پاورپوینت کامل سه حوزه تلاش عالمان دینی در عصر نراقی ه ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint

توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت کامل سه حوزه تلاش عالمان دینی در عصر نراقی ه ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت کامل سه حوزه تلاش عالمان دینی در عصر نراقی ه ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت کامل سه حوزه تلاش عالمان دینی در عصر نراقی ه ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint :

۵۰

دوره حکومت فتح علی شاه قاجار از دوره های پرفراز و نشیب سرنوشت ساز تاریخ ایران
است. در این دوره در کنار رویکرد عامیانه پادشاهان قاجار به دین و پدیده های دینی
عالمان دین از سویی مجال مناسبی برای حضور در عرصه سیاست و فرهنگ جامعه یافتند و
بار دیگر فقه سیاسی شیعه مورد بحث و گفت وگو قرار گرفت و از دیگر سوی رویاروی دشمن
خارجی قرار گرفتند و توانستند در عرصه عمل نیز خود را بیازمایند و تجربه بیندوزند.

و همزمان ناگزیر شدند با گروه های کژ اندیش و فاسدگر باور و عقیده: اخباریان
وهابیّت و شیخیّه که کم کم با ظهور وهابیّت و تلاشهای پردامنه تبلیغی میرزا محمد
اخباری و ورود شیخ احمد احسائی به ایران جای پا باز

( ۵۱ )

می کردند و پا می گرفتند به چالش درونی بپردازند. بر این اساس ما برای باز نمایاندن
رویدادهای سیاسی و فرهنگی عصر نراقی ها کارکرد کارنامه عالمان دینی را در سه حوزه:
سیاست دین و علم و پژوهش بررسی می کنیم:

نقش علما در آغاز پیدایش قاجار

پس از برافتادن زندیه که با کشمکشهای بسیاری بین اینان و قاجاریه همراه بود
آغامحمدخان قاجار در سال ۱۲۱۰ هجری پس از به چنگ گرفتن تفلیس و چیرگی بر قفقاز بر
سریر پادشاهی نشست و تاجگذاری کرد. در این زمان جز شاهرخ شاه افشار و فرزندش نادر
میرزا مدعی دیگری نسبت به سلطنت قاجار در ایران وجود نداشت.

اقتدار سیاسی آغا محمد خان سبب شد تا در آ خرین سالهای حکومت با ناسازگاریها و
سرکشیهای جدی روبه رو شود. جنگ هرات و طغیان آقا محمد خان محلاتی در این زمان رخ
داد. پس از قتل او در ۱۲۱۳ فتح علی شاه قاجار به سلطنت رسید. نشانه های سرکشی و
شورش در گوشه و کنار و در گوناگون ناحیه های ایران علیه فتح علی شاه فرمانروای جدید
آغاز شد.

فتح علی شاه از آغاز حکومت سیاست دینی عوام پسندی را پیش گرفت و به بزرگداشت از
بزرگان علما و به ساخت و ساز و بازسازی بقاع پیشوایان و مدرسه های دینی و بنیان
گذاری مدرسه های دینی همت گماشت. و در آغاز حکومتش ملا اسماعیل مازندرانی را به
مقام قاسم الصدقات برگماشت. و هر ساله صد هزار تومان هدیه نقدی و بیش از صدهزار
خروار هدیه جنسی به دستور او بین ارباب وظایف از سادات و علما پخش می شد.۱

او جز این پرداختها مرتب در سراسر دوران فرمانروایی خود هدایایی را به علما می
پرداخت.۲ با این حال علما بر اساس اصل حق نبودن کل دستگاه دولت ۳ از حضور در عرصه
های حاکمیت خودداری می ورزیدند و بیش تر به میانجی گری میان مردم و نظام حاکم بسنده
می کردند و تلاش می ورزیدند گره از کار بسته مردمان بگشایند.

( ۵۲ )

علما در دستگاه حکومت فتح علی شاه جایگاه والایی داشتند و از احترام برخوردار بودند
تا آن جا که برای آماده سازی زمینه حکومت خویش در آغاز پادشاهی از شیخ جعفر نجفی
اجازه سلطنت گرفت و او به شاه اجازه سلطنت داد و او را نایب خود قرار داد.۴ شاید
سخنان فتح علی شاه خطاب به میرزا مهدی مجتهد در گاه محاصره مشهد که گفت:

(سلطنت ما نیابت مجتهدین عهد و ما را به سعادت خدمت ائمه هادین مهتدین سعی و جهد
است.)۵

حاکی از همین مسأله باشد.

خود وی به میرزا ابوالقاسم قمی ارادت داشت و میرزا که ادعای او را همراه با اخلاص
یافته بود در کتاب ارشاد نامه اندرزی دراز دامن به او نوشت.۶

صاحب قصص العلما از ارادت شاه به سید محمد طباطبایی نیز گزارش می کند.۷

وی با ملا علی نوری حاج محمد ابراهیم کلباسی و حجت الاسلام سید محمد باقر شفتی از
علمای برجسته اصفهان پیوند نزدیک و دوستانه داشت.

سر به فرمانی شاه در برابر عالمان در چگونگی برخورد وی با ملا احمد نراقی بیش تر
خود را می نمایاند.

از جمله نوشته اند:

ملا احمد حاکم کاشان را که به مردم ستم روا می داشت از شهر بیرون راند.

شاه ملا احمد را به حضور فرا خواند و او را بر این کار سرزنش کرد.

نراقی بی درنگ دست به سوی آسمان بلند کرد و با چشمان اشک آلود گفت:

(بار خدایا این سلطان ظالم حاکمی ظالم بر مردمان قرار داد و من رفع ستم نمودم و این
ظالم بر من متغیّر است.)

شاه قاجار از او پوزش خواست و به خواست او بها داد و حاکم جدید را به کاشان
فرستاد.۸

نیک رفتاری شاه با ملا احمد و بها دادن

( ۵۳ )

به خواسته های او و دیگر عالمان در گره گشایی از کار بسته مردم و میدان دادن به
تلاشهای تبلیغی و احیا و نشر معارف اسلامی سبب گردید که وی معراج السعاده را برای
او به فارسی بنگارد.۹

کاشف الغطا نیز کتاب کشف الغطا را پیش از ملا احمد به نام فتح علی شاه نوشته بود.

ملا احمد که پس از مرگ کاشف الغطا بیش از علمای دیگر مورد توجه شاه قرار گرفته بود
و مرجع شاه در مسائل دینی بود; از این روی محقق نراقی رساله وسیله النجاه را در دو
جلد برای او نگاشت.۱۰

در این عصر با توجه به نقش آفرینی علما در همه عرصه های سیاسی علمی و دینی کشور پس
از کندو کاو در منابع تاریخی سه حوزه جدای از هم را که عالمان دین در آنها بیش ترین
نقش را داشته و نقش آنان بنیادین و سرنوشت ساز و برای این مرز و بوم عزت آفرین بوده
می نمایانیم.

الف. حوزه سیاست

قاجاریان تنها با پیوندهای ایلی آشنایی داشتند و هرگز با دیگر زاویه های اجتماعی
بستگی و پیوند نداشتند.از این روی آنان نتوانستند به لایه های دیگر اجتماع: علما
زمینداران بازرگانان و… به گونه درخور خدمت کنند. گفته اند: از جمله دلیلهایی که به
شورشهای گوناگون انجامید و بعدها سبب شد نهضت مشروطه پا بگیرد همین امر است. چون
قاجار نه نماینده یک طبقه بود و نه در خدمت طبقه ویژه ای قرار داشت. علما آرمانهایی
داشتند که قاجار هرگز به آنها جامه عمل نپوشاند.

درست در چنین گسستگی سه قدرت جهان غرب متوجه ایران شدند:

۱.روسها: روسها که بنیانگذار نوین آن پتر کبیر بود به نوگرایی غربی توجه نداشتند
اساس سیاست خارجی زمامداران روسیه بر بورژوازی تجاری استوار بود و روسها در مسیر
پیاده کردن تجارت خارجی راههای گوناگونی را می آزمودند. آنها برای دستیابی به شبکه

( ۵۴ )

تجارت بین المللی متوجه ایران شدند. پُتر روی ایران و پدید آوردن جنگهای داخلی در
آن و دستیابی به هند اهمیت بسیاری می داد و اندیشه چنگ اندازی به ایران و زیر نگین
قدرت خود در آوردن آن به عنوان یکی از هدفهای استراتژیک در آسیای غربی در روزگار
پتر کبیر و واپسین روزهای عهد صفویان بود.ولی ظهور نادرشاه افشار به حقیقت پیوستن
هدفهای پُتر را ناکام گذاشت.

در فَتْرَتِ در گذشت کریم خان تا تاجگذاری آغا محمد خان کاترین دوم سیاستهای ویژه
ای را در راستای چیره شدن بر قفقاز دنبال می کرد که فریفتن حاکمان گرجستان از آن
جمله بود.

قتل عام گنجه در زمان پادشاهی فتح علی شاه به دست سیسیانف سردار روس که از سوی
دربار رومانف مأموریت دست یازی به تمام قفقاز را داشت شاه ایران را متوجه سیاستهای
کلان همسایه شمالی کرد. و در ۲۷ ذیحجه سال ۱۲۱۸ عباس میرزا را به آذربایجان فرستاد
تا سپاهی فراهم سازد و به رویارویی با سیسیانف برخیزد.

وی که نایب السلطنه نیز بود در ۱۴ صفر ۱۲۱۹ به سوی ایروان حرکت کرد و با اشاره او
ایل کنگرلو و قاجار نیز به سوی ایروان حرکت داده شدند. در ربیع الاول سال ۱۲۱۹ جنگ
اوچ کلیسا نخستین نبرد ایران و روسیه رخ داد.

۲. انگلیس: در این برهه انگلیس بر هند چیره بود و به عنوان یکی از سه قدرت آن روز
جهان سست کردن پایه های دولت مرکزی ایران را به عنوان هدف اساسی دنبال می کرد. هدف
انگلیس این بود که ایران توانایی دفاع از خود و گسترش قدرت نداشته باشد. بر این
اساس تجزیه ایران یکی دیگر از هدفهای آن کشور بود که برای دستیابی به هدف نخستین
دنبال می شد.

تجزیه ایران بویژه در شرق سبب می شد که افزون بر سست کردن پایه های قدرت مرکزی
دیوار دومی برای دفاع از منافع انگلیس در برابر روسیه به وجود آید.

یکی دیگر از هدفهای انگلیس راه پیدا کردن دولت ایران برای جلوگیری

( ۵۵ )

از راهیابی دولتهای دیگر بود که از سوی سیاحان پزشکان و دیپلماتها صورت می گرفت. در
این زمان است که سیل سیاحان انگلیسی به ایران سرازیر شد.

۳. فرانسه:فرانسه به عنوان سومین قدرت جهان آن روز غرب به دلیل انقلاب کبیر در
اندیشه دنیایی بود که در قالب ملیتاریسم رسیدن به آن ممکن است و ناپلئون بناپارت
نماینده این بینش شمرده می شد.

ناپلئون می کوشید یک امپراتوری مقتدری را پدید آورد. او فرمانده نظامی بود که به
عنوان ابزار بورژوازی عمل می کرد و تلاش می ورزید با محدود ساختن نیروی عمل انگلیس
به منافع ثروت در جهان شرق دست یابد.

در جریان جنگهای ده ساله ایران و روس که از سال ۱۲۱۹ آغاز و تا ۱۲۲۸ هـ.ق. ادامه
یافت شاه اریان پیکهایی به دربار ناپلئون که او نیز در جنگ با روس به سر می برد
فرستاد. و میرزا محمد رضا قزوینی برای بستن پیمان با فرانسه در پاریس حضور یافت.
این مأموریت به پیمان فین کن شتاین انجامید. عهدنامه فین کن شتاین در صفر ۱۲۲۲ مه
۱۸۰۷ بین نمایندگان ایران و فرانسه به امضا رسید در این زمان چهار سال بود که از
تجاوز دست اندازی و دست یازی روسها به خاک ایران می گذشت.

برابر این پیمان ایران متعهد شد که لشکر فرانسه را به گذر از درون کشور خود به سوی
هند یاری دهد و هر چه زودتر پیمان سیاسی و تجاری خود را با انگلیس به هم بزند و حتی
به آن کشور اعلان جنگ دهد. فرانسه نیز قبول کرد که سازماندهی نظامی ارتش بی سامان
ایران را به عهده گیرد و متخصصان نظامی خود را به همراه سلاح راهی ایران کند.۱۱

فتح علی شاه این پیمان را پذیرفت و ژنرال گاردان را که حامل پیام بود نواخت و به او
عنوان خانی داد و عسگرخان افشار ارومی را که از فرماندهان سپاه بود با جواب نامه و
هدایا به نزد ناپلئون فرستاد.۱۲

کار ژنرال گاردان آموزش سپاه ایران بود. او و فرستادگان دیگر ناپلئون توانستند به
سپاه ایران سامانی نوین بدهند.۱۳

( ۵۶ )

در ۸ رمضان ۱۲۲۲هـ.ق. میرزا رضا قزوینی سفیر ایران در فرانسه از نزد ناپلئون بازگشت
و ژنرال گاردان به نمایندگی از سوی ناپلئون با نایب السلطنه دیدار کرد.۱۴ و قرارداد
فین کن شتاین پس از سی و چهار روز به فراموشی سپرده شد و دلیل آن شکست روسها از
سپاه فرانسه و بستن پیمان مصالحه روس و فرانسه بود که سبب شد تا گاردان در جهت
منافع روسها گام بردارد و این امر آثار زیان باری را برای ایران در پی داشت.

گودویچ فرمانده روس با خدعه صلح توانست بار دیگر به ایران بتازد و در سال ۱۲۲۳ هجری
مأمورین عالی رتبه ناپلئون به کشور خود بازگشتند وعسگر خان سفیر ایران نیز در این
سال به ایران آمد.۱۵ و شاه قاجار که سودی از پیمان با فرانسه نبرده بود به سوی
انگلیس روی آورد و نمایندگانی را به شبه قاره هند که آن روزها مستعمره انگلیس بود
فرستاد. بویژه که امضای پیمان تیلسیت میان ناپلئون و الکساندر به اتحاد روسیه و
انگلستان پایان داده بود.

نفوذ سیاسی انگلیس:

ایران که خود قربانی سیاست فرانسه در آسیا بود گام در راه تازه ای گذاشت و آن پذیرش
نفوذ استعمار انگلیس بود. شاه قاجار در سال ۱۲۲۳هـ.ق به سرهار فورد جونز سفیر فوق
العاده ی دربار لندن اجازه ورود به ایران داد و این در حالی بودکه شاه پیش از این
با ورود سرجان ملکون به ایران به دلیل

( ۵۷ )

وفاداری به اتحاد با فرانسه مخالفت کرده بود. ۱۶

با ورود جونز به تهران عهدنامه ایران و انگلیس بسته شد. در این قرارداد پرداخت سالی
دوازده هزار لیره برای هزینه سپاه آذربایجان تا مدتی که آن سپاه در کار جنگ با
روسیه باشد و فراهم آوردن و آماده سازی توپ و تفنگ به اندازه کافی برای ایران و
تربیت و آموزش سربازان ایران به وسیله افسران انگلیسی ۱۷ گنجانده شده بود. مفادی
بود که انگلیس در برابر واگذاری جزیره خارک از سوی ایران به این کشور و گشایش
کنسولخانه در شهرهای شیراز اصفهان یزد قزوین و تبریز متعهد شد.

انگلیسیها بر خلاف مواد پیمان نامه هیچ شتابی در اجرای مفاد آن و کمک مالی و فراهم
ساختن سازو سلاح لشکر ایران از خود نشان ندادند و این امر سبب استوار شدن موضعها و
پایگاه های روسها شد. با این حال در جنگ گنجه در سال ۱۲۲۴ فرمانده روسی از ایران
شکست خورد و بار دیگر خدعه صلح را پیش کشید که با فشارهایی که سپسها وارد شد زمینه
صلح گلستان فراهم گردید.

در سال ۱۲۲۴ هـ.ق. حاج میرزا ابوالحسن خان از سوی دربارایران به عنوان سفیر به لندن
رفت و سوغات زیادی را با خود برد. ۱۸ گسیل دانشجویان و تحصیل کردگان به انگلیس به
پیشنهاد ابوالحسن خان ایلچی انجام گرفت.

میرزا ابوالحسن در ۲۲ ربیع الاول ۱۲۲۴هـ.ق. روانه دربار انگلیس شد و در جمادی الآخر
۱۲۲۵هـ.ق.همراه سرگور اُزلی سفیر جدید انگلیس به ایران بازگشت و در ۲۹ شوال
۱۲۲۸هـ.ق.۲۱ اکتبر ۱۸۱۳ پیمان صلح گلستان میان حکومت قاجار و روسیه تزاری به امضاء
رسید. و سرزمینهایی چون قره باغ گنجه شکی شیروان بادکوبه و تمامی داغستان از ایران
جدا شد و سرزمین مستقل گرجستان به تصرف روسیه تزاری در آمد و این امر سبب سرشکستگی
مردم و در هم شکستن روحیه ملت ایران گردید.

( ۵۸ )

اعلان جهاد

دست درازیها و دست اندازیهای روسها به مردمان مرزنشین ایران سبب شد به غرور ملی
مردم ایران صدمه وارد آید و حالت نفرت و انزجار شدیدی از دولتمردان و شاه قاجار در
مردم پدیدار گردد و از آن سوی دولت از دریوزگیهای خود در دربارها بهره ای نبرده بود
و هر یاری خواهی او را بی پاسخ گذاشته بودند و ناخشنودیهای مردم از دربار و طبقه
حاکم کم کم اوج می گرفت از این روی دربار که سخت احساس نیاز به پایگاه های اجتماعی
و یاری رسانیهای مردمی می کرد برای بسیج کردن مردم و بهره از توان بی کران آنان
چاره کار را در بازگشت به پایگاه های اجتماعی دید که عرصه دار آنها علمای دین
بودند. با نیاز تمام به آنان روی آورد. و علما در راستای سریان دادن فهم خود از دین
در این هنگامه های حساس به مردم که در قالب یک حرکت انقلابی می توانست کارآیی خود
را نشان دهد در پاسخ به درخواست گردانندگان نظام به نگارش کتابهای جدیدی پرداختند
که ادبیات دینی ـ انقلابی این عصر را به وجود آورد.

اولین کتابی که نوشته شد به احتمال رساله جهادیه حاج ملا محمد رضا همدانی بود.
نگارش این کتاب به درخواست میرزا بزرگ فراهانی شروع شد و در سال ۱۲۲۶هـ.ق. پایان
یافت.

حاج ملا محمدرضا همدانی در بیان انگیزه خود از نگارش کتاب نوشته است:

(از پاره ای می شنوم که می گویند: حال جهاد واجب نیست و موقوف است به وجود پیغمبر
یا امام یا نا ئب خاص… این سخن مبنی بر اشتباه و التباس وعدم رؤیت اخبار و فتاوی
کبار از فقها و علمای اخیار است…الحال مقاتله با کفار جهاد است نه دفاع.)۱۹

اثر دیگری که نگارش یافت در سال ۱۲۲۸هـ.ق. به قلم محمدبن علی طباطبایی مشهور به آقا
سیدمحمد مجاهد بود. این کتاب به زبان عربی و به

( ۵۹ )

درخواست عباس میرزا نایب السلطنه نوشته شد. سید محمد مجاهد کتاب را به همین دلیل
(جهاد العباسی) نام نهاد. شیوه نوشتاری این کتاب به شکل پرسش و پاسخ و در بردارنده
پرسشهای فقهی نظامی تبلیغی و حتی اقتصادی است.

سید محمد مجاهد روی دست اندازی کافران و دفاع از مسلمانان از کیان و سرزمین اسلامی
تأکید می کند و واپس راندن روسها از سرزمینهای اشغالی را جهاد می داند و آن را امری
واجب می شمارد.۲۰

نگارش کتابهای جهادی پس از قرارداد گلستان در سال ۱۲۲۸هـ.ق. اوج گرفت. این کتابها و
رساله ها در طول سیزده سال و میان دو جنگ اول و دوم ایران و روس نوشته شد. دست
درازیها و دست اندازیهای روسها آقا سید محمد اصفهانی مجتهد کربلا را برانگیخت. وی
ابتدا ملارضا قلی را به نمایندگی خود به تهران فرستاد تا نظر شاه قاجار را درباره
صدور اعلان جهاد بپرسد.۲۱

پاسخ مثبت بود و شاه به میرزا بزرگ قائم مقام فرمان داد تا از علما فتوا بگیرد و او
حاج ملا باقر سلماسی و صدرالدین محمد تبریزی را برای گرفتن فتوا و حل مسائل و تحقیق
مدعا از شیخ جعفر نجفی معروف به کاشف الغطا (م: ۱۲۲۸هـ.ق.) و میرزا ابوالقاسم
جاپلقی و آقا سید علی مجتهد به عتبات روانه ساخت و نامه نگاریهایی نیز در این باره
با علمای اصفهان یزد و کاشان مانند: حاج محمد حسین امام جمعه اصفهان ملا علی اکبر
ایجی و آخوند ملا احمد نراقی صورت گرفت.۲۲

حاج ملا احمد نراقی که بزرگ فضلای ایران بود شیخ جعفر آقا سید علی میرزا ابوالقاسم
حاج میرزا محمد حسین سلطان العلما امام جمعه اصفهان و دیگر علما و فقهای ایران هر
یک رساله ای نگاشتند و مهر زدند و یادآور شدند:

(مجادله و مقاتله با روسها جهاد شمرده می شود و کوچک و بزرگ را واجب است که برای
رواج دین و حفظ ثغور

( ۶۰ )

مسلمانان خویشتن داری نکنند وروسها را از مداخله در حدود ایران باز دارند.)۲۳

آخوند ملا احمد نراقی در فتوای خود یادآور شده بود:

(وجوب جهاد و مقاتله با طایفه روسیه محل شبهه و نزاع نیست چون از قصد ایشان به
ولایت اسلام و تصدی به تسخیر بعضی محال مسلمین خوف بر بیضه اسلام ظاهر و تسلط آنها
بر برخی از بلاد اهل ایمان و زبونی و زیردستی جمع کثیری از مسلمین در حکومت آنها و
استیصال بسیاری از اهل اسلام در دست جفای آنها معلوم است. و با وجود این مراتب برای
متتبع اخبار و عارف کلمات علمای اخیار جهاد با این طایفه محل تأمل نه و حرمت تقاعد
از قتال ایشان جای تشکیک نیست.)۲۴

پس از رسیدن رسائل جهادیه به دربار میرزا عیسی قائم مقام فراهانی صدر دولت به
مطالعه آنها پرداخت و رساله احکام الجهاد و اسباب الرشاد را نگاشت. شاه پس از این
مرحله در دعوت نامه ای از آقا سید محمد خواست که او خود فرماندهی سپاهیان را به
عهده بگیرد.

آقا سید محمد اصفهانی که دریافته بود شاه از خشم مردم در هراس است و بیم آن دارد که
خشم مردم برانگیخته شود; از این روی راه جهاد را در پیش گرفته بر آن شد که خود برای
سر و سامان دادن به اوضاع و بسیج مردم به ایران بیاید.

وی در ۱۵ شوال ۱۲۴۱ به تهران آمد. ۲۵ و به علمای شهرهای گوناگون نامه نوشت و از
آنان خواست که مردم را درباره واجب بودن جهاد موعظه کنند و در پایتخت به او
بپیوندند.۲۶

روز جمعه ۱۷ ذیقعده سال ۱۲۴۱ هـ.ق. آقا سید محمد اصفهانی ملا محمد جعفر استرآبادی
آقا سید نصراللّه استرآبادی حاج ملا محمد تقی برغانی سید عزیز اللّه تالشی و جمعی
دیگر از علما وارد لشکر گاه شدند و

( ۶۱ )

شاهزادگان و امرا آنان را پذیرا گشتند و دومین گروه علما که ملا احمد نراقی کاشانی
بزرگ از آنان بود به نشانه آماده بودن برای جهاد و شهادت در حالی که کفن پوشیده
بودند به اردوی شاه پیوستند.۲۷

همه مجتهدان فتوا دادند:

(هر کس از جهاد با روسها پا نشیند از اطاعت یزدان سر برتافته و مطابعت شیطان کرده
است.)

در میان رجال سیاسی معتمد الدوله و میرزا عبدالوهاب و حاج میرزا ابوالحسن خان وزیر
دول خارجه جنگ با روسیه جنگ طلب سرکش تجاوزگر و تباهی آفرین را به مصلحت نمی
پنداشتند.

علما به آنان پیام فرستادند:

(اگر شما در کیش خود کاستی ندارید چگونه جهاد با کافران را مکروه می شمارید.)۲۸

عالمان دین شور و نشور در مردم می انگیختند و کانون انگیزش احساسهای دینی بودند و
دستورهای آنان از آن جا که به دفاع از اسلام بود بی درنگ از سوی مردم دیندار و
اسلام دوست اجرا می شد. سفیر روس وقتی به جایگاه علما در نزد مردم پی برد کوشید تا
با آنان دیدار کند و آنان را از اندیشه ی جنگ باز دارد ولی مجتهدان در پاسخ گفتند:

(در شریعت ما با کفار از در مهر و حفاوت سخن کردن گناهی بزرگ باشد. و اگر روسیان از
حدود ایروان نیز بیرون شدند هم جهاد را با ایشان واجب دانیم.)۲۹

شاه سفیر روس را خواست و گفت:

(اکنون کار بر حسب مبانی شریعت است.)۳۰

و به او اجازه بازگشت داد و پس از آن همه آهنگ جنگ کردند ولی این جریان ادامه نیافت
و آقا سید محمد مجاهد هر چند در آغاز با عباس میرزا همراهی کرد و سپاه ایران به
پیروزیهایی نیز دست یافت ولی از آن جا که عباس میرزا بیم داشت که پیروزی های رزمی
او را از آن سید محمد اصفهانی بدانند به گونه ای با او رفتار کرد که دل آزرده شد و

( ۶۲ )

از عرصه کارزار کناره گرفت.

در جنگ دوم ایران و روسیه (۱۲۴۱ و۱۲۴۲) از آن جا که مردم با فتوای عالمان و مجتهدان
به صحنه نبرد آمده بودند و سپاهیان از پشتوانه دینی و مردمی برخوردار بودند رشیدانه
مقاومت کردند ولی کارشکنیها خیانتها و بی بهره بودن سپاه ایران از فرماندهی
کارآزموده و همه سونگر سپاه ایران را از ابتکار عمل بازداشت و این سبب گردید سپاه
روس که از توانایی برخورداربود زمام جنگ را به دست بگیرد و سپاه ایران از هم گسسته
را زمین گیر و به سوی تهران پیشروی کند.

نتیجه این عقب نشینی ذلت بار بسته شدن عهدنامه ی ترکمان چای در سال ۱۲۴۳هـ۱۸۲۸/ م
بود. و در همین سال روز دوشنبه دوم شعبان در پی گریختن کنیزکان گرجی و مسلمان آصف
الدوله به خانه گریبایدوف مردم تهران به رهبری حاج میرزا مسیح تهرانی به خانه وی
یورش بردند او را کشتند و سال ۱۲۴۴ هـ.ق.دولت ایران ناگزیر شد برای عذرخواهی سفیری
به روس بفرستد و میرزا مسیح به سفارش حاج محمد ابراهیم کلباسی به عتبات رخت بکشد.۳۱

علما در روابط سیاسی ایران و عراق که آن روزها در زیر بیرق عثمانی بود نقش آفرین
بودند. ایران بنا به سابقه تا

( ۶۳ )

حدی حق داشت که والیان بغداد را به کار گمارد و این امر به درگیری همیشگی ایران در
امور آن ناحیه می انجامید. هنگامی که برخوردهای ایران به جنگ انجامید علما به گونه
اثرگذار به صحنه آمدند. در سال ۱۲۱۹هـ.ق. که سپاه ایران به سوی بغداد پیش می راند
علی پاشا حاکم شهر به شیخ جعفر نجفی پیغام داد که به دیدار محمد علی میرزا فرمانده
سپاه ایران برود و او را از ادامه جنگ باز دارد. ایشان چنین کرد و با تلاش به
کامیابیهایی دست یافت. وی در سال ۱۲۲۷هـ.ق. نیز وظیفه همانندی را به عهده گرفت و در
سال ۱۲۳۴ میان سلیمان پاشا حاکم بغداد ومحمد میرزا میانجی گری کرد. ۳۲ این کشمکشها
سبب بسته شدن عهدنامه ارزنه الروم در سال ۱۲۳۹ شد.

در دوره قاجار اداره محاکم شرع در اختیار روحانیون بود ولی پس از معاهده ترکمان چای
و اجرای اصل کاپیتولاسیون زمینه های جدایی محاکم عرف از محاکم شرع فراهم شد و دیوان
خانه های دولتی که اجزای دستگاههای دولتی به شمار می رفتند بخشی از کارهای محاکم
شرع را عهده دار شدند.

این محاکم پیش از این چون از نفوذ حکومت و دولت خارج بودند گاهی پناه مردم به شمار
می رفتند. بعدها با توسعه دستگاههای دولتی توسط میرزا ابوالقاسم فراهانی و سپس
میرزا تقی خان امیر کبیر از قدرت محاکم شرع کاسته شد.

ب. حوزه دین

از دیگر ویژگیهای عصر نراقی ها برخوردها و رویاروییهای اصولیان با اخباریان است و
نیز پیدایش چند فرقه کژاندیش از جمله شیخیّه و وهابیّت.

در این عصر رویاروییها و برخوردهای دو جریان اخباری و اصولی به اوج خود رسید.
اختلاف این دو جریان که به عرصه ی قراءت های دینی و روش فهم از منابع دین مربوط می
شد از سده های نخستین هجری به وجود آمد.

اخباریان ریشه در اندیشه ها و

( ۶۴ )

برداشتهایی داشتند که از اجتماع و مسائل اجتماعی و حکومتی مردم را پرهیز می دادند و
برای فهم شریعت عقل را به کار نمی بستند و به آنچه از ظاهر روایات می فهمیدند بسنده
می کردند. برای آنها ظاهر روایات ملاک بود و هیچ گونه استدلال و استنباط و عقل
گرایی را بر نمی تابیدند . این جریان در هر سده و دوره ای به گونه ای خود را
نمایاند تا این که جریانی بزرگ تند و سخت گیرانه و واپس گرایانه ای دگر شد و راه را
بر هر نوآوری ابتکار نواندیشی و اجتهاد و بالندگی بست.

عنوان اخباری نخستین بار در کتاب عبدالجلیل قزوینی عالم شیعی اهل ری که نزدیک سال
۵۶۵ هجری نگاشته شده است دیده می شود.۳۳