پاورپوینت کامل اصلاح ساختار اداری در حکومت علوی ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint

توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت کامل اصلاح ساختار اداری در حکومت علوی ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت کامل اصلاح ساختار اداری در حکومت علوی ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت کامل اصلاح ساختار اداری در حکومت علوی ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint :

۱

سازمان اداری هر نظام, آینه تمام نمای آن نظام است. ناهنجاری و ناسالمی هر نظامی را به خوبی می توان در این آینه دید.

اگر نظامی, مهم ترین و حساس ترین بنیاد و پی آن, که همانا ساختار اداری باشد, دچار لرزش و از هم گسیختگی باشد. گرفتار آفت بزرگی است و توان آن را نخواهد داشت که هدفها و برنامه های خود را پیاده کند. هر سازمانی, بر چهار رکن استوار است:

۱. نیروی انسانی.

۲. مدیریت.

۳. بودجه

۴. ساختار اداری.

هریک از این رکنها و بنیادها, اگر گرفتار آفت شوند, به همان نسبت, تشکیلات از هدفهای خود باز می ماند و در نتیجه, به ناخرسندی همگانی می انجامد.

از این روی, اگر ارگانها و سازمانها, پاسخ گوی خواسته هایی که برای برآوردن آنها, سامان یافته اند, نباشند, نیاز به دگرگونی دارند و سازوار با زمان و هماهنگ با نیازها, باید اصلاح شوند و دگرگونی در ارکان آن رخ دهد.

این اصلاح, باید همیشگی باشد و پی گیرانه انجام گیرد, تا سازمان اداری به آفتهای بنیان برافکن دچار نیاید.در دوران حکومت امام علی(ع) و پیش از آن, تشکیلات اداری ساده ای وجود داشته است. اداره گردآوری زکات, اداره رسیدگی به امور جنگ و چگونگی دفاع و برنامه ریزی دفاعی, اداره رسیدگی به شکوائیه ها و اجرای حدود الهی و پیاده کردن عدل و داد و….

سپسها, دگرگونیهایی در سازمان اداری رخ داده که آن هم بر اثر برخورد با دیگر تمدنها بوده است. از جمله سازمانهایی که بر اثر برخوردها و رفت وشدها شکل گرفته, سازمان دریافت خراج است که در شرق به گونه ایرانیان سامان یافته و در غرب به گونه رومیان.

این سازمان اداری ساده و کم هزینه, کارآیی بالا و نقش آفرینی خوب داشته و در بِه سامانی امور, کارساز بوده است. بر سازمانِ اداره کننده جامعه, اصولی برابر سیره و سیرت نبوی و آموزه های اسلامی حاکم بوده و سازوار با زمان, کار مردم را سامان می داده و به بست و گشادِ کارها می پرداخته است.

کم کم, از این اوج به فرود آمد و در ساختار اداری, ناهنجاریهایی پدیدار شد. برای این پدیده, علتهای گوناگونی می توان ارائه داد که مجال پرداختن به همه آنها نیست; امّا آنچه که شاید بشود به عنوان مهم ترین عامل از آن یاد کرد, کم رنگ شدن ارزشهای دینی است, که خود پیامدهای ناگواری داشت.کم رنگ شدن ارزشها, بین کارگزاران, که گردانندگان سازمانهای اداری بودند, و سیره و سیرت پیامبر, درّه ای ژرف پدید آورد. روشن است وقتی روشنایی از آسمان زندگی رخت بربندد, سیاهی و تباهی, جای آن را می گیرد که در روزگار مورد بحث چنین شد و سازمان اداری که محور زندگی اجتماعی و در حقیقت گرداننده آن بود, دچار آفت شد.

فساد و رشوه و دستبرد به بیت المال و اندوخته گری کارگزاران, چنان دامن گسترد که خلیفه دوم, ناگزیر شد چندین بار دارایی و اندوخته های کارگزاران خود را مصادره کند.

فساد اداری در زمان خلیفه سوم, به گونه ای دامن گسترد که مردم را به ستوه آورد و شورشی بزرگ دامن گیر جامعه اسلامی شد و خلیفه در این غوغا از پای درآمد.

امام علی(ع) در چنین برهه ای زمام خلافت را به دست گرفت. در برابر او, کوهی از مشکلات وجود داشت: سازمان اداری از هم گسیخته, ناشایسته سالاری, رشوه, برتری دادنهای ناروا, اختلاس, بیت المال را از آن خود دانستن و…در این مقال, برآنیم زمینه فساد اداری را در دوران خلیفه سوم, یک به یک, برشمریم و بایستگی اصلاح اداری را روشن سازیم, آن گاه به روش و شیوه امام علی(ع) در اصلاح ناهنجاریها و نابسامانیهای اداری بپردازیم و اصولی را که حضرت برای سالم سازی سازمان اداری, از آنها بهره گرفت و آنها را حاکم کرد, در کانون توجه قرار دهیم که برای امروز ما, بی گمان, مفید و کارساز خواهد بود.

اکنون از واژه شناسی می آغازیم:

اصلاح از واژه مخالف خود, بهتر شناخته می شود. فساد, ضداصلاح است. مبارزه با فساد, زدودن زنگار فساد از هر چیزی و در افتادن با آفت, اصلاح است. اصلاح, یعنی به هنجار آوردن نابهنجاریها و به سامان آوردن نابسامانیها و برچیدن بساط فساد. در معنای اصلاح گفته اند:

(صلاح, حالتی است استوار و سودمند. مخالف و ناساز با آن, فساد است; خارج شدن از حالت استواری و سودمندی.)۱

بنابراین, در صلاح, دو نکته نهفته است:

۱. استواری و درستی کار.

۲. سودمند و مفید بودن آن.

در برابر صلاح, فساد است که در معنای آن گفته اند:

(فساد, خارج شدن چیزی از اعتدال است, کم, یا زیاد.)۲

و شماری گفته اند:

(فساد, گرفتن مال است, به ستم و به ناحق.)۳

اداره: واژه اداره در فرهنگ سیاسی, پیشینه درازی ندارد و از (ادارالشیء) ریشه می گیرد; یعنی چیزی را دست به دست کردن.۴ این از این باب است که در اداره ها, کارها و پرونده ها در گردش است و هر بخش از کار را, بخشی از اداره انجام می دهد.۵

اداره در لغت, به معنای کارگردانی, تنظیم کردن, ولایت راندن, اداره کردن, راه بردن شغلی و … آمده است.

اداره در اصطلاح امروز:

الف. سازمانی: مجموعه ای از سازمانها که با دخالت دولت در زندگی روزانه مردم و زیر نظر قدرتهای سیاسی کشور عمل می کنند.

این قدرتها, دربرگیرنده قدرتهای مرکزی, مانند:رهبر, رئیس جمهور, جانشینان وی, وزیران, استانداران, وابستگان سیاسی و مشاوران رسمی آنان و قدرتهای نامتمرکز اجتماعی, مانند سازمانهای عمومی.

ب. معنای شغلی: اداره ومدیریت, تلاشی است از سوی نامبردگان یاد شده و سبب می شود, اداره به معنای نخست, به کسان پیوستگی یابد و آنان را از خدمت رسانی که سازمانهای عمومی عهده دار آن هستند, بهره مند سازد و در صورت سرپیچی از آیین نامه و قانون, بر کنارمی شود و دستور آن از سوی یکی از هیأتهای اداری, صادر می شود.۶

در صدر اسلام, سازمانهای اداری به معنای نخست زیاد نبوده است و در آن زمان, مدیریت جامعه, به عهده کارگزاران بوده که از سوی خلیفه, گمارده می شده اند. نافرمانی و سرپیچی از قانون, در آنان و پیرامونیان آنان, بروز داشته است.

فساد اداری: استفاده ناروای شخصی و گروهی, از جایگاه اجتماعی است. کارگزارانی که به تنهایی و با همدستان و همپیالگان, دست به فساد می آلایند, فساد اداری را دامن می زنند و سبب ناهنجاری در اداره جامعه می شوند که از جمله نمونه ها و مصداقهای این فسادکاریها , در بُعد اجتماعی, عبارتند از: رشوه خواری, پایمال, یا نادیده انگاری حق مردم, به کارگماری ناشایستگان, کوتاه کردن دست نیروهای توان مند از کارها و….

دربُعد سیاسی: گماردن کارگزاران و نیروهای اجرایی, بر اساس گرایشهای حزبی و جناحی, پشتیبانی از خطاکاران سیاسی, کارمندان خطاکار طرفدار خود و….

در بُعد اقتصادی: اختلاس, فروش منابع طبیعی, کارخانه ها و…با ثَمَنْ بَخْس به نزدیکان خود, رانت خواری و فروش اطلاعات و در اختیار گروهها و کسان خاص گذاشتن آنها, واگذاردن پروژه ها, به پیمانکارانِ ناشایسته و غیر کاردان و ناتوان, امّا هم گروه و هم باند و نزدیک به خود و… از همه آنها ویران گرتر, همکاری با باندهای قاچاق و پخش کنندگان مواد مخدر است.۷

این که چرا سازمان اداری جامعه ای ممکن است دچار چنین فساد و ناهنجاری بشود و کارگزاران, به این فسادها و تباهیها روی آورند, نیاز به کالبد شکافی دقیق و بحثهای همه سویه دارد که مجال پرداختن به همه زوایای بحث نیست. امّا آنچه می تواند به بخشی از این پرسش پاسخ دهد, این نکته هاست:

۱. ناتوانی نیروهای اداری.

۲. ناکارآمدی ساختار اداری.

۳. برآورده نشدن نیازهای کارمندان.

۴. بی تقوایی و بی ایمانی کارگزاران.

۵. دنیا گرایی و ثروت اندوزی و زیاده خواهی کارگزاران.

و…

زمینه های اصلاح اداری

در زمان امام علی(ع)

در هر زمان و دورانی, جامعه نیاز به سازمان اداری ویژه ای دارد که امور راسامان دهد. از این روی, اسلام, روی سازمان اداری ویژه,انگشت نگذارده و تاکید نورزیده است. بلکه روی اصول تاکید دارد. این اصول, باید در تمامی زوایای سازمان اداری جامعه مورد نظر آن, حاکم باشد.

در زمان خلیفگان چهارگانه نخست, استانداران, قاضیان, خراج گزاران و مسؤولان مالی, از سوی خلیفه گمارده می شدند, در مرکز و یا در دیگر شهرها, به کار می پرداختند. و برکناری آنان هم به دست خلیفه بود و خلیفه در گماردن و برکنار کردن, اختیار تام داشت وهیچ کس نمی توانست او را به کاری وادارد, یا از کاری باز دارد. خلیفه جدید, حق بر کنار کردن گمارده شدگان از سوی خلیفه پیشین را از پُستها , یا ماندگار ساختن آنان را در پُستها, داشت.پس از مرگ ابوبکر, عمر, جانشین وی, ابوعبیده را به فرماندهی سپاه اسلام, که علیه روم می جنگید, برگمارد و خالدبن ولید را بر کنار کرد.

ابوعبیده, با حضور در بین سپاه, خبر مرگ خلیفه و گمارده شدن خود را از سوی خلیفه به فرماندهی سپاه اسلام, اعلام کرد.۸ این روش, در دوران عثمان و امام علی(ع) نیز ادامه داشت.

در زمان امام علی(ع), به خاطر این که در زمان خلیفه پیشین, بسیاری از کارگزاران حکومتی, در باتلاق فساد فرو افتاده بودند و کارها از جاده اعتدال خارج شده بود, امام به گونه گسترده, دست به برکناری کارگزاران زد و به مصلحت اندیشیهای خلاف ترازها و معیارهای اسلامی, گوش فرا نداد و تمام نیروهای اداری فاسد و خائن را از کار برکنار کرد و صالحان و شایستگان را بر جای گذاشت.۹

در هر حال, بسیاری از ناهنجاریها بود که امام با آنها از آغازین روزهای حکومت, رودررو بود. برتریهای ناروا, بیت المال تاراج شده و تاراج گران حاکم, بخششهای بی شمار و…۱۰ مردمی که علیه این نابسامانیها شوریده بودند و یا طعم تلخ تبعید و شکنجه را چشیده بودند و… اکنون از علی(ع) انتظارهایی داشتند.این, افزون بر آن انگیزه قوی و ژرفی که خود حضرت درباره اصلاح امور داشت.حضرت از تاراج بیت المال, از برتری دادن ناشایستگان بر دیگران و گماردن آنان بر پُستهای کلیدی و تبعید و شکنجه مخالفان این رویه نادرست, مانند عبدالله بن مسعود, عمار یاسر, ابوذر غفاری و زیدبن ارقم,۱۱ به خوبی خبر داشت و این زخم کهنه و آزار دهنده را بر چهره نظام اسلامی می دید; از این روی, از آغازین روزها, آهنگ زیر و زبَر کردن ساختار اداری را در دستور کار قرار داد که اکنون برای روشن تر شدن موضوع, به چند نمونه از خلاف کاریها و ناهنجاریهای اداری, که سبب شد حضرت پیش از هر حرکتی, به اصلاح ساختار اداری بپردازد, اشاره می کنیم:

۱. استفاده های ناروا از بیت المال: بذل و بخشش و استفاده های ناروا از بیت المال و بی قاعدگی و بی قانونی در برداشت از بیت المال, در دوران خلیفه پیشین, کم و بیش, به صورت فرهنگ درآمده بود. هیچ قانون و تراز و قاعده ای از دستبرد و غارت بیت المال, باز نمی داشت.در این دوره, اشعث بن قیس, کارگزار آذربایجان, هر ساله صدهزار درهم از خلیفه به عنوان هدیه دریافت می کرد.۱۲ از این روی, حضرت پس از به دست گیری خلافت, پیش از برکنارکردن اشعث, در نامه ای تهدیدآمیز به وی, اعلام کرد: کارگزار حکومت بودن, طعمه نیست, بلکه امانتی است بر عهده تو.۱۳

کارگزاران حکومت, از این که در هرگونه استفاده از بیت المال, آزاد بودند و دست شان باز, خوشحالی می کردند.

ابن ابی الحدید می نویسد:

(سعیدبن عاص, فرمانروای کوفه, در مجلسی که سران و اشراف کوفه در آن گرد آمده بودند, گفت: عراق بوستان اختصاصی قریش و بنی امیه است.مالک اشتر نخعی, از این سخن برآشفت و گفت: تو می پنداری, سرزمین عراق که خداوند آن را با شمشیرهای ماگشوده و بر مسلمانان ارزانی فرموده است, بوستان اختصاصی برای تو و خویشاوندان توست.

سالار نگهبانان سعید, به اشتر گفت: تو سخن امیر را رد می کنی؟ به اشتر درشتی کرد و گستاخانه با وی سخن گفت. اشتر, به کسان قبیله نخع و اشراف نگریست و گفت: مگر نمی شنوید. آنان, در حضور سعید برجستند و سالار نگهبانان وی را با زور و تندی به زمین افکندند و پایش را گرفتند و از مجلس بیرون کشاندند.اینان در مجلسهای خود, در ابتدا علیه سعید و کم کم علیه عثمان زبان به خرده گیری گشودند و مردم بر گرد آنان جمع شدند و کارشان بالا گرفت.

سعید, به دستور خلیفه این گروه را به شام تبعید کرد. در آن جا, علیه معاویه به تکاپو پرداختند و مناظره ها و گفت و گوهای تندی بین آنان و معاویه رخ داد.معاویه وقتی چنین دید, به خلیفه نامه نوشت و این گروه را برای حوزه و قلمرو فرمانروایی خود, زیان آور خواند و از خلیفه خواست, تا با بیرون راندن آنان از شام موافقت کند. خلیفه پیشنهاد معاویه را پذیرفت و آنان به منطقه دیگری تبعید شدند.)۱۴

ییعلی بن منیه, کارگزار دیگر خلیفه در منطقه جَنَد, دست به غارت بیت المال زد و با ششصدهزار درهم و ششصد شتر, به مکه وارد شد. وقتی دید مخالفان, پرچم خونخواهی عثمان را علیه علی(ع) برافراشتند, اعلام کرد:

(هرکس به قصد خونخواهی عثمان بیرون رود, فراهم ساختن وسائل او با من است.)

واقدی, از سالم بن عبداللّه, از جدش, روایت می کند که گفته است:

(من خودم یعلی بن منیه را دیدم که کیسه ای همراه داشت و در آن, ده هزار دینار بود و می گفت: این گزیده دارایی من است و با آن, به هرکس که به خونخواهی عثمان برخیزد, کمک می کنم. و شروع به بخشیدن آن بخش از دارایی خود, به مردم کرد و چهارصدشتر خرید و آنها را در منطقه بطحا, خواباند و مردان را بر آنها سوار می کرد و اعزام می داشت.)۱۵

عبداللّه بن ابی ربیعه, کارگزار دیگر خلیفه در ولایت یمن بود. وی نیز, با دستبرد به بیت المال, ثروت انبوهی انباشت و با خود به مکه آورد. وقتی دید عایشه مردم را به خونخواهی عثمان فرا می خواند, به یاری وی برخاست. عبداللّه سائب می گوید:

(عبداللّه بن ابی ربیعه را روی تختی در مسجد الحرام دیدم که مردم را به خونخواهی عثمان برمی انگیخت و هرکس که می آمد, وسائل حرکت او را فراهم می ساخت.)۱۶

چون خبر یعلی بن منیه و عبداللّه بن ابی ربیعه, به امام(ع) رسید, فرمود:

(به خدا سوگند! اگر به آن دو دست یابم, آنچه گرد آورده اند, باز پس گیرم و در راه خدا به مصرف رسانم.)

سپس فرمود:

(به من خبر رسیده: یعلی, ده هزار دینار برای جنگ با من پرداخته است. از کجا ده هزار دینار داشته است؟ از بیت المال یمن, به ناروا برداشته و آورده که اگر او را بیابم, نسبت به آنچه اقرار کرده است, او را بازخواست کنم.)۱۷

علی(ع) پس از رسیدن به خلافت, بر این سیره و سیرت بود که هرگاه به مالی غارت شده از بیت المال, دسترسی می یافت, بی درنگ به بیت المال, باز پس می گرداند. از جمله با دارایی خلیفه پیش از خود, چنین کرد.۱۸

۲. گماردن خویشاوندان ناشایست, بر پُستها: خویشاوند سالاری, از جمله آفتهایی است که نظام اداری را به باتلاق فساد و تباهی فرو می برد و از هم فرو می پوشاند.هرگاه نظام اداری به این آفت گرفتار آید, بی گمان بر مردم ستم بسیار خواهد رفت; زیرا نزدیکان و خویشان حاکم, خود را از هرگونه بازخواستی به دور می دانند و این گونه وانمود می کنند که صدای هیچ اعتراضی به جایی نمی رسد, بلکه گرفتاریهایی را برای خرده گیران پدید خواهند آورد.

حال اگر افزون بر این نگرشی که خود نزدیکان حاکم دارند و بر مردم برابر همین پندار جفا روا می دارند, حاکم از آنان پشتیبانی کند و بر خرده گیران روی خوش نشان ندهد و آنان را از خود براند, روشن است که چه فاجعه بزرگی رخ خواهد داد و بر مردم چه ستمها خواهد رفت.

خلیفه پیش از امام, چنین شیوه ای را پیشه خویش ساخته بود. خویشان دور و نزدیک خود را بدون این که از شایستگیهای لازم برخوردار باشند, بر پُستهای کلیدی گمارده بود:

ولیدبن عقبه, برادر مادری خلیفه, به ولایت کوفه گمارده شد.۱۹

عبداللّه بن سعد, همو که آیات قرآن را اشتباه می نگاشت و پیامبر(ص) به خاطر این خباثت, خون او را هدر اعلام کرده بود, والی مصر شد و پس از فتح آفریقا, یک پنجم غنیمتهای جنگ نخست را خلیفه بدو بخشید.۲۰

عبداللّه بن عامر, پسر دایی خلیفه, که بیش از بیست و پنج سال, سن نداشت, به فرمانروایی بصره گمارده شد و دست به غارت بیت المال یازید و بخشی از آن را در یاری به ناکثان به کار گرفت.۲۱

حکم بن عاص,تبعیدی رسول خدا, به مدینه بازگردانده شد و فرزندان وی, که داماد خلیفه نیز بودند, به پُست مشاورت خلیفه گمارده شدند. به حارث بن حکم, از سوی خلیفه سیصدهزار درهم بخشیده شد. افزون بر این, شترهای زکات و زمینی را که پیامبر(ص) وقف مسلمانان کرده بود, به وی بخشید.

به مروان, یک بار صدهزار درهم بخشید, افزون بر این, دست او را در بسیاری از کارها باز گذاشته بود.۲۲

امام(ع) پس از این که روی کار آمد, در نخستین گام اصلاحی خود, به برکناری و زدودن این زالوها پرداخت و به خویشاوند سالاری پایان داد و شایسته سالاری را باب کرد.ناشایستگان را بر کار گماردن و کارها را به آنان سپردن, همان ریاست طلبی است و مورد نکوهش اسلام.

امام صادق(ع) در پاسخ کسی که می پنداشت ریاست طلبی, به معنای ریاست خواهی قلبی است و در نتیجه, بسیاری به آن آلوده اند, فرمود:

(لیس حیث تذهب الیه. انّما ذلک أن تنصب رجلاً دون الحجّه فتصدّقه فی کلّ ما قال و تدعو الناس الی قوله.)۲۳

آن گونه که تو می اندیشی نیست. ریاست خواهی, یعنی گماردن فرد ناشایسته, بدون دلیل و برهان, بر پُستی و تصدیق آنچه که می گوید و فراخواندن مردم به شنیدن سخن او.

۳. آزادی بی قید و شرط کارگزاران: بررسی کار کارگزاران, دقت و درنگ در کارکرد و زیر نظر داشتن رفتار عمومی و شخصی آنان, جلو بسیاری از فسادها, ناهنجاریها و برتری داشتن شماری بر شمار دیگر را می گیرد و نمی گذارد, زمام امور از دست در رود و ناهنجاری و فساد, دامن گسترد.

این برنامه, باید در تمام زوایای جامعه رخ بنماید و پیاده شود, هم حاکم باید در کار کارگزاران گمارده شده از سوی خود, دقیق و همه سویه بنگرد و هم کارگزاران, در کار نیروهایی که فرمان آنان را می برند و زیر مجموعه آنان به شمار می آیند.

رهبر معظم انقلاب, برای نظارت بر کار کارگزاران, کارمندان و… جایگاه ویژه باور دارد و در باب اهمیت نظارت مدیر بر کار کارمندان می گوید:

(یک مدیر خوب, کسی است که اگر وقت خودش را تقسیم کند, نیمی از آن را در امر نظارت و بقیه را در امور دیگر صرف کند.)۲۴

از جمله کاستیهایی که حکومت حاکمِ پیش از امام(ع) داشت, آزادی کارگزاران و نبود نظارت بر کار آنان بود. کارگزاران این دوره,با همه پَستیها و پیشینه های بد, آزادِ آزاد و چیره بر مال و جان مسلمانان و اموال عمومی بودند; از این روی, به زودی فساد دامن گیر جامعه شد و بسیاری را به خاک مذلت نشاند, سنتهای جاهلی زنده شد, کارهای ناشایست, رایج گردید, حقوق افراد به هیچ انگاشته شد و….

ولیدبن عقبه, حاکم کوفه, به خاطر میگساری, نماز صبح را چهاررکعت گزارد و در پاسخ مردم که گفتند: چرا نماز صبح را چهار رکعت گزاردی؟ گفت: اگر می خواهید, بیش تر بخوانم!

وقتی از عیاشیها, میگساریها و نماز این گونه وی, به خلیفه خبر رسید و بَزَه وی ثابت شد و قرار شد بر وی حدّ جاری گردد, کسی حاضر نبود اجرای حدّ کند; زیرا همگان, از فرجام کار در هراس بودند. تا این که با تلاش امام و به دستور آن بزرگوار, عبداللّه بن جعفر, بر وی حدّ جاری ساخت.۲۵

این فسادِ عملی را که از آزاد بودن کارگزاران و پاسخ گو نبودن آنان و نبود چشمان تیزنگری که رفتار و کردار آنان را بنگرد و به خلیفه گزارش دهند, سرچشمه می گرفت, می توان از گفت وگوهایی که بین امام و خلیفه در گاهِ حضور انقلابیان وناخرسندان از رفتار خلیفه و کارگزاران وی در مدینه و محاصره خانه وی رخ داده, به خوبی فهمید.

امام, در یکی از این گفت وگوها, به نمایندگی از انقلابیان و ناخرسندان به خلیفه گفت:

(…خدای را خدای را درباره خودت; زیرا نه از کوری است که تورا بینا می سازم. و نه از خواب نادانی است که تو را برمی انگیزانم. راه, روشن و هموار است و نمودارهای دین پایدارند.

ای عثمان, بدان که برترین بندگان خدا, رهبری دادگر است که او را به راه راست, رهنمون گردند و او راه یابد و شیوه درستی را بر پای دارد و کار ناشایست رها شده ای را بمیراند. به خدا که همه اینها روشن و آشکار است. شیوه های پیامبر(ص) زنده است و آن را نشانه هاست. کارهای ناشایست نیز, نمایان است ونمودارهای خود را دارد. بدترین مردمان در نزد خدا, رهبری بیدادگر است که گمراه گردد و گمراه گرداند و شیوه درستی را بمیراند و کار ناشایست رها شده ای را زنده سازد.

من تورا از فروگرفتنها و خشم و کینه کشیدنهای خدا بیم همی دهم که شکنجه او, بسی دردناک است. به تو هشدار می دهم که آن رهبر برای دین مردم باشی که تو را بکشند و تا روز رستاخیز کشت و کشتار در میان ایشان پایدار گردد و کارهایشان از ایشان پوشیده بماند و پیروانی کور از کار درآیند که از گزند چیره شدن کژی و کاستی, به راستی و درستی, ره نیابند و در تاریکی, سرگشته بر گرد خود چرخند و آسیمه سر, با یکدیگر, گلاویز گردند.

عثمان گفت: به خدا سوگند! می دانم که این مردم نیز, همین را می گویند که تو می گویی.به خدا اگر به جای من بودی, من, به درشتی با تو سخن نمی گفتم و تو را به خود وا نمی گذاشتم و این را بر تو کاستی نمی گرفتم و بهانه زشتی نمی شمردم که پیوند خویشاوندی را استوار بداری و رخنه ای را ببندی و پایمال شده ای را پناه دهی و کسانی مانند آن کسان را بر سر کار آوری که عمر بر سر کار آورد.

ای علی! تو را به خدا سوگند می دهم, آیا می دانی که مغیره بن شعبه در این جا نیست؟

علی گفت: آری.

عثمان گفت: می دانی که عمر او را به فرمانروایی برگماشت:

علی گفت: آری

عثمان گفت: پس چرا این را مایه کاستی من می شماری که عبداللّه بن عامر را به انگیزه خویشاوندی و بستگی بر خود, به فرمانداری رساندم؟

علی گفت: اگر گزارش به گوش عمرمی رسید که یکی از کارگزارانش, به کژراهه گام نهاده است, گونه او را با پای بر خاک می سود و آن گاه او را به دشوارترین گونه, کیفر می کرد. ولی تو چنین نمی کنی, سستی پیشه کردی و در برابر کسان و بستگان و خویشاوندانت, زبونی و نرمی نشان دادی.

عثمان گفت: اینان, خویشاوندان تو نیز هستند.

علی گفت: آری, ولی خوبی در بهره وری از کسان جز ایشان است, گرچه اینان, پیوند نزدیک تری با من داشته باشند.

عثمان گفت: آیا می دانی که عمرمعاویه را بر سر کار آورد؟ من نیز همو را بر سر کار آوردم.

علی گفت: تو را به خدا سوگند می دهم, آیا نمی دانی که معاویه, بیش از یَرْفَأ (برده عمر) از عمر می ترسید.

عثمان گفت: آری.

علی گفت: ولی معاویه, بی پرسش از تو, کارها را خودکامانه می چرخاند و می گوید که این فرموده عثمان است. تو این را می دانی و بر او پرخاش نمی گیری.)۲۶

۴. پیرامونیان تبهکار: در پیرامون و دستگاه خلیفه و در مرکز خلافت و در عالی ترین جای برنامه ریزی و تصمیم گیری, ناشایستگان راه یافته بودند و گستاخانه و بی پروا عمل می کردند و از خلافکاری, دغلکاری, ترفند و حیله, دروغ پراکنی و شایعه گستری و هر حرکت ناهنجار و اهریمنانه دیگر, ابایی نداشتند. به جای خلیفه مسلمانان, دستور صادر می کردند و به جای خلیفه حکم می دادند ۲۷ و به جای خلیفه تصمیم می گرفتند. از جمله در هنگام حرکت و خیزش مردم علیه خلیفه و اعتراض خشماگین علیه رفتار خلیفه و پیرامونیان وی, چندین بار,امام بین شورشیان و عثمان میانجی گری کرد و عثمان قولهایی و وعده هایی داد وامام ضمانت داد آن وعده ها عملی شود; از این روی آشوب و غوغا فرو خوابید, امّا چون بارایزنان و مشاوران تبهکارخود به مشاوره می نشست رأی او را برمی گرداندند و از عمل به وعده ای که داده بود, سرباز می زد. تا این که علی(ع) در بین مردم فریاد زد:

(ای بندگان خدا, ای مسلمانان به دادم رسید. اگر در خانه ام بنشینم, گوید: من و خویشاوندی و حق مرا فرو هشتی. اگر سخن گویم و در او آنچه بایسته است انجام دهد, مروان فراز آید و او را به بازی می گیرد و او جانوری دست آموز برای وی گردد که او را به هر جا بخواهد براند و این همه, پس از زندگی دراز و همراهی با پیامبر(ص) است.)

امام, پس از سخن با مردم, به نزد عثمان می آید و به وی می گوید:

(آیا از مروان دست برنداشتی؟ و او از تو دست برنداشت چندان که تو را از دینت برگرداند و از فرزانگی ات, به کژ راهه کشاند و مانند شتری بارکش کرد که هر جا خواهدت, بکشاند؟ به خدا که مروان نه در دین خوداندیشه ای دارد, نه به خود می اندیشد. به خدا سوگند, او را چنان می بینم که تو را به آبشخور برد و هیچ گاه باز نگرداند.

پس از این, دیگر من به نزد تو باز نخواهم گشت. شرف خود را پایمال کردی و آنان بر سراسر هستی تو چیره شدند.)

ابن اثیر می افزاید:

(چون علی بیرون رفت, زنش نایله, دختر فرافصه, به درون آمد و گفت:من گفتار علی را با تو شنیدم, دیگر او به نزد تو باز نخواهد گشت و تو دست افزار مروانی که به هرجا بخواهدت, می کشاند.

عثمان گفت: چه کنم؟

زن گفت: از خدا بترس و از شیوه دو دوستت ابوبکر و عمر, پیروی کن که اگر فرمانبر مروان گردی, تو را بکشد. مروان را در نزد مردم, نه ارزشی است, نه هراسی و نه مهری. مردم, از گزند او از گرد تو پراکنده شده اند.)۲۸

در نتیجه, نظام اداری فاسد, کارگزاران بدپیشینه و ناشایسته و غارتگر بیت المال و پیرامونیان تبهکار, کار را به جایی رساندند که خلیفه پس از چهل روز محاصره, به قتل رسید.

راههای اصلاح اداری, در سیره امام(ع)

با توجه به آنچه درباره دوره عثمان گفته آمد, روشن شد که امام(ع) پس از به دست گرفتن زمام امور, برای اصلاح ساختار و بنیاد اداره جامعه, با چه دشواریها و گرفتاریهایی روبه روست. او می بایست در گام نخست, تمام کارگزارانی را که بدپیشینه بودند و یا رفتار ناهنجاری از آنان سرزده و یا با هدفها و آرمانهای امام, هماهنگی و همراهی ندارند, از کار بر کنار کند و شایستگان را بر کار بگمارد. کاری بسیار سخت و طاقت فرسا. با این همه, دست به کار شد و دو راه را برای این مهم در پیش گرفت: راهی کوتاه مدت و راهی دراز مدت.در کوتاه مدت, نیروهای ناشایست را بر کنار کرد و شایستگان را بر کار گمارد و برای دراز مدت, طرح نو برای ساختار اداری, پی افکند.

راه کوتاه مدت

امام, با حرکتی دقیق و مطالعه شده, مردم را از دست کارگزاران اموی رهایی بخشید. از این میان, حذیفه بن یمان, در مداین و حبیب بن منتجب در یمن, از سوی آن حضرت, اجازه یافتند که بر سر کار خود بمانند.۲۹ رویه چنین بود که هرگاه امام کارگزاری را به شهر و سرزمینی گسیل می داشت, این, به معنای بر کناری کارگزار پیشین بود. با همین روش, کارگزاران خود را به کوفه و شام گسیل داشت; امّا آن دو شهر از پذیرش کارگزار جدید سرباز زدند.

مالک اشتر, از امام خواست, ابوموسی را اجازه فرماید که در مقام خود بماند. امام پیشنهاد وی را پذیرفت;۳۰ امّا پس از نافرمانی درگاه جنگ جمل, وی را برکنار کرد و فرمود:

(به خدا سوگند, او در نزد من مورد اطمینان و دلسوز نبود. کسانی که پیش از من بودند, بر دوستی او چیره شده بودند و او را ولایت دادند. من, بر آن بودم او را بر کنار کنم. اشتر از من خواست او را در پُست خود باقی بگذارم, که با کراهت چنین کردم و او را در پُست خود باقی گذاشتم, که سپسها برکنارش کنم.)۳۱

امام, دو شیوه را در برکنارکردن کارگزاران به کار گرفت:

۱. شماری را با گسیل داشتن کارگزاران جدید, از کار بر کنار می کرد, همان گونه که درباره ابوموسی و معاویه رفتار کرد که ابوموسی به درخواست مالک اشتر دگر بار بر کار گمارده شد; امّا معاویه, پس از نپذیرفتن کارگزار فرستاده شده از سوی امام, پاسخ روشنی نداد.

۲. شماری را که امید به اصلاح آنان داشت, نامه ای به آنان می نگاشت و می خواست که ازمردم برای وی بیعت بگیرند و پس از آن به سوی مرکز حرکت کنند. این بدان معنی بود که کارگزار از مقام پیشین خود برکنار شده و به زودی در مقام پُستی دیگر گمارده خواهد شد.

امام, با این روش, درجه فرمانبری کارگزار را می آزمود که اگر از این آزمون, سربلند بیرون می آمد, در جاهای دیگر و در مقام و پستی دیگر از او استفاده می کرد, آن گونه که درباره اشعث بن قیس, کارگزار آذربایجان, جریر بن عبداللّه بجلی, کارگزار همدان, رفتار کرد.

امام, با این روش نشان داد که کارها را برابر اندیشه و خرد ومصالح امت اسلامی و احترام به انسانهای خدمتگزار و پاس جایگاه کسان, سامان می دهد و هیچ گاه از هیجانهای زودگذر جوّ و فضای احساسی اثرنمی پذیرد.او, حتی با معاویه, برخورد بسیار شکوهمند و برابر اندیشه وخرد داشت. معاویه, با همه پَستیهایی که داشت, امام در برخورد با او, از روشهای دقیق, ترازمند و عادلانه استفاده کرد و از مرز عدالت, گامی فراتر نرفت.امام, با معاویه برابر شیوه دوم, بدین گونه رفتار کرد:

الف. به وی نامه نگاشت از مردم شام برای وی بیعت بگیرد وبه همراه شماری از بزرگان آن دیار به مدینه بیاید.

(فبایع من قبلک و اقبل اِلَیَّ فی وَفدٍ من اصحابک.)۳۲

پس , از آنان که نزد تو به سر می برند, بیعت گیر و با گروهی از یاران خود, نزد من بیا.

معاویه, از امام فرمان نبرد و از مردم شام بیعت نگرفت و در پاسخ نامه امام, کارشکنی کرد. نامه در صفر سال ۳۶, به امام نوشت و سفیری در ربیع الاول همان سال به مدینه گسیل داشت و سفیر او, نامه وی را که به گونه طوماری بود و در آن تنها نوشته شده بود: از معاویه به علی, در شهر می گرداند و خونخواهی عثمان را مطرح می کرد.۳۳ این بدان معنی بودکه معاویه امام را به رسمیت نمی شناسد و خواهان خون عثمان است!

ب. امام بزرگوارانه از کنار رفتار ناشایست معاویه گذشت و پس از جنگ جمل, جریربن عبداللّه را به شام گسیل داشت, تا از معاویه بیعت بگیرد.

معاویه, به جریر, پاسخ روشنی نداد. امروز و فردا کرد و مدتی وی را در شام نگه داشت و پس از آن که به پشتیبانی افراد صاحب نفوذ, اطمینان پیدا کرد, اعلام کرد: ما آماده جنگ هستیم.۳۴

روش برگماردن کارگزاران

امام, در برگماردن کارگزاران, روش ویژه ای داشت. به گونه شفاهی, نکته هایی را که او باید فرا راه قرار دهد, گوشزد می کرد و به گونه نوشتاری, عهد حکومت وی را می نگاشت و در آن, از باید و نبایدها, از چگونگی رفتار با مردم و چگونگی اداره جامعه و… سخن می گفت و حدود اختیارهای وی را روشن می کرد.همان گونه که در هنگام گماردن حذیفه بن یمان به ولایت مدائن, ۳۵ قیس بن سعد به ولایت مصر۳۶ و مالک اشتر, ۳۷ می بینیم.

امام, تلاش می کرد از گماردن خویشاوندان خود بر پُستهای حساس پرهیز کند. امّا اگر موردی ناگزیر بود, چون همتای او را برای آن پُست نمی یافت و شایستگیهایی در او سراغ داشت که در دیگران نمی دید, مردم را به خوبی و روشنی می آگاهاند که در گماردن او, شایستگی نقش داشته, نه خویشاوندی, و فرمانبرداری از او, تا وقتی است که در مسیر حق گام برمی دارد.

امام, پس از جنگ جمل ابن عباس را به فرمانروایی بصره گمارد و به مردم بصره گفت:

(هان ای مردم بصره! اینک عبداللّه بن عباس به جای خود, بر شما گماردم. سخن او بشنوید و فرمانش برید. فرمانبردار او باشید, تا زمانی که فرمان خدا و رسول را می برد. هرگاه در بین بدعتی پدید آورد ویا از راه حق, به کژراهه رفت, بدانید که من او را از حکومت, برکنار می کنم. اما امیدوارم او را مردی پاک و پاکیزه و پارسا بیابم. من او را بر شما نگماردم, جز این که درباره اش چنین گمان دارم.)۳۸

در روش زمامداری امام, که بر مدار عدل می چرخید, معیار و تراز و قاعده, شایستگی کسان بود, نه خویشاوندیها, دوستیها و… کارگزاران, تا وقتی عزیز بودند و بر سر قدرت, که حق را پاس دارند و مردم را با رفتار عادلانه خود خرسند.این معیار و پای بندی شدید و حاکم مسلمانان علی(ع) به آن, دگرگونی ژرفی در همه زوایای اداره جامعه آفرید و سبب شد جامعه به سوی عدالت اجتماعی حرکت با شکوه خویش را بیاغازد.

راه دراز مدت

از کار برکنار کردن کارگزاران ناشایست و گماردن کارگزاران شایسته,نخستین گام اصلاح اداری است. گام بعدی که ناگزیر باید برداشته شود و گرنه, چه بسا بر کنار کردنها و گماردنها, آن گونه که باید و شاید, کارساز نباشد, اصلاح دقیق و برنامه ریزی شده ساختار اداری و طرح نو در افکندن در ساختار اداری است. زیرا هر ساختاری اَمدی دارد و زمانی و برای همان زمان و دوره, پاسخ گوست و برای دوره های بعد, خیر.در این جا, چند نکته را باید یادآور شد:

۱. کندی کار و فساد اداری, گاه, برخاسته از سیستم ناکارآمد اداری است. اگر سیستم غیرکارا باشد, هرچند نیروهای آن کارآمد و متعهد باشند, اداره, رو به فساد و تباهی دارد و کارها آن گونه که باید, پیش نمی رود.

۲. دگرگونی در ساختار اداری, همیشه به معنای پدیدآوردن اداره نو نیست. بلکه شیوه کار را می توان در سازمان اداری به گونه ای دگرگون ساخت که کارها به نیکوترین وجه, در دوره جدید, پیش روند.

۳. اگر از دگرگونی ساختار در دوره امام علی(ع) سخن می گوییم, بدین معنی نیست که سیستم اداری که حضرت پدید آورد, بی کم و کاست, در زمان ما نیز پیاده شود. آنچه مهم است اصولی است که امام همیشه فرا راه داشت: گزینش شایستگان,کنترل, نظارت, به کیفر رساندن کارگزاران گناهکار و… این اصول اگر از سیستم اداری امام, برگرفته شود, در هر زمان و مکان درخور پیاده شدن هستند. می توان به خوبی روح آن را بر سیستم اداری حاکم کرد.

۴. برای برقراری عدالت و برآوردن نیازهای مردم و گردش کارها به نیکوترین وجه, در هر دوره ای می باید سازوار با نیازهای آن دوره, اداره های جدیدی را با برنامه و هدفها و وظیفه های جدید, بنیان گذارد; همان گونه که امام علی(ع) چنین کرد. اداره هایی را بنیان گذارد که پیش از دوره ایشان سابقه نداشت. امام, با توجه به این نکته ها, طرحی نو درافکند و دگرگونی ژرفی را رفته رفته, در ساختار اداری پدید آورد. برای دستیابی به سیستم اداری و طرحِ نوی که امام پی افکند, دو راه در پیش داریم.

الف. سخنان.

ب. سیره.

سخنان: عهدنامه مالک اشتر, تابلوی تمام نمای سازمان و ساختار اداری حکومتی است که بنا دارد بر پایه عدل و داد, مردم سالاری دینی, رسیدگی دقیق و برنامه ریزی شده به امور مردم, بست وگشاد کارها, گره گشایی از کارها,و… استوار باشد و ره پوید.

در عهدنامه امام به مالک اشتر, شش دسته از کارگزاران نام برده شده است:

۱. وزیران و مشاوران.

۲. ارتشیان.

۳. کارگزاران شهرها.

۴. دبیران.

۵. قاضیان.

۶. گزارش گران ویژه.

افزون بر این وظیفه هایی را بر عهده کارگزاران گذارده که انجام و اجرای آنها, نیاز به نیرو دارد, مانند: گردآوری خراج, هزینه کردن بیت المال, نظارت بر بازار و قیمت گذاری جنسها.

در ضمن, به دربان, پاسداران کارگزار و نیروهای انتظامی, اشاره شده است.۳۹

سیره: با کندوکاو و پژوهش در سیره امام, با چنین ساختار و نیروهایی روبه رو می شویم: وزیران و مشاوران, ارتشیان, نگهبانان شهر, استانداران و فرمانداران, دبیران, خراج گزاران, کارگزاران زکات و صدقه, خزانه داران, بازرسان, ناظران بازار, دربانان, گزارش گران ویژه; در سرزمین دشمن, در سازمانها و اداره های دولت و در ارتش.۴۰

افزون بر اینها, امام برای سامان یابی بهتر کار مردم و گردش کارها به نیکو ترین وجه و مبارزه با بیداد و … دست به کارهایی زد که طرح نو و حرکتی جدید در دگرگونی ساختار اداری به شمار می رفت:

۱. بنیان گذاردن بیت القصص.این مرکز, دیوان مظالم بود. مردم شکوائیه های خود از کارگزاران و یا نیاز ومشکل خود را در آن جا مطرح می کردند و یا می نوشتند و به آن جامی انداختند. ۴۱

۲. ساختن زندان با سقف. بزهکاران, تا پیش از ساختن زندان با سقف, در اذیت بودند و از گزند سرما و گرمای شدید در عذاب, تا این که امام, زندان با سقف ساخت و از اذیت و فرار آنان جلوگیری کرد.۴۲

۳. بنیان گذاردن اداره بایگانی اسناد و مدارک.۴۳

این ساختار اداری, حکایت از دانش و خرد بالا, آینده نگری, آشنایی به رمز و رموز کشورداری و… امام و از همه مهم تر, اندیشه آن بزرگ در کار مردم و گره گشایی از کار بسته آنان دارد. وقتی حاکم تمام همّ و توان خود را به کار بندد تا گره از کار بسته مردم بگشاید, ناگزیر از همه خردها و تجربه ها استفاده می کند, تا مردم آسان تر به هدف برسند و کارگزاران, با برنامه و به دور از هرج ومرج, کارها را سامان دهند.

از این ساختار اداری و نهاد های گوناگون برمی آید, اسلام پایه گذار تمدنی نوین بوده, آن هم در بین قومی که با تمدن ناآشنا بوده و با حکومت متمرکز و دارای فرماندهی یگانه و مرکزی, بیگانه.

از این روی, زرکلی با شگفتی درباره عهدنامه مالک اشتر می نویسد:

(شگفت آور است که این عهدنامه در سال ۴۰ هجری, یا حدود آن نگاشته شده, در وقتی که عرب, هیچ گونه پیوستگی و پیوندی با دیگر تمدنها نداشته است. چگونه عقل و هوش عربی, توانا بوده که معانی را با آراستگی و شیوایی ارائه کرده و امور حکومتی و دولت در جایگاه های خود قرار داده, به بهترین گونه که امروزه در دفترها و قانونها وجود دارد.)۴۴

اصول کلی سیاست اداری امام

از سخنان و سیره امام می توان به اصولی دست یافت. این اصول, همان گونه که در بِه سازی و بِه سامانی اداری حکومت علوی نقش بنیادین را داشته اند, اگر امروز نیز دقیق به کار بسته شوند, در سالم سازی همیشگی اداری جامعه و نظام کارایی دارند.

امام, در اداره کشور, اصولی داشت و این اصول را همیشه و در همه وقت, به کار می بست و هیچ گاه از آن اصول دست بر نمی داشت و از اجرا و عمل به آنها سر برنمی تافت و آن اصول, از این قرارند:

۱. شایسته سالاری: امام در کارها, چه بزرگ و چه کوچک, چه حساس و چه غیرحساس, از شایستگان استفاده می کرد و نسیم شایسته سالاری را در همه زوایای جامعه می وزاند.

امام, به این اصل بلند, بسیار پای بندی نشان می داد. و حکومت او که ممتاز شد و چشم جهانیان را خیره کرد, بر همین شالوده استوار بود; یعنی شایسته سالاری, یکی از مهم ترین ارکان آن را تشکیل می داد. حال اینان چه ویژگیهایی داشتند که شایستگی یافتند درحکومت علوی بر سریر فرمانروایی قرار گیرند؟ این را می شود ازلابه لای سخنان امام و مطا