پاورپوینت کامل الفتاوی الواضحه ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint

توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت کامل الفتاوی الواضحه ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت کامل الفتاوی الواضحه ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت کامل الفتاوی الواضحه ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint :

فقه تجلّی جلوه حق از زبانِ وحی در باغستان هستی و کلید راه گشای دشواریهای عملکردی بشر در وادی وجود است و عرصه آن گسترده ترین عرصه زندگی بشر و تمسّک بدان (عروه وثقی) و (مصباح هدایت) در تمامی زوایای زیستی انسانی تا نهایت تداوم وجودی زمان و مکان است و رساله های عملی نسخه های شفابخش این گستره و نسخه پیچان آن اسلام شناسان روشن ضمیر فقیهان وارسته و مراجع عالیقدر و مرزبانان استوار دین اند.

و از قافله این فرزانگان آیت اللّه شهید سید محمد باقر صدر بوده است. در این نوشتار به شرح شناساندن رساله عملیه او (الفتاوی الواضحه) می پردازیم:

پیش از شناساندن شرح چند نکته سودمند است:

۱ . نگاهی کوتاه به زندگی شهید صدر.

۲ . اندیشه های فقهی شهید صدر.

۳ . نگاهی گذرا به فتوانگاری.

۴ . کاستیهای رساله های عملیه و عوامل آن.

نگاهی کوتاه به زندگی شهید صدر

خاندان صدر از خاندانهای اصیل و پرآوازه دانش اسلامی بوده است. جد اعلای شهید صدر سید صدرالدین از فقیهان و شاعران و ادیبان بلندپایه عصر خود بوده و در سیزده سالگی بسان علامه حلی و فاضل هندی مرتبه قدسی اجتهاد را دارا شده است.

جدّ ایشان سید اسماعیل صدر از شاگردان میرزای شیرازی و مرجع شیعه پس از آن بزرگوار بود.

پدر ایشان سید حیدر صدر عالمی پارسا و خوگرفته به اخلاق الهی بود. و مادر ایشان دخت آیت اللّه عبدالحسین آل یاسین بانویی پرهیزگار بود.

از این زوج پرهیزگار سه فرزند به دنیا آمده و آخرین آنان شهید صدر بود که در کاظمین چشم به جهان گشوده و در چهار سالگی پدرش را از دست داد و تحت سرپرستی مادر و برادر دانشمند و گرامیش سید اسماعیل قرار گرفت. از کودکی نشانه های نبوغ در او آشکار بود.

در دوره تحصیلات ابتدایی غیر از کتابهای درسی به هر کتاب علمی و فرهنگی که دست می یافت مشتاقانه به مطالعه آن می پرداخت. در این دوران فلسفه مارکسیسم را مطالعه کرد و به نقد عالمانه آن پرداخت. پس از فراغت از مدرسه در یازده سالگی ضمن فراگیری (منطق) پاره ای از آرای آنان را به نقد کشید و در همین سال شروع به آموختن (معالم الاصول) کرد و بیش تر کتابهای درسی سطح را بدون استاد مطالعه کرد.

پیش از ۱۲ ـ ۱۳ سال نداشت به نجف هجرت کرد و در حوزه درس آیت اللّه محمد رضا آل یاسین و آیت اللّه خویی حضور عالمانه یافت. وی بر کتاب فقهی استادش آل یاسین تعلیقه اجتهادی نگاشت. پس از پایان بردن تحصیلات عالی اصولی و فقهی خود تدریس خارج اصول و فقه ر در ۲۵ و ۲۸ سالگی آغاز کرد و در حوزه شاداب درس او فضلا و مجتهدان زیادی شرکت جستند و تربیت یافتند.

او در کنار تلاشهای علمی از مبارزه سیاسی غافل نبود و در این اواخر رهبری خیزش عراقیان را عهده دار شد و رژیم عراق که از مبارزات او به ستوه آمد و از ظهور خمینی جدید در عراق هراسناک شد وی را همراه خواهر فاضله اش بنت الهدی در بیستم فروردین ماه ۱۳۵۹ به شهادت رساند. عاش سعیداً و مات سعیدا.۱

اندیشه های فقهی شهید صدر

علامه شهید براساس مبانی و نوآوریهای شکلی و محتوایی اصولی و فقهی خود و نیز شناخت عالمانه دشواریها و پیچیدگیهای تئوریک فقه شیعه و تلاش علمی و گسترده در حل آنه جان تازه ای به فقه بخشید. او در نوشته های خود بویژه مقاله: (الاتجاهات المستقبلیّه لحرکه الاجتهاد عند الشیعه)۲ به شرح پاره ای از دشواریها و پیچیدگیهای فقه و راه حل بنیادی آنها پرداخته است که گزیده ای از آنها را می آوریم:

در دید او هدف اصلی اجتهاد فقهی و رسالت فقها شرح و برابرسازی نظر اسلام در دو حوزه زندگی فردی و اجتماعی بشر است ولی فقه موجود به دلیل انزوای سیاسی تنها به برابرسازی شریعت در حوزه زندگی فردی پرداخته است:

(تطبیق النظریه فی المجال الفردی وبالقدر الذی یتصل بسلوک الفرد وتصرفاته.)۳

و فقیه می انگارد بیش از این وظیفه ای ندارد و از شرح شریعت در حوزه زندگی اجتماعی به دور مانده است.

سپس در ادامه دشواریهای برآمده از این روش تفکر را بر می شمارد.

۱ . نگاه فردگرایانه به شریعت از این روی فقیه فردگر قانون دیه و قصاص را ناسازگار با قاعده لاضرر می انگارد.

۲ . گشادن دشواریهای فقهی با شیوه های فردگرایانه در مثل فقیه فردگر مشکل (ربا) را مشکل فرد می داند نه یک گرفتاری و دشواری اجتماعی و تلاش او نیز بر گشادن این گره اجتماعی از چشم انداز فردی است نه اجتماعی.

۳ . کارگر افتادن روش تفکر فردگرایانه در فهم نصوص: فقیه فردگر برای پیامبر(ص) و امامان(ع) جایگاه حکومتی باور ندارد; از این روی گفتار و رفتار آنان را روشن کننده حکم ثابت و دائمی شرع می داند.

۴ . برابر نکردن روح نصوص شرعی بر واقع و برگرفتن قاعده از آن: فقیه فردگر جمود بر الفاظ نصوص دارد و از استخراج روح نصوص شرعی و برگرفتن قاعده از آن و برابرکردن آن بر واقع غافل است از این روی در یک موضوع ویژه به احکام گوناگون گردن می نهد و تجزیه را روا می دارد.

نوآوریهای محتوایی

شهید صدر برای گشودن دشواریها که بازدارنده های بزرگی در راه قانونی و حقوقی شدن فقه شیعه در سطح کلان زندگی بشری اند راه گشاهای چندی را ارائه کرده که به بعضی از آنها اشاره می کنیم:

الف . نظام واری و هدف مندی فقه: او بر این باور بود که شریعت یک نظام و سیستم هدف مند است که هر کدام از اجزا و داده های آن در یکدیگر کارگرند و همه به سوی برآوردن هدفهای دین در حرکتند و باید بدان نگرش نظام وار در دو حوزه بشر داشت تا بتوان روح شریعت را شناخت و شناساند.

(الاسلام کل لایتجزا وان التطبیق الفردی للنظریه لایمکن ان ینفصل بحال عن التطبیق الاجتماعی لها.)۴

و خود در انتزاع و ترسیم نظام اسلامی در ساختهای گوناگون آن کوشید و در این راست کتاب (اقتصادنا) را در شرح نظام اقتصادی اسلام نگاشت.

ب . تقسیم احکام شریعت به دگرگونی پذیر و دگرگونی ناپذیر: به نظر او راز و رمز خاتم بودن و همیشگی زمانی و مکانی دین در وجود احکام دگرگونی پذیر و دگرگونی ناپذیر و ترکیب بهینه این دو در پیوند با هدفهای دین است. او از این رهگذر به فتاوای نوینی دست یافت. از باب نمونه: احیای زمینها را دردوره کشاورزی مدرن به تنهایی عامل مالک شدن نمی داند و مصلحت اندیشی ولیّ امر را ضمیمه می کند; بلکه احیا در عصر معصومان را که کشاورزی سنتی و ابتدایی بوده عامل مالک شدن زمینها می داند.

۳ . فراغ قانونی (منطقه الفراغ): او بر این باور بود که فراغ قانونی یا میدانهای آزاد حقوقی که در برگیرنده مباحه امور امضایی احکام حکومتی و ولایتی است امتیاز شریعت و عامل پویایی و سازگاری آن بازمانها و مکانهای گوناگون است و باید بدان توجه داشت.

۴ . تقسیم نصوص به تبلیغی و ولایتی: او بر این عقیده بود که پیامبر(ص) و امامان(ع) دارای دو مقام بوده اند و بر پایه هر مقام نصوصی از آنان صادر شده است:

الف . مقام تبلیغ و تشریع احکام.

ب . مقام ولایت و امامت.

احکام نصوص گونه نخست را همیشگی و دگرگونی ناپذیری و احکام روایات مقام دوم را موقت و دگرگون شونده می دانست.

نوآوریهای شکلی

او افزون بر شناخت دشواریهای درون فقهی و طرح نوآوریهای محتوایی برای حل آنه از شکل و شیوه ارائه تلاشهای فقهی غافل نبود و در این راه پیشنهادهایی ارائه داد و کارهایی را انجام داد که به تناسب نوشتار به یکی از آنها اشاره می کنیم:

او عقیده داشت: رساله های عملی جلوه فقه در صحنه عمل مؤمنانند و باید سازوار با هر زمان و مکانی نگاشته شوند و بر این اساس دگردیسی رساله های عملیه را بایسته می دانست و خود نیز با این که پیش از الفتاوی الواضحه) تعلیقه اش را بر (بلغه الراغبین) و (منهاج الصالحین) منتشر ساخته بود و می توانست با جای دادن فتاوای خود در متن (منهاج الصالحین) خود را از رساله نگاری رها سازد ولی وقتی کاستیهای رساله های عملیه و بایستگی دگرگونی آنها را دریافت به نگارش (الفتاوی الواضحه) پرداخت.

نگاهی گذرا به فتوانگاری

فتوا یا دکترین فقها Jurisprudents آرایی است که آنان در کتابه یا در پاسخ پرسشها آشکار می دارند.۵ و فتوانگاری نگارش آن آرا است و به نوشته مه ونه یوستی نیانوس:

(تقریرها و آراء فقیهانی است که روش ساختن قانون و نسبت را بر عهده دارند.)۶

این نوع نگاره ه رساله عملی یا به گفته حنفیان خراسان (رساله عامیه)۷ نام گرفته است.

در فقه یهودی و مسیحی و زردشتی نیز به مانند آن بر می خوریم به گونه نمونه شماری از آنها را نام می بریم.

۱ . در ۴۵۱ و ۴۵۰ پیش از مسیح الواح دوازه گانه به نگارش در آمده بود.

۲ . در ۲۱۲ مسیحی آئمیلیوس پاپینیانوس Aemilus Papinianus دفتر مسائل قانونی و فتاوی خود را به نگارش در آورده است.۸

۳ . در فقه زردشتی مانند روایات داراب هرمز و داستان دینیک و ماتیکان هزار داستان و روایات امیداشوهشتان و غیره آمده است.۹

انگیزه فتاوا نگاری

مردم که از یک سو مسلمان و دیندارند و از سوی دیگر از استنباط مسائل شرعی خود از منابع اصیل اسلامی ناتوانند برای شناخت وظیفه های شرعی اعتقادی و عملی خود به مجتهدان مراجعه می کنند و آنان برای پاسخ بدین نیاز عمومی به نگارش رساله های عملیه می پردازند.

سیر تاریخی رساله نویسی در اسلام

مهم ترین وظیفه مشترک انبیا و امامان(ع) و عالمان در عصر حضور و غیبت تبلیغ روشن گری دین است. پیامبراکرم(ص) در نخستین سالهای برانگیختگی با فرمان الهی: (وانذر عشیرتک الاقربین) انجام این رسالت را آغاز کرد و تا فرجام زندگی دلسوزانه از هر کار شدنی کوتاهی نکرد. به تناسب نوشتار نمونه ای را می آوریم و آن فرمان نبوی به نگارش قرآن و سنّت است. آن حضرت که از نقش نگارش وحی و کلمات ملکوتی صحیفه ای فرمان داد علی(ع) آن را نگاشت. پیامبر(ص) نوشته مولا را به نیام شمشیر خود می آویخت و سپس آن را به ایشان بخشید و به صحیفه علی بن ابیطالب نامدار گردید.

بخاری در صحیح باب الدیه علی العاقله وابن ماجه در سنن (ج۸۸۷/۲) و احمد در مسند (ج۷۹/۱) از آن نقل حدیث کرده اند و نیز پیامبر(ص) با فرمان: (یا علی اکتب اَملی علیک) او را مأمور نگارش اثر عظیم (جامعه) که درازای آن هفتاد ذراع بوده است کرد و همین کتاب نزد امامان(ع) بود و از آن بهره می بردند.

امام صادق(ع) می فرماید:

(ان عندنا جلداً سبعون ذراعاً املاء رسول اللّه(ص) و خط علی(ع) وان فیه جمیع مایحتاجون الیه حتی ارش الخدش.)۱۰

امامان(ع) نیز نزدیک دویست و پنجاه سال به گونه های گوناگون: خطابه افتاء نگارش نامه ها و پاسخ نامه ه وصای و روایتها در این راه تلاش کردند و هر کدام در زمان خود مرجع عام مسلمانان بودند و صحابیان را تشویق و توصیه به تبلیغ و شرح مبانی دینی می فرمودند.

علی(ع) به قثم بن عباس والی خود در مکه می نویسد:

(اما بعد فاقم للناس الحج وذکرهم بایام اللّه واجلس لهم العصرین فافت المستفتی وعلم الجاهل.)

مراسم حج را برای مردم برپا دار و ایام اللّه را به یاد آنان آر و بامداد و شامگاه برای آنان مجلس ساز آن را که فتوا خواهد فتوا ده و نادان را بیاموز.۱۱

امام باقر(ع) به ابان بن تغلب می فرماید:

(اجلس فی مسجد المدینه وافت الناس فانی احب ان یری فی شیعتی مثلک.)۱۲

در مسجد مدینه بنشین و مردم را فتوا ده که دوست دارم افرادی مانند تو را در شیعیانم ببینم.

از این روی صحابیان در نگارش رساله های روایی و فتوایی گامهای بلندی برداشته و از خود اصلها و جامعه ها و کتابهایی به یادگار گذاردند و برخی از این کتابها فتوایی و مورد مراجعه مردم بوده است مانند کتاب (یوم و لیله) یونس بن عبدالرحمن.

فاضل تونی درباره آن می نویسد:

(الظاهر انه کتاب الفتوی.)۱۳

در عصر غیبت فتوانگاری میان فقهاء رواج بیش تری یافت و در این زمینه آثار زیادی انتشار یافت از قبیل من لایحضره الفقیه شیخ صدوق(م:۳۸۱) مقنعه و احکام النساء شیخ مفید (م:۴۱۳) الانتصار شریف مرتضی (م:۴۳۶) الکافی فی الفقه ابوالصلاح حلبی (م:۴۴۷) المراسم العلویه والاحکام النبویه سلاّر (م: ۴۴۸) النهایه شیخ طوسی (م:۴۶۰) السرائر الحاوی لتقریر الفتاوی ابن ادریس (م:۵۹۸) شرایع الاسلام و مختصرالنافع محقق حلی (م:۶۷۱) معتقد الامامیه (م:۶۱۸) حسن طبری تبصره المتعلمین علامه حلی (م:۷۲۶) لمعه شهید اول (م:۷۸۶) نیل المراسم عبدالرحیم بن معروف (قرن نهم) الفتاوی واجوبه المسائل الفقهیه ابن فهد حلی (م:۸۴۱) فتاوی واجوبه المسائل الفقهیه وجعفریه محقق کرکی (م:۹۴) رساله در صلاه و صوم مقدس اردبیلی (م:۹۹۳) فقه شاهی عبدالعلی بن محمود خادم جابلقی (اواخر قرن دهم) واجبات نماز ملاعبداللّه شوشتری (م:۱۰۲۱) جامع عباسی و مشرق الشمسین والاثناعشریات شیخ بهائی (م:۱۰۳۰) شارع النجات میرداماد (م:۱۰۴۰) حدیقه المتقین و اجوبه مسائل فقهی مجلسی اول (م:۱۰۷) خلافیه و رساله عملیه محقق سبزواری (م:۱۰۹) ابواب الجنان واجوبه المسائل الفقهیه و منهاج

النجاه والنحبه فی الحکمه العلمیه والاحکام الشرعیه فیض (م۱۰۹۱) رسائل گوناگون مجلسی دوم (م:۱۱۱۰) آداب التجاره و التحفه الحسینیه وحید بهبهانی (م:۱۲۰۵) انیس التجار والتحفه الرضویه ملا مهدی نراقی (م:۱۲۰۹) بغیه الطالب کاشف الغطا (م:۱۲۲۸) زهر الریاض و مختصر رساله عملیه و سؤال و جواب صاحب ریاض (م:۱۲۳۱) معین الخواص مرشد العوام و جامع الشتات میرزای قمی (م:۱۳۳۲) اصلاح العمل سید محمد مجاهد (م:۱۲۴۲) وسیله النجاه احمد نراقی (م: ۱۲۴۵) رساله عملیه صاحب فصول محمد حسین بن محمد رحیم اصفهانی (م: ۱۲۵۴) تحفه الابرار شفتی (م:۱۲۶۰) ارشاد المسترشدین محمد ابراهیم کلباسی (م:۱۲۶۲) نجات العباد و مجمع الرسائل محمد حسن نجفی صاحب جواهر (م:۱۲۶۶) صراط النجاه و رساله عملیه شیخ انصاری (م:۱۲۸۱) عروه الوثقی سید محمد کاظم یزدی (م:۱۳۳۷) وسیله النجاه سید ابوالحسن اصفهانی (م:۱۳۶۵) جامع الفروع و مجمع الفروع و توضیح المسائل مرحوم بروجردی (م:۱۳۸۰) منهاج الصالحین سید محسن حکیم (م:۱۳۹۰ تحریر الوسیله امام خمینی.

برخی از رساله های بالا رساله های پایه ای و محوری بوده که بر هر کدام حاشیه های گوناگونی از سوی مراجع تقلید نگاشته شده است و متن کمابیش تمام رساله های فارسی چهل ساله اخیر توضیح المسائل آیت اللّه بروجردی است.

ییادآوری: گویا نخستین رساله جامعی که به گونه مستقل به فارسی نگاشته شده فقه شاهی است که پیش از سال۹۶۹ نگاشته شده و نگارنده آن معلوم نیست و از کسانی مانند تاج الدین حسن استرآبادی شاگرد محقق حلی نام برده شده است.

فقه شاهی دیگری از عبدالعلی چاپلقی داریم که برای شاه طهماسب صفوی نگاشته۱۴ است.

گرچه پیش از آن ترجمه فارسی رساله های فتوایی گذشتگان از قبیل نهایه شیخ طوسی ترجمه شده در سده ۶ و ۷هـ.ق. شرایع الاسلام و مختصر النافع محقق حلی ترجمه شده در ۶۹۶ (بیست سال پس از فوت حلی) و تبصره المتعلمین علامه حلی و الفیّه شهید اول و جعفریه محقق کرکی ترجمه شده در ۱۰۲۵۱۵ در دسترس و مورد استفاده همگان بوده است.

شیوه های فتوانگاری

فقیهان اسلامی در نگارش رساله های فقهی خود از روشهای زیر پیروی کرده اند:

۱ . فتوا نگاری نقلی: نگارندگان این شیوه بر نقل فتواهای خود در قالب آیات و روایات همت گماشته اند و از نگارش مطالب فقهی با عباراتی جز عبارات روایات و نصوص به دلیل حاکیت سنّت گرایی و توجّه ویژه به یادکرد واژگان روایات معصومان(ع) پرهیز داشته اند۱۶.

نوشته های فقهی این گروه مجموعه ای از متون روایات است که به ترتیب موضوعی و دسته بندی شده و گاه سندها روایات نیز حذف گردیده است. محدثانی چون: محمد بن کلینی (م: ۳۲۹) محمدبن الحسن بن احمد بن الولید (م:۳۴۳) و محمد بن علی بن بابویه قمی ـ صدوق (م:۳۸۱) از این گروه اند.

این شیوه در عصر حضور امامان(ع) یکی از دو گرایش فتوانگاری جامعه شیعه بوده است و در روزگار غیبت صغر اندک اندک بر مراکز علمی شیعی از جمله قم چیره گردید و گرایش فتوانگاری اجتهادی کم رنگ شد.۱۷

۲ . فتوانگاری اجتهادی: نویسندگان این روش فتواهای خود را براساس آیات به عباراتی مستقل از عبارات آیات و روایات به دو شکل: استدلالی و ساده می نگاشتند. این روش در عصرحضور کم وبیش رایج بوده است. فضل بن شاذان نگارنده کتاب ایضاح (م:۲۶۰) که آرای او در مباحث طلاق ارث و برخی مسائل دیگر فقه مورد توجه است۱۸ و یونس عبدالرحمن زراره بن اعین جمیل بن درّاج عبداللّه بن بکیر و گروه دیگری از صحابه از این گروه اند. از این روی به عنوان عمل کننده به قیاس مورد طعن قرار گرفته اند.۱۹

و در دوره غیبت صغر همزمان با چیرگی محدثان برمحیط مذهبی ـ علمی شیعی در نیمه دوم قرن سوم و قسمت عمده قرن چهاردهم دو شخصیت بزرگ علمی شیعه به قدیمین (ابومحمد حسن بن علی بن ابی عقیل العمانی الحذّاء معروف به ابن ابی عقیل و ابو علی محمد بن احمد بن الجنید الکاتب الاسکافی معروف به ابن الجنید براساس این روش دفترهای مشهور فقهی خود را به نام (المستمسک بجبل آل الرسول) و (تهذیب الشیعه لاحکام الشریعه والاحمدی فی الفقه المحمدی) نگاشتند.

این روش که براساس آن بیش تر متنهای فقهی متقدمان و متاخران به دو شکل استدلالی و ساده تدوین یافته و تاکنون باقی است در اواخر قرن چهارم و آغاز قرن پنجم به کوشش شیخ مفید و شاگردش شریف مرتضی احیاء و به چیرگی فتوانگاری نقلی خاتمه داده است گرچه رگه هایی از آن تاکنون باقی مانده است. رویکرد فقیهان بدین روش به انگیزه هایی بود که شرح آنها نوشته جداگانه ای می طلبد و رویکرد فقیهان بدین روش به انگیزه هایی بود که شرح آنها نوشته جداگانه ای می طلبد و شیخ در مقدمه مبسوط برخی از آنها را آورده است.

۳ . استفتاء: شیوه استفتاء (پرسش و پاسخ) از دوره حضور تاکنون رواج دارد و بر این اساس رساله های بسیاری تدوین شده است.

۴ . تلفیقی: فتوانگاری تلفیقی نگارش فتوا در چهارچوب کتاب و سنت به گونه اجتهادی و پرسش و پاسخ است. شهید صدر از این شیوه در نگارش (الفتاوی الواضحه) استفاده کرده است.

کاستیهای رساله های عملیه موجود

بیش تر رساله های عملیه موجود نیاز به پالایش و آرایش نوینی دارند. پالایش از نارساییها و آرایش به رساییها و همسو ساختن آنه سازوار با جامعه و مخاطبان: نگاشته های گذشته فقهی هر کدام سازوار با زمان خود نگاشته شده اند و در زمان خود مفید و کارا بوده اند و آن نگاشته ه با همه ارزشمندی که دارند امروز کارایی لازم را ندارند و نیازهای شرعی مقلدان را برآورده نمی کنند.

کاستیهای رساله های موجود را در دو محور بررسی می کنیم:

* کاستیهای نگارشی.

* کاستیهای محتوایی.

کاستیهای نگارشی

۱ . استفاده از اسلوب و عبارتهای قدیمی زبان: متن اصلی رساله های فارسی موجود متن رساله آیت اللّه بروجردی است که به خامه آقایان: روزبه و شیخ علی اصغر کرباسچیان نگاشته شده است و چهار دهه از عمر آن می گذرد و در این دوره زبان و ادب فارسی دگرگونی کلی یافته و مقایسه متون فارسی امروزی و چهار دهه گذشته گواه این مدعاست. و همچنین رساله های عملیه محوری به زبان عربی اند: از قبیل عروه منهاج الصالحین وسیله النجاه و… که هر کدام از اینها دهها سال از عمر نگارششان می گذرد و در این میان زبان عربی دگرگون شده است. از این روی بازنویسی رساله ه هماهنگ با دگرگونی زبان بایسته و ضروری است.

شهید صدر در این زمینه می نویسد:

(ان الرسائل العملیه لم تعدّ تدریجاً بوضعها التاریخی المألوف کافیه لاداء مهمتها بسبب تطور اللغه… واسالیب التعبیر تختلف وتتطور من عصر الی عصر آخر.)۲۰

۲ . به کاربردن عبارتهای مبهم و نامفهوم: یکی از کاستیهای رساله های عملیه نامفهومی برخی از جمله ها و عبارتها و گاه دوپهلو بودن آنهاست به گونه ای که هرکس برداشت ویژه ای از آن دارد از جمله: در مسأله ۱۲۱۱ رساله آیت الله بروجردی آمده است:

(وقتی یکی از شکهای صحیح برای انسان پیش آید چنانکه گفته شد باید فوراً فکر کند ولی اگر چیزهایی که بواسطه آنها ممکن است یقین یا گمان به یک طرف شک پیدا شود از بین نمی رود چنانچه کمی بعد فکر کند اشکال ندارد.)

عبارت (ولی اگر…) برای خواننده و متوسط فارسی زبان مبهم و نامفهوم است.

۳ . ارجاع به مسائل گذشته و تعیین نکردن جای آنها: در رساله های عملیه به جمله هایی مانند: (چنانکه گذشت) چنانکه گفته شد (زیاد بر می خوریم اما درکدام مسأله کدام صفحه توضیح داده شده و خواننده می بایست از آغاز تا انجام را مطالعه کند تا مرجع جمله (چنانکه گفته شد) را پیدا کند از باب نمونه به مسأله ۱۲۱۱ رساله آیت اللّه بروجردی که در بند بالا آمد بنگرید.

۴ . نداشتن نشانه های نگارشی: نشانه های نگارشی تأثیر زیادی در سرعت درک مطلب دارد و رساله های عملیه چندان بدان بها نداده اند.

۵ . نداشتن اصطلاح نامه در رساله های عملیه که برای عموم نگاشته شده پر است از اصطلاحات فقهی و بیش تر مردم با آنها ناآشنایند و در فهم مسائل دچار مشکل می شوند. و بیش تر رساله های عملی نه در ضمن مسائل به شرح اصطلاحات پرداخته اند و نه اصطلاح نامه جداگانه ای بر آن افزوده اند.

۶ . نداشتن فهرست آیات روایات اعلام اشخاص اماکن و….

کاستیهای غیرنگارشی

۱ . تقسیم غیرتکنیکی فقه: شهید صدر در این باره می نویسد:

(ان هذه الرسائل تخلو غالباً من المنهجه الفقهیه فی تقسیم الاحکام و عرضها وتصنیف المسائل الفقهیه علی الابواب المختلفه.)۲۱

بیش تر این رساله ه در تقسیم و عرضه احکام و دسته بندی مسائل فقهی بر بابهای گوناگون روش فنی ندارند.

سپس اشکالهای بسیار ناشی از این اشکال را بر می شمارد و می نویسد:

(ومن نتایج ذلک حصل مایلی:

اول ان کثیراً من الاحکام اُعطیت ضمن صور جزئیه محدوده تبعاً للابواب ولم تعط لها صیغه عامه یمکن للمقلدان یستفید منها فی نطاق واسع.

ثانی ان عدداً من الاحکام دس دساً فی ابواب اجنبیه منه لأدنی مناسبه حرصاً علی نفس التقسیم التقلیدی للابواب الفقهیه.

ثالث ان حمله من الاحکام لم تذکر نهائیاً لانها لم تجد لها مجالاً ضمن التقسیم التقلیدی.

رابع انه لم یبدأ فی کل مجال بالاحکام العامه ثم التفاصیل ولم تربط کل مجموعه التساؤلات بالمحور المتین لها ولم تعط المسائل التفریعیه والتطبیقیه بوصفها امثله صریحه لقضایا اعم منها لکی یستطیع المقلد ان یعرف الاشباه والنظائر.

خامس افترض فی کثیر من الاحیان وجود صوره مسبقه من العباده او الحکم الشرعی ولم یبدأ العرض من الصفر اعتماداً علی تلک الصوره المسبقه.

سادس انطمست المعالم العامه للاحکام عن طریق نثرها بصوره غیر منتظمه و ضاعت علی المکلف فرصه استخلاص المبادی العامه منها.)

نخست آن که بسیاری از احکام پیروی از بابه به گونه جزئی [ذکر مصداق] آمده و نه به گونه کلی که مقلّد بتواند از آن به گونه گسترده استفاده کند. [در مثل: قاعده طهارت یا قاعده حلیت را با ذکر چند مثال و مصداق درجای مشخصی ذکر نکرده اند تا مثلا بتواند حکم مصادیق دیگر آن را خود استخراج کند بلکه مصادیق گوناگون آن را به تبع هر بابی آورده اند.]

دو دیگر برای پاسداری از تقسیم بندی تقلیدی فقه بسیاری از احکام با اندک مناسبتی در بابهای یگانه با آن احکام آورده شده است. [مانند حرام بودن خرید و فروش ظروف طلا و نقره و خوردن و آشامیدن در آنه در کتاب طهارت]

سه دیگر حکم نهایی پاره ای از احکام نیامده است; زیرا در ضمن تقسیم بندی سنّتی جائی نداشته اند.

چهار دیگر در هر موضوعی سیر منطقی ذکر احکام کلی سپس شرح آنه رعایت شده و پرسش و پاسخهای هر مجموعه ای بر محوری استوار نشده است و نیز مثالهای مسائل به گونه ای نیست که مقلد بتواند از آنها حکم مانند آنها را دریابد.

پنج دیگر در بسیاری از موارد مسأله ر به تصور این که در پیش صورتی از عبارت یا حکم شرعی عرضه شده از ابتدا مطرح نکرده اند.

شش دیگر به دلیل نگارش نابسامان مسائل و احکام نشانه های کلی و عمومی احکام [قواعد فقهی] پوشیده شده به طوری که استخراج آنها بر مکلف دشوار است.

۲ . فاصله رساله های عملیه از احکام اجتماعی و سیاسی اسلام: ما بر این باوریم که عرضه فقه گسترده ترین عرصه ها و قلمرو آن تمامی جنبه های (فعل) بشر را در بر می گیرد و می توان همه احکام افعال مکلفان را با توجه به پرمایگی دلیلها و مبانی آن در تمامی زوایای زندگی فردی اجتماعی اقتصادی سیاسی و… استخراج کرد و نگاهی به گستره موضوعات آیات و روایات مؤید این باور است ولی رساله های عملیّه فاصله زیادی با این نکته دارند.

امام خمینی در این باره می گوید:

(برای این که کمی معلوم شود و فرق میان اسلام و آنچه به عنوان اسلام معرفی می شود تا چه حدّ است شما را توجه می دهیم به تفاوتی که میان قرآن و کتب حدیث با رساله های عملیه هست. قرآن و کتابهای حدیث که منابع احکام و دستورات اسلام است با رساله های عملیه که توسط مجتهدین عصر و مراجع نوشته می شود از لحاظ جامعیت و اثری که در زندگانی اجتماعی می تواند داشته باشد به کلی تفاوت دارد. نسبت اجتماعیات قرآن با آیات عبادی آن از نسبت صد به یک هم بیش تر است. از یک دوره کتاب حدیث که حدود پنجاه کتاب است و همه احکام اسلام را در بر دارد سه چهار کتاب مربوط به اجتماعات اقتصادیات حقوق و سیاست و تدبر جامعه است.)۲۲

باری رساله های عملیه در فقه العباده پر حجم و در مسائل حکومتی اجتماعی اخلاقی و… یا بحث نکرده اند و یا اندک اشارتی دارند و مقایسه مسائل مطرح شده در رساله ه گواه روشن مدعاست.

از دویست و پنجاه و پنج صفحه رساله جامع الفروع آیت اللّه بروجردی حدود دو سوم آن; یعنی یکصدوشصت و چهار صفحه ویژه مسائل تقلید نماز و روزه از چهارصدوهفتاد صفحه رساله ایشان که محور رساله های موجود را تشکیل می دهد بیش از نیمی از آن یعنی دویست و هشتاد و هشت صفحه از تقلید نماز و روزه بحث شده است.

از نهصد و شانزده صفحه رساله تازه نشر یافته (۱۳۷۱) محشی به حواشی آیات عظام چهارصدوهفده صفحه در تقلید و نماز و روزه است و باقی در مسائل دیگر:

چهل و پنج صفحه در زکات سی صفحه در خمس بیست و هشت صفحه در احکام خرید و فروش پنج صفحه در شرکت چهار صفحه در صلح دوازده صفحه در اجاره سه صفحه در جعاله شش صفحه درمزارعه شش صفحه در مساقات پنج صفحه در احکام قرض چهار صفحه در وکالت سه صفحه در ضمان دو صفحه در کفالت دو صفحه در ودیعه چهار صفحه در عاریه بیست ودو صفحه در نکاح.

۳ . نگاه فردگریانه به فقه: همچنانکه در آغاز نوشتار گذشت فقهای ما بر اثر عواملی به فقه نگرش فردگرایانه (نه جمع گرایانه) داشته اند و این نگرش در فتاوا و آرای آنان در رساله های عملیه تجلّی یافته است به عنوان نمونه حکم به واجب بودن درک وقوف به عرفات و مشعر بر شخص متمکن با وجود تقیه با این که حکم اولیه است براساس ضرورت جمعی از مجموع برداشته می شود.۲۳

۴ . ناهمگونی رساله ها با دگرگونیهای اجتماعی: به عقیده شهید صدر رساله ها هماهنگ با دگرگونیهای زبانی و اجتماعی مردم دگرگون نشده اند. در گذشته که زندگی مردم سنّتی و بیش تر آنان بی سواد و بیش تر خوانندگان رساله ه علما و طلاب بودند رساله با عباراتی علمی همراه اصطلاحات فقهی و مسائل و مثالهای مورد نیاز عصر خود نگاشته می شدند از باب نمونه در احکام اجاره از استیجار حیوان سخن می راندند; اما امروز که بیش تر مقلدان با سواد و زندگی اجتماعی مدرن و سطح فرهنگ عمومی بالا رفته باید به لغت و اسلوب زمان و برابر سطح آگاهی مقلدان نگاشت۲۴. رساله های گذشتگان با همه ارزشمندی که دارند کارایی لازم را برای امروزیان ندارند. امروزه باید بسیاری از مثالهای پیشینیان را به مثالهای نوین تغییر داد و مسائل مستحدثه را افزود.

۵ . به کار بردن معیارها و شاخصه های مبهم و نیز اجمال بسیاری از موضوعهای مورد نیاز: هدف از نگارش رساله های عملیه راهنمایی مردم در عمل است در حالی که استفاده از شاخصه های مبهم خوانندگان را دچار دغدغه و از آن هدف دور می دارد از باب نمونه فقها درباره نخستین مورد از موارد جواز تیمم; یعنی نبود آب می نویسد:

(اگر انسان در بیابان باشد چنانچه زمین آن پست و بنلد است باید در هر یک از چهار طرف به اندازه یک تیر قدیمی که با کمان پرتاب می کردند در جست وجوی آب برود و اگر زمین آن پست و بلند نیست باید در هر طرف به اندازه پرتاب دو تیر جست وجو نماید.)۲۵

این معیار نزد مردم امروز مبهم است; چرا که آنان تیروکمانهای قدیمی را تنها در موزه ها تماشا می کنند تا چه رسد به استفاده از آنها و افزون بر این در گذشته نیز مبهم بوده; چرا که تیروکمانها و توانایی استفاده کننده از آنها گوناگون بوده اند. اگر متراژ جست وجو از هر سوی بر مبنای پرتاب تیروکمان مشخص است چنانچه مرحوم مجلسی در شرح خود بر (من لایحضره الفقیه) مقدار پرتاب تیر را دویست گام ذکر کرده چرا همان متراژ را که همگان می دانند استفاده نکنیم؟

همین اشکال در معیارهای تعیین اندازه ترخیص و اندازه بلاد کبیره و اندازه کرّ نیز جاری است و یا ارجاع به عرف که با توجه به اختلاف عرف باعث سردرگمی مقلدان می گردد.

۶ . غفلت از مسائل مورد نیاز و نگاشتن مسائل غیر مورد نیاز: رساله های عملیه که باید ضروری ترین مسائل را ذکر کنند در برخی از موارد از توضیح مسائل ضروری جامعه غفلت و به مسائلی که کم تر مورد نیاز است پرداخته اند از قبیل حرام بودن وضو و غسل و خوردن و آشامیدن در ظرفهای طلا و نقره! بیش تر مسلمانان ظرفهای طلا و نقره را نمی بینند تا چه رسد آنها را ظرف وضو و غسل یا خورد و خوراک خود قرار دهند.

برخی دیگر از کاستیهای رساله های عملیه با شرح ویژگیهای (الفتاوی الواضحه) روشن می شود از این روی از یادکرد جداگانه خودداری می کنیم:

عوامل کاستیهای رساله های عملیه

شرح عوامل مقال جداگانه ای را می طلبد و این جا به یکی از مهم ترین آنها اشاره می کنیم: در یک تقسیم بندی کلی پاره ای از این عوامل برون فقهی و پاره ای درون فقهی اند. یکی از عوامل مهم و مؤثر برون فقهی دور نگه داشتن فقه شیعه از حکومت و دخالت در ساختارهای آن بوده است. فقه شیعه بر اثر دوری از حکومت مسائل سیاسی و حکومتی و… را غیر مورد نیاز می دید; از این روی تلاش خود را بیش تر بر تحلیل و بررسی مسائل عبادی که مورد نیاز همگان بود به کار می بست و این عامل مهمی در کاستیهای کنونی فقه و رساله های عملیه است.

ویژگیها و برجستگیهای (الفتاوی الواضحه)

شهید صدر با آگاهی از اشکالهای رساله های عملیه به نگارش رساله عملیه نوینی پرداخت. انگیزه و هدف او بر پالایش رساله خود از اشکالهای رساله های موجود و آرایش به ویژگیها و برجستگیهای جدید بود:

(وحینما صدرت تعلیقتنا العملیه علی منهاج الصالحین احسست احساساً واضحا من خلال مراجعات القارئین واسئله السائلین بما کنت علی ایمان به من ضروره الاخر… فی وضع رساله عملیه تتقیّد بمنهج سلیم فی العرض من الناحیه الفنیه و تلتزم بلغه مبسطه حدیثه و تبدأ فی العرض من الصفر وتحاول ان تعرض الاحکام من حلال صور حیه وتطبیقات منتزعه من واقع الحیاه وتنجه الی بیان الحکم الشرعی لما یستجد من وقائع وهذه (الفتاوی الواضحه) تحقیق لذلک بالقدر الذی اتسع له المجال واتاحته الفرصه.)۲۶

باری او با نگارش (الفتاوی الواضحه) دگرگونی نوینی را در فتوانگاری پدید آورد و شایسته است فقیهان وارسته از آرمان راهبردی او پیروی کنند و ضمن کامل کردن طرح ایشان به تدوین رساله های عملیه خود براساس آن بپردازند. اکنون ویژگیهای الفتاوی الواضحه:

۱ . نگارش یک دوره اصول عقائد اسلامی و مختصر به روش نوین: نگارش اصول عقائد در آغاز رساله های عملی روش نیکوئی بوده که فقهای پیشین بدان اهتمام داشته اند و بر این اساس رساله های عملی زیادی نوشته شده است از قبیل منهج الرشاد.

شهید صدر در آغاز فتاوی الواضحه می نویسد:

(طلب منی بعض العلماء الاعلام وعدد کبیر من طلبتنا ومن سائرالمؤمنین أن نقتدی بعلمائنا السابقین… وهو انهم کانوا قد اعتادوا ان یقرنوا الی رسائلهم العلمیه او یقدموا لها مقدمه موجزه تاره و موسعه اخری لاثبات الصانع والاصول الاساسیه للدین… وقد استجبت لهذا الطلب شعوراً منی بأن فی ذلک رضا الله سبحانه وتعالی وبان الحاجه التی یعبر عنها کبیره.)۲۷

گروهی از علمای بزرگ و بسیاری از دانشجویان ما و برادران ایمانی از من خواستند که از روش علمای گذشته درنگارش اثبات وجود آفریدگار و اصول بنیادی دین در متن یا در مقدمه مختصر یامفصل رساله های علمی خود پیروی کنم و من با شناخت و آگاهی از این که در این کار رضای خدا و نیاز شدید بدان است درخواست آنان را پذیرفتم.

سپس در شرح بایستگی نگارش اصول عقائد به همراه رساله عملیه به این نکته اشاره می کند که عمل به احکام شریعت بستگی بر ایمان به خدا و رسول و معاد دارد از این روی شرح استدلالی آنها بایسته است.۲۸

بر این اساس شهید صدر رساله مختصری در اصول دین به سبک نوین می نگارد و ضمیمه الفتاوی الواضحه منتشر می سازد.

۲ . نگارش پیش درآمد: مقدمه کتاب آئینه و عصاره کتاب است و نویسنده در آن مسائل گوناگونی را از قبیل اهمیت موضوع روش نگارش انگیزه و منابع آن و… مطرح می سازد. امروزه وجود (مقدمه) جزو بایستگیهای هر نوع نوشتاری به شمار می آید که خواننده را با آگاهی بیش تر وارد موضوع می کند و متأسفانه عموم رساله های عملیه موجود این ویژگی را ندارند.

شهید صدر با نظر بدین نکته مقدمه وزینی بر (الفتاوی الواضحه) می نگارد که گزارش آن را در معرفی ساختار این کتاب شریف خواهیم آورد.

۳ . نگارش مؤخره: عصر حاضر عصر دانش و صنعت و انسان امروز انسان آگاه و پژوهنده و خواهان آگاهی از فلسفه شریعت و احکام آن است و تا از اسرار مسائل آگاه نباشد تن بدان نمی دهد. شهید صدر با توجه بدین نکته رساله مختصری در عبادات و فلسفه آن می نگارد و آن را مؤخره (الفتاوی الواضحه) قرار می دهد گزارش آن را در ادامه نوشتار می دهیم.

۴ . دسته بندی نوین فقه: علامه شهید که از اشکالهای برخاسته از دسته بندی های نادرست فقه آگاه بود با الهام از روشهای تقسیم بندی حقوقی جدید دست به تقسیم بندی نوینی از فقه زد. او مباحث فقه را در چهار گروه رده بندی کرد:

۲ . عبادات: نماز روزه اعتکاف حج عمره و کفارات.

۲ . اصول که بر دو قسم است:

الف . اموال عمومی: اموالی که به شخصی خاص وابسته نیست و برای مصالح عموم در نظر گرفته شده است مانند زکات و خمس (گرچه این دو عبادی اند ولی جنبه مالی آن قوی تر و بارزتر است) و خراج و انفال.

ب . اموال خصوصی: اموالی که مال شخصی افراد است. احکام مربوط به آن در دو بخش عرضه می شود:

اول اسباب شرعی تملک یا به دست آوردن حق خاصّ. مباحث احیاء موات حیازت صید تبعیت میراث ضمانات و غرامات و مانند آن در این مبحث مورد کندوکاو قرار می گیرند.

دوم احکام تصرف در اموال شامل مباحث بیع صلح شرکت وقف وصیت و دیگر تصرفها و داد وستدها

۳ . سلوک و آداب و رفتار شخصی: اعمال شخصی که ربطی به عبادات و اموال ندارند که دو گروه است:

الف . پیوندهای خانوادگی: مناسبات زن و مرد مباحث نکاح و طلاق خلع و مبارات ظهار و لعان و ایلاء و مانند آن.

ب . پیوندهای غیرخانوادگی: پیوندهای اجتماعی و آیینهای مربوط به تنظیم رفتار فردی افراد جامعه آیینهای مربوط به تغذیه پوشاک و مسکن آداب معاشرت احکام نذر و عهد و قسم ذباحه امر به معروف و نهی از منکر همه در این بند جا می گیرند.

۴ . آداب عمومی: رفتار و سلوک ولی امر در مسائل قضا و حکومت وجنگ و روابط بین المللی بابها و مباحث ولایت عامه قضا و شهادات و حدود و جهاد و مانند آنها در این گروه جای می گیرند.۲۹

او با این باب بندی هر مسأله ای را در خاستگاه خود قرار داد و از تداخل مسائل جلوگیری کرد.

۵ . ورود و خروج منطقی در طرح مباحث و مسائل: سیر منطقی شرح هر بحث و مسأله ای منتهای تلاش اوست و براساس شاخصه های زیر مباحث را مطرح و به پایان برده است:

اوّل: پیش درآمد: او در پیش درآمد مسائل زیر را شرح داده است:

الف . شرح اصطلاحات: او در آغاز هر مسأله و فصل و عنوانی اصطلاحات فقهی و اصولی آن بحث را افزون بر شرح معانی لغوی آن با عبارتی روشن و ذکر مثالهایی شرح داده است تا خواننده در مطالعه در مفهوم آن درنماند از باب نمونه:

در آغاز بحث عبادات عبادات و توصلیات۳۰ در آغاز بحث طهارت حدث و خبث۳۱ در آغاز بحث خلل و شک در وضوء خلل و شک۳۲ در آغاز بحث غسل وجوب نفسی و غیری۳۳ را روشن کرده است.

توضیح و معنای (مائع) را در صفحه ۳۲۱ و معنای (ملاقات) را در صفحه ۳۱۳ و نیز اصطلاحات و واژگان هم معنای رایج را (الفتاوی) را آورده است.

ب . اهمیّت موضوع: او در پیش درآمد اهمیت موضوع را شرح می دهد و گاه در شرح آن استناد به آیات و روایات مربوط می کند. از باب نمونه: در آغاز کتاب الصلات می نویسد:

(الصلاه اهم عباده فی الاسلام وهی عمود الدین کما جاء فی الحدیث الشریف و قد روی عن النبی(ص) انها اول ما ینظر فیه من عمل ابن آدم…)۳۴

ج . مسائل و احکام کلی: مسائل و احکام کلی که در متن فصل جائی ندارند در پیش درآمد آورده است. از باب نمونه: در پیش درآمد بخش (غسل) احکام عمومی و کلی غسل را آورده است:

(کل غسل لم یأمر به الشارع الزاماً ووجوباً او ندباً واستحباب لیس عباده ولا طهاره ولا اثر له شرعاً.)۳۵

د . اقسام موضوع: در بحث غسل اقسام آن را در پیش درآمد یاد کرده است:

(ومنه مستحب و منه واجب والواجب علی قسمین: واجب لنفسه وهو غسل الاموات… و واجب لغیره… غسل الجنابه وغسل الحیض…)۳۶

هـ. تفاوت موضوع با موضوعهای همانند: در مثل در پیش درآمد کتاب الحج والعمره تفاوت حج و اعتکاف را این گونه یاد می کند:

(وهو یشبه الاعتکاف فی کونه نقله الی الله تعالی غیر ان الاعتکاف نقله فردیه یعتکف بموجبها هذا الفرد او ذاک فی بیت من بیوت الله والحج نقله جماعیه یتجه فیها جمهور المسلمین المکلفین باداء هذه الفریضه…)۳۷

و . فلسفه موضوع: در پیش درآمد کتاب الاعتکاف پس از نفی رهبانیت در شریعت اسلامی به فلسفه آن اشاره می کند:

(شرعت الاعتکاف لیکون وسیله موقوته و عباده محدوده تؤدی بین حین وآخر…)۳۸

دوم. سیر از قواعد و احکام کلی به مصادیق و احکام جزیی: او یکی از اشکالهای مهم رساله ها را (چنانکه پیش از این یاد شد) یادآوری مسائل جزیی بدون شرح حکم کلی و نهایی مسأله می داند; از این روی خود در (الفتاوی الواضحه) در آغاز هر مسأله زیر عنوان: (احکام عامه…) حکم کلی و نهایی مسأله سپس احکام جزئی آن را در زمینه های گوناگون (گونه های عبادت چگونگی انجام آن عناصر و اجزای آن آداب و مستحبات و محرمات آن) یاد می کند پس گاهی تحت عنوان: (تطبیقات و تکملات) نمونه های بیش تری یادآور می شود و به کامل کردن موضوع می پردازد تا مقلد بتواند خود حکم نمونه ها و موارد دیگر مسأله را درک کند و نیز موارد استثنا آن را بیان و در پایان خلاصه گیری می کند. از باب نمونه در کتاب (الصلاه) پس از یادآوری گونه های نماز و شکل و صورت و عناصر و اجزا و احکام آنه به ذکر احکام کلی نمازهای روزانه: آداب مستحبی پیش و پس از نماز وقت نماز شماره های آن می پردازد و یا در مسأله سفر پس از شرح ویژگیهای سفر شرعی نمونه ها موارد جزئی آن را تحت عنوان: (تفصیلات و تطبیقات) شرح می دهد و گاه در پایان خلاصه گیری می کند.

۶ . آوردن دلیل در موارد بایسته: شرح دلیل پذیرش مسائل را راحت تر و خواننده را در عمل بدان دلگرم تر می گرداند; از این روی بعضی از فقیهان شیعه در برخی از مسائل رساله های عملی خود که در خور فهم عموم بوده دلیل یا دلیلهای مسأله را می آورند. سید درعروه الوثقی و آقا ضیاءالدین درتعلیقه خود بر عروه و شهید صدر از این روش پیروی کرده اند.

شهید صدر در دلیل واجب بودن شرکت در نماز جمعه تشکیل شده می نویسد:

لان اقامتها نداء الصلاه الجمعه واذا نودی لصلاه الجمعه وجب السعی الی ذکر اللّه.)۳۹

در واجب بودن تربیت دینی فرزند غیر بالغ استدلال به آیه: (قوا انفسکم واهلیکم ناراً…) می کند.۴۰ و در لزوم قدرت به (لایکلف اللّه نفساً الا وسعها) استناد می کند.۴۱

۷ . بهره گیری از جدول تطبیقی وتصویر هندسی در توضیح برخی از مسائل: یکی از راهه