجتهاد خواهند رسید و من نیز محتاج آن خواهم بود که آنان اجتهادم را تصدیق کنند.)۳۴

صاحب معالم, پس از پایان تحصیل در محضر مقدس, به هنگام وداع, سخنی برای یادگار از استاد درخواست کرد. مقدس پس از نوشتن چند حدیث برای وی, نوشت:

(این کلمات را بنده ای برای پیروی دستور مولی, برای آقای خود نوشته است. برای این که یادآور او باشد و در هنگام تنهایی و در پی نمازها او را فراموش نکند. خداوند وی را به آنچه مورد رضایت اوست توفیق دهد)۳۵

مقدس اردبیلی, طلاب را توصیه می کرد در درس و تبلیغ, با شاگردان و مردم مدارا کنند و از اخلاق خوش بهره گیرند.

او, از روش برخی عالم نمایان معاصر خود که با کج خلقی و تبختر با مردم رو به رو می شدند, خرده می گرفت و آن را به دور از شؤون آموزشی و تبلیغی می شمرد.

وی, در تفسیر آیه (ادع الی سبیل ربک بالحکمه والموعظه الحسنه)۳۶ نوشته است:

(یعنی, بهترین راه را برای بحث و گفت و گو برگزین. آن گونه که خود برتری و فریاد و کوچک شماری دیگران, در میان نباشد, آن گونه که عادت برخی طلاب و عالم نمایان است. نگوید چیزی از گفته هایت را نمی فهمم. باطل را با مقدمات حق رد کند, تا شبهه رخت بر بندد و با سکوت و فریاد با باطل رو به رو نشود و نگوید این مسأله ای است روشن و نیازی به پاسخ ندارد.

در یک کلام, بحث و جدال در نهایت مدارا انجام گیرد نه با خشونت و فشار)۳۷

و خود در این وادی آیت دیگران بود. در طرح مسائل از جدال به باطل و طرح مسائل علمی به انگیزه تحقیر دیگران و فضل فروشی به شدت پرهیز داشت. چه بسیار در رد گفتار دیگران به یادآوری کتاب نویسنده اکتفا می کرد و یا می فرمود ما به مقاصد نویسنده پی نمی بریم و او داناتر به گفته اش هست.۳۸

برنامه ریزی آموزشی:

محقق اردبیلی, برای آموزش طلاب, برنامه ویژه داشت و حوزه را به گونه ای هدایت می کرد که در قالب آن برنامه ها جای بگیرد و بتواند از فرصتهای کم, استعدادها و توانها بیشترین بهره ها را ببرد و این برنامه ها به گونه ای نبود که فقط از مقام بالایی صادر شود و دیگران وظیفه داشته باشند انجام دهند, بلکه چنان مشی می کرد و خود را در آن برنامه قرار می داد و به آن پایبند بود که کم کم همه حوزویان را در خود می گرفت. اینک اجمالی از آن برنامه ها:

۱ . اولویتهای آموزشی: تعلیم و تعلم نه هدف, که راه است و مقدمه رسیدن به کمال و دانش پژوهی, ابزاری برای رهیابی و سپس به کار بستن آن در رفتارو عمل.

محق اردبیلی, بر این باور بود که فرصتها اندک و کارها بسیار و می بایست با برنامه دقیق و استفاده از روشهای متناسب, از کم ترین اوقات, برای آموزش استفاده برد. و اولویتهای آموزشی را, بسان عقاید و تفسیر و فقه, بر دیگر کارهای جنبی و مستحبی پیش داشت.

در دیدگاه وی, هر چیزی که انسان را از هدف باز دارد و فایده ای برای کمال آدمی نداشته باشد, لهو است و طالب علم, باید خود را از آن به دور دارد.

(هر باطل بازدارنده از خیر و هر چیز بی هدف و بی ریشه, لهو است, مانند وقت گذرانی با نقل اساطیر و سخنان بی ریشه, خرافات و سخنان خنده آور و کلمات بیهوده و ناشایست و نیز به بازی گرفتن قرآن و نقل روایات دروغ و داستانهای بازدارنده مردم از قرآن و قصه و حکایات بی فایده گذشتگان و در یک جمله, هر چیزی که عبادت نباشد, لهو است.)۳۹

بر این اساس, حوزه محقق, هدفدار و صاحب رسالت بود. با تدریس واجبات و حذف مسائل غیر ضروری, در ادبیات و منطق و فقه, در کم ترین فرصت, شاگردانش را به قله رفیع اجتهاد رهنمون می ساخت و این برای دیگران, مایه شگفتی بود. صاحب ریاض در این باره نوشته است:

(آن گاه که شیخ حسن, صاحب معالم و سید محمد, صاحب مدارک, شرح مختصر را در نزد او می خواندند, هر کجا به مسأله ای می رسیدند که به باور او مداخله ای در امور دینی نداشت, احتیاط می کرد و از توضیح و تحقیق درباره آن خودداری می ورزید و به آن دو هم اجازه نمی داد تا آن مسأله را بر وی قراءت کنند و در نتیجه, از آن مسأله گذشته و به تحقیق مسأله ای دیگر که سودمند بود, می پرداخت.)۴۰

وی, در تعلیقه امل الامل نیز, در این باره مطالبی سودمند به نقل از اساتید خود بیان کرده است.۴۱

سید نعمت الله جزایری, در این باره افزوده است:

(آن دو, در نزد مقدس, از شرح شمسیه, بخش مباحث الفاظ و برخی از قضایا و قیاساتی که اجتهاد به آنها بستگی دارد, خواندند وگویا اینها, بیش از ده درس نبود و نیز از شرح عضدی بر مختصر ابن حاجب, آن