پاورپوینت کامل گستره جغرافیایی تعامل روشنفکرانه علمای ایران از نهضت تنباکو تا انقلاب اسلامی ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint

توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت کامل گستره جغرافیایی تعامل روشنفکرانه علمای ایران از نهضت تنباکو تا انقلاب اسلامی ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت کامل گستره جغرافیایی تعامل روشنفکرانه علمای ایران از نهضت تنباکو تا انقلاب اسلامی ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت کامل گستره جغرافیایی تعامل روشنفکرانه علمای ایران از نهضت تنباکو تا انقلاب اسلامی ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint :

۵۳

روشنفکری به مفهوم پیرایه زدایی اندیشمندانه, نوگرایی آزاد منشانه همراه با احساس مسؤولیت در برابر سرنوشت دیگران و تسلیم در برابر جوهر دین, اساس روشنفکری دینی را در جوامع اسلامی به وجود می آورد.

رویکردی که علمای آزاد اندیش, همواره از عناصر اصلی آن بوده اند. آنان با کند و کاو مسؤولانه در واقعیتهای زمان خود از یک سو, و دل دادگی به دریافتهای روزآمد خود از دین, از دیگر سو, کوشیده اند تا راهی به سوی آینده ای بهتر و افقهای روشن باز کنند.

نقطه اشتراک آنان, تکیه به داده های عقل, خردورزی در حوزه دین, مقهور نشدن در برابر سنتهای بازدارنده و تولید پیام بر اساس نیاز زمان است. آنان بر یک گروه یا یک دسته خاصی اثر نگذاشته اند, بلکه اثرگذاری آنان کلان, چند بعدی, هویتی و عینی بوده و در دو حوزه نظر و عمل بازتاب داشته است, چون عالمان دین, هم در شمار اهل نظر هستند و هم اهل عمل. کنش فردی و اجتماعی عالمان روشنفکر چون نظرشان, بر درنگ و دقت استوار است و حیات شان, پر مخاطره و پر فراز و نشیب است. نقش آفرینی و راهگشایی آنان در مسائل سیاسی, اقتصادی و فرهنگی جامعه, خشماگینی, دست رد زدن و رویارویی گروه های تجاوزگر و نهاد قدرت را در طول تاریخ به دنبال داشته است. آنان چون سیره و سنت پرسش گری را با اثر پذیری از آموزه های دینی به دست آورده اند, نه تنها از رویش پرسش گری در میان مردم جلو گرفته اند, که خود چگونگی و چرایی پرسش رابه آنان آموخته و کنجکاوی را سرآغاز دانایی دانسته اند.

عالمان روشنفکر, از غلبه فرهنگهای پست و اندیشه های سست و خرافی جلوگیری کرده, خود به تناسب زمان و مکان و نیازهای روز, به تفسیر و تحلیل دین و پیرایه زدایی آن و روشنگری جایگاه انسان در جهان پرداخته اند. یعنی علم ایده ها (ایدئولوژی) را به سازواری زمان پرورانده و به روشنگری زوایای آن مبادرت ورزیده اند.

روشنفکری در میان عالمان دینی, همیشه با مرحله رشد جامعه و سطح ترقی و تکامل معنوی انسانها, پیوند داشته است. علمای روشنفکر, به خوبی قدرت بهره گیری از عبرتهای گذشته برای حال و آینده را به دست آورده اند. آنان در عین حال به تنیدن الیاف ذهن و خیال, دلخوش نبوده اند, بلکه تلاش اصلی عالمان روشنفکر, در راه بهینه سازی حال با بهره گیری از گذشته و به حقیقت پیوستن آینده بوده است و در طول قرنها خود را به صورت اعجاب انگیزی به بن مایه های اصیل جامعه نزدیک کرده و چگونگی و چیستی و چرایی یک جامعه دین مدار و عدالت خواه را شناسایی کرده اند.

آنان, از چند نقطه نظر نوعِ آموزش, یا برخورداری از توانایی ذاتی و توانایی درونی و نیز ویژه کاریها و مهارتهای فرهنگی و اجتماعی, همیشه در ردیف پیشگامان جامعه خود قرار داشته و پریشانی و دگرگونیهای اجتماعی را تاب آورده, کوشیده اند جامعیت دستاوردهای میراث فرهنگی و اجتماعی جامعه را حفظ و آن را به سازواری روزگار خود, از نو بسازند. به این منظور مهم ترین ابزارهای فرهنگی را در اختیار گرفته و درگاه ضرورت پروژه های فرهنگی اجتماعی بزرگی را عهده دار شده و کاروانهایی را به مقصد رسانده اند.

در پویه شکل گیری انقلاب اسلامی, علمای پیشگام به اهمیت داد و ستد فرهنگی توجه یافته و پی برده اند که داد و ستد یک اصل انکارناپذیر در پیوند و بستگی فرهنگهاست. فرهنگ رایج در میان عالمان دینی نیز که در درون خوشه فرهنگی جهان اسلام قرار دارد, در حال داد و ستد با همه کشورهای هم جوار, بویژه کشورهای اسلامی بوده است.

علمای پایه گذار و گرداننده نهضت اسلامی ایران, بخشی از پشتوانه های فکری خود را از راه درنگ, مطالعه و دقیق نگری فرهنگی و سیاسی جهان اسلام و منطقه و حتی از راه درنگ در سرنوشت انقلابها و حرکتهای وابسته به فرهنگ های دیگر به دست آورده اند. بر این اساس, راه های پیوند و پیوستگی روشنفکرانه علمای ایران را می توان به طور کلی به دو دسته, دسته بندی کرد: جهان اسلام و جهان غرب.

الف. جهان اسلام

در دو قرن اخیر, علمای ایران, از خود جنبش و حرکتی بس استوار نشان داده اند که در تاریخ گذشته بی سابقه بوده است. بخشی از این شادابی, جنبش و حرکت از قدرت هاضمه فرهنگی و کوشش و کنجکاوی نسبت به اندیشه های رایج در فرهنگهای دیگر سرچشمه گرفته است.

در دو قرن اخیر, در میان کشورهای اسلامی, عثمانی, مصر, عراق, سوریه, الجزایر, شبه قاره هند, ماوراءالنهر و آذربایجان از منابع مهم علمای پیشگام ایران بوده است:

۱ عثمانی:

علمای ایران در طول دو قرن اخیر, از راه های گوناگون با عثمانی داد و ستد فکری داشته اند: یکی از این راه هایی که اندیشه عالمان ایرانی را در سرزمین عثمانی تراونده و از کانونهای فکری و علمی عثمانی, پرتوهایی گرفته و به اندیشه علمای ایرانی افشانده, سید جمال الدین اسد آبادی بوده است. در این دوره, کسانی چون میرزا آقاخان کرمانی و شیخ احمد روحی به اسلامبول رفت و آمد داشتند. شیخ احمد روحی در آن جا چندی در زمره کارکنان اختر بود و با سید جمال الدین اسد آبادی آشنا گردید و با او در اساس بیداری ایرانیان و اعتلای پان اسلامیسم (اتحاد اسلام) همکاری می کرد.۱ توضیح این که: پس از کودتای حزب ترکهای جوان, سلطان عبدالحمید ناگزیر شد تا فرمان مشروطیت را صادر کند. در این هنگام بود که سه جریان در ترکیه رواج یافت:

الف. اتومانیسم: این جریان می کوشید تا تمام قومهایی که در سرزمین عثمانی زندگی می کردند, پیرو دولت یگانه ای باشند.

ب. پان ترکیسم: این جریان مایل بود در تمام ترکهای آسیا یک دولت تشکیل دهند.

ج. پان اسلامیسم: این جریان می کوشید که تمام مسلمانان جهان را به پیروی سلطان عثمانی فرا بخواند.

از میان همه این جریانها, تنها جریان سوم بود که توانست پیام خود را به ایران برساند و کم و بیش مورد توجه شماری از عالمان و پاره ای از کانونهای مذهبی و سیاسی ایران قرار بگیرد. از همین راه بود که روشنفکرانی چون مدحت پاشا (محمد شفیق) ۱۲۳۸ ۱۳۰۱ ه. ق. در ایران شناخته شد و اندیشه های او کم کم مورد توجه شماری از علمای ایران قرار گرفت.

پان اسلامیسم ها, اسلام گرایان اصلاح گرا بودند. آنان بعضی از اصطلاحات را در جامعه اسلامی و در بینش و نگاه باورمندان به اسلام ضروری می دیدند و در جست و جوی راهی برای انجام آن, بدون به خطر افکندن میراث اسلامی و فرهنگی خود بودند.

آنان نه تنها اسلام را مخالف تمدن غرب نمی دانستند, بلکه بر این باور بودند که اسلام سرچشمه تمدن جدید است و دلیل فروپاشی امپراتوری عثمانی را کنار گذاشتن اسلام اصیل و احکام آن می دانستند.

یکی از چهره های سرشناس جریان پان اسلامیسم بدیع الزمان سعید نورسی (م: ۱۹۶۰) بود. او حکومت عثمانی و حکومت لائیک آتاتورک را در ترکیه درک کرد و دانشهای سنتی مراکز علمی اهل سنت ترکیه و دانشهای مدرن را در مدرسه الزهرا, که یک مؤسسه آموزشی نوین بود, فرا گرفت و به مطالعه فیزیک, شیمی و فلسفه اهتمام ورزید و بر این باور بود که تنها در این راستاست که می توان کلام جدید را پایه ریزی کرد.

او به رهایی و فلاح همه انسانها می اندیشید و در کتاب پنج هزار صفحه ای رساله نور به کند و کاو در اسلام و حل مسائل عصر پرداخت. آثار نورسی دیرتر از آثار دیگر روشنفکران دینی عثمانی به دست ایرانیان و علما رسید.

سید جمال الدین اسد آبادی (۱۲۵۵ ۱۳۱۴ ه. ق) عالم شیعی و تربیت شده حوزه های علمی شیعه, پایه گذار پان اسلامیسم و جنبش امت اسلامی بود. او در شمار علمای روشنفکری است که در میان اهل سنت به تلاش برخاست و روشنگری کرد و توانست اثر ژرفی بر روند خیزش جهان اسلام داشته باشند. او روی عبدالرحمن کواکبی (۱۲۶۶ ۱۳۲۱) محمد عبده (۱۲۶۶ ۱۳۲۳), رشید رضا (۱۲۸۲ ۱۳۵۴), مدحت پاشا (۱۲۳۸ ۱۳۰۱ ه. ق) ضیاء گوگلب (۱۲۹۱ ۱۳۴۳ ه. ق) و شماری دیگری از متفکران قلمرو امپراتوری عثمانی اثر ژرف گذاشت. او به نزد علما می رفت و با آنان, باب گفت و گو را می گشود و آگاهی های لازم را به آنان می داد و از بی خبری و ناآگاهی جهان اسلام آگاه شان می ساخت و رمز غلبه بر عقب ماندگی را به آنان می آموزاند.

آن چه سید را به این حرکت برمی انگیخت, تهدید فراگیر دنیای اسلام از سوی استعمار غرب بود. سید جمال الدین اسد آبادی مسلمانان را به خلافت اسلامی, که در این زمانه در خاندان عثمانی تبلور داشت, فرا می خواند. او توانست جمعیت العروه الوثقی را به این منظور به وجود آورد. این جمعیت, مجله ای به همین نام در پاریس نشر داد.

سید, دریافت که تشکیل دولت واحد اسلامی دشوار است, به این دلیل به پیمان اسلامی روی آورد که رهبری آن با عثمانی بود. او, بر آن بود که عثمانی را به یک دولت غیر متمرکز تبدیل کند. سلطان عبدالحمید از دعوت سید جمال برای اتحاد دنیای اسلام و خلافت عثمانی استفاده کرد. در سال ۱۲۹۲ ه. ش چند نفر از مبلغان عثمانی, برای گسترش اندیشه اتحاد اسلام به ایران آمدند.۲

در ایران, سید محمد رضا مساوات, سید محمد کمره ای, سید یحیی ندامانی, سید حسن مدرس و سلیمان محسن اسکندری, میرزا طاهر تنکابنی و ادیب السلطنه سمیعی عضویت این سازمان را پذیرفتند. این جمعیت به سال ۱۳۳۰ ه. ق بنیان گذارده شد. در این تاریخ میرزا کوچک خان جنگلی در تهران به سر می برد. میرزا کوچک خان نیز در همین زمان به عضویت اتحاد اسلام درآمد.۳

در شهریور ماه سال ۱۲۹۳ ه. ش نخستین گروه از جنگجویان جنبش جنگل و اتحاد اسلام در جنگلهای تولم به وجود آمد.۴ اعضای این گروه, از همان آغاز همکاری خود را با دولت عثمانی شروع کردندو این امر موجب نگرانی روسها و انگلیسیها شد.۵

در اکتبر ۱۹۱۴ ترکها به جنگ جهانی اول کشیده شدند و امپراتوری خسته عثمانی, زیر شلاق جنگ توان خود را از دست داد.

سید جمال الدین اسد آبادی که در هند و مصر و ایران گامهایی برداشته بود, در ترکیه عثمانی نتوانست کاری از پیش ببرد, بلکه گرفتار سیاست عثمانی ها شد و در سال ۱۳۱۴ ه. ق مسموم شد و به شهادت رسید. آفت بزرگ اسلام خواهی, ترکهای ناسیونالیست بودند. ملی گرایی, تفکرات لائیک را به دنبال داشت. طلعت پاشا, انور پاشا و مصطفی کمال آتاتورک که دستاورد این جریان بودند, بر پان اسلامیسم غلبه یافتند و ترکیه, به دست آنان, کم کم از مرکزیت جهان اسلام خارج شد.

راه دوم ارتباطی علما با عثمانی, کنجکاوی برخی از علما, بویژه علمای آذربایجان در عرصه های علمی و فرهنگی بود که آنان را به دیدار از عثمانی فرا می خواند. حاج شیخ اسداللّه مامقانی در شمار این دانشوران است. او از علمای مشروطه خواه بود و از علمای روشنفکر حوزه علمیه نجف به شمار می آمد. با ادبا و فضلای ترکیه که در عراق بودند از جمله با سلیمان نظیف, ادیب معروف ترک آشنا شد.۶

بعدها علاقه او به مشروطه, وی را به استانبول کشاند و در آن جا با رجال معروف ترک, بویژه با انور پاشا و طلعت پاشا, باب مراوده را گشود و ریاست ایرانیان مقیم این شهر را به عهده گرفت و شیخ الاسلام شیعه در باب عالی گردید.

پس از آن که جنگ جهانی اول شروع و عثمانی به طرفداری از آلمان وارد جنگ شد, او برای خنثی کردن تبلیغات متفقین علیه ایران, عازم عربستان شد و با رئیسان قبیله ها دیدار می نمود و لزوم اتحاد مسلمانان را در برابر کفار به آنان یادآور می شد.

او, پس از شکست عثمانی به تبریز آمد و روشنفکران متدین از گفته های او استقبال می کردند.۷ کتاب مسلک الامام فی سلامه الاسلام چاپ ۱۳۲۹ تبریز و دین و شؤون چاپ ۱۳۳۴ ق استانبول از آثار ایشان است که موجب برانگیخته شدن و موضع گیری افرادی شد.۸

میرزا علی آقا هیئت (۱۳۰۶ ق) نیز در شمار این علمای دینی است. او از چهره های مشروطه خواه تبریز بود. با مطبوعات مصر و بیروت و استامبول آشنا بود و آنها را پی گیرانه مطالعه می کرد. او پس از بازگشت از عتبات به تبریز, به استانبول, مصر و بیروت رفت. و در این سفر علمی به جامع الازهر قاهره راه یافت و مدتی در آن جا به دانش اندوزی پرداخت.۹

سومین راه ارتباطی علمای ایران با عثمانی, حضور دولت در تبعید ایران در ترکیه بود. این حضور از اسباب آشنایی علمای پیشگام ایران, با اندیشه های روشنفکرانه رایج آن زمان گردید. سید حسن مدرس به عنوان یکی از علمای روشن اندیش, خوش فکر و مبارز ایران در اواخر دوره قاجار با فرهنگ ترکها و اندیشوران آن جا آشنا شد و با محمد خامس پادشاه دولت عثمانی دیدار کرد. و با پرنس سعید حلیم پاشا وزیر کشور وقت و طلعت پاشا و انور پاشا و دیگر وزرای دولت عثمانی نیز دیدار کرد.۱۰ در کنار این دیدارهای رسمی و غیر رسمی, که ما به دو نمونه از آنها اشاره کردیم, از سوی دولت عثمانی نیز, در جریان اتحاد اسلام, هیأتی برای دیدار با علمای برجسته شیعه و سیاستمداران, به ایران فرستاده شد.

۲ مصر:

پس از فروپاشی حکومت عثمانی, ترکیه از مرکزیت جهان اسلام خارج شد و کشورهای عربی مصر, عربستان, عراق, لبنان و سوریه, همه به استقلال رسیدند. آنها ملی گرایی را دنبال کردند و این گرایش روح اسلام را نشانه رفت. در آن میان نهضت های فکری شکل گرفت و این چالشها و خیزشها در حوزه های علمی ایران بازتاب داشت. چنانکه تلاشهای عالمانی چون حاج شیخ عبدالکریم زنجانی (۱۳۰۰ ۱۳۸۹ ق) از مراجع شیعه و از دوستداران وحدت اسلامی در مصر شناخته شده بود. عبدالوهاب عزام رئیس دانشگاه الازهر, دکتر طه حسین و فرید وجدی کارهای او را ستوده اند. آثار و افکار ایشان در سراسر جهان اسلام, جایگاه ویژه یافت و پذیرفته شد. در مجلس سخنرانی ایشان در مصر, سوریه و عراق, ده ها هزار نفر شرکت می کردند.۱۱ او در هندوستان و ماوراء النهر نیز محاضراتی داشت.۱۲

ابوعبداللّه زنجانی (۱۳۰۹ ۱۳۶۰ ق) نیز که به زبان فرانسوی و عربی و ترکی مسلط بود, در سوریه, فلسطین, عراق و مصر مباحثی داشت. او در دانشگاه الازهر حضور یافت و کنفرانس ارزنده ای با عنوان: (دواء المسلمین فی الرجوع الی القرآن) را ارائه داد. با علامه مصطفی مراغی رئیس دانشگاه الازهر و دکتر عبدالرحمن شهبندر و عبدالوهاب عزام دیدار کرد.۱۳ او نخستین عالم ایرانی است که عضو فرهنگستان علمی ادبی دمشق شد.۱۴

نهضت جمال عبدالناصر نیز, نقش انکار ناپذیری در روشن کردن افکار علمای شیعه در ایران داشت و حوزه های علمی قم و مشهد با دقت اخبار این نهضت را دنبال می کردند.

علمای پیشگام, از خواندن مواضع موافقان و مخالفان اسلام گرایی پرهیز نداشتند. و در کنار آثار رافع طهطاوی (۱۲۱۶ ۱۲۹۰ ه. ق) عبدالرحمن کواکبی, شیخ محمد عبده, رشید رضا, حسن البنا, سید قطب و محمد قطب, با آثار علی عبدالرزاق و طه حسین نیز آشنا شدند. از آن میان, از سه دهه پیش از انقلاب اسلامی, توجه علمای روشنفکر ایران به آثار سید قطب (۱۹۰۶ ۱۹۶۶) از مهم ترین متفکران اسلام گرای عصر و عضو شورای رهبری اخوان المسلمین جلب شد. بیش تر آثار ایشان, به قلم این علما به زبان فارسی برگردانده شد. از آن میان به کتابهای اسلام و دیگران, ترجمه سید محمد شیرازی۱۵, آینده در قلمرو اسلام ترجمه سید علی خامنه ای۱۶, عدالت اجتماعی در اسلام, ترجمه محمد علی گرامی و سید هادی خسروشاهی۱۷, اسلام و استعمار, ترجمه محمد جعفر امامی۱۸ و زیر بنای صلح جهانی, ترجمه سید هادی خسروشاهی و زین العابدین قربانی می توان اشاره کرد. این ترجمه ها به طور معمول همراه با پاورقیهایی است که برای نشان دادن اختلاف نظر شیعه, با دیدگاه های طرح شده از سوی نویسنده, نوشته شده است.

یکی از نظریه های سید قطب در خصوص فرهنگ کنونی غرب و جهان, گسترش مفهوم جاهلیت به این فرهنگ ها بود. از نظر وی, جاهلیت به معنای ضد علم نیست, به دوره خاصی از زمان هم اشاره ندارد. مکان, نژاد, حکومت و یا جامعه خاصی را هم مدنظر قرار نمی دهد, بلکه (جاهلیت) آن است که حاکمیتِ مطلق خداوند در همه زمانها و مکانها نادیده گرفته شود. جاهلیت ضد استیلای شریعت است. اهمیت این دیدگاه در حدی است که دکتر سید خطاب, از پژوهشگران سیاسی اجتماعی دانشگاه موناش استرالیا کتابی را به طور مستقل به این نظریه سید قطب اختصاص داده است۱۹ بخش هایی از نظریه ایشان سالها پیش از انقلاب اسلامی در تهران نشر یافت و از منابع مطالعاتی روحانیون مبارز و جوانسال و میانسال حوزه علمی آن روز بود.

آثار محمد قطب نیز مورد توجه بود. او نیز از راه فرهنگ و نشر آثار اسلامی در بیداری مسلمانان نقش داشت. وی, عضو عالی رتبه وزارت فرهنگ مصر و مدیر دارالنشر اسلامی بود و بعدها به دلایل سیاسی به زندان افتاد. از میان آثار او کتاب: شبهاتی درباره اسلام, بشریت بر سر دو راهی, روش تربیتی در اسلام, جاهلیت قرن بیستم, فرد و اجتماع, اسلام و نابسامانیهای زندگی و اسلام و نابسامانیهای روشنفکران ترجمه محمد علی عابدی, انسان بین مادیگری و اسلام, ترجمه سید ضیاء الدین روحانی و سید هادی خسروشاهی به زبان فارسی برگردانده شد.

سید قطب, افزون بر فراگیری دانشهای جدید, با دانشهای اسلامی نیز آشنایی داشت و بیش تر حوزه کاری اش در روشنگری معارف اسلامی بود. و در این راه سرسختانه تلاش می ورزید. او با حسن البنا, محمد عباس عقاد, در پیوند بود. با ناسیونالیسم و غرب زدگی مخالف بود و به ستیز با این دو جریان برخاست. تفسیر فی ظلال القرآن, که دستاورد دوران زندانِ طولانی مدت او در قاهره است و دیگر آثار ایشان در زمینه مباحث قرآنی, شناخت اسلام, جامعه شناسی اسلامی, اقتصاد و حکومت اسلامی به فارسی برگردانده شده اند. ترجمه فی ظلال القرآن و ویژگیهای ایدئولوژی اسلامی وی, از آثار پرطرفدار در ایران و میان روحانیون روشنفکر بود.

دادگاه سید و سخنان ایشان به طور گسترده ای در رسانه های ایرانی در دوره جمال عبدالناصر بازتاب یافت و مورد توجه همه محافل روشنفکری دینی قرار گرفت. اعدام سید در ۲۹ اوت سال ۱۹۶۶ از وی یک اسطوره ساخت.

سید قطب در افکار خود از محمد عقاد و ابوالاعلی مودودی, اثر پذیرفته بود.۲۰

۳ عراق:

دستاوردهای روشنفکری دینی عراق نیز از منابع فکری علمای پیشگام ایران بود. علمای ایران در جریان نهضت مشروطه, با جریان روشنفکری دینی عراق, مرتبط بودند. اندیشه های رایج در نجف, کربلا و بغداد که بخشی از آن بازتاب جهان عرب و غرب و عثمانی بود, در ایران و میان عالمان دینی منعکس می شد. مباحث سیاسی, آزادی, دموکراسی, نقش زنان در جامعه, مسأله هویت و عقلانیت, مارکسیسم و… از طریق علما به ایران می رسید. یکی از سببها و عاملهای اصلی این پیوند و بستگی فکری و علمی را می توان مهاجرت چشم گیر علمای ایران به عراق و دوری آنان از کانون استبداد دانست. آنان پیوند علمای ایران را با اندیشه های رایج در این کشور برقرار می کردند.

از سرچشمه فکری و روشن اندیشی دینی عراق در دوره های اخیر, اندیشه های شهید محمد باقر صدر است که بی گمان در بالا بردن روشن اندیشی دینی در حوزه های ایران نقش بسزایی داشته است. بخشی از آثار آن شهید را علما و فضلا, به فارسی برگردانده اند. حتی در پاره ای از حوزه ها, از جمله حوزه خراسان, آثاری از آن شهید, متن درسی قرار گرفته و تدریس می شود.

پیش از ایشان, علمای ایران با تلاشهای علمی و سیاسی شیخ محمد حسین آل کاشف الغطا آشنا شده بودند. نوشته محمد حسین آل کاشف الغطا (م۱۳۳۳ ه. ش)در پاسخ نامه هاپکینز, از اعضای انجمن آمریکایی دوستداران خاورمیانه, که به منظور گفت و گوی رهبران ادیان, از ایشان دعوت کرده بود تا در کنگره ای در هتل آمبادور در شهر بحمدون لبنان شرکت کند, بسیار تکان دهنده است و با فاصله کمی, دکتر علی شریعتی آن را به فارسی برگرداند و همزمان با درگذشت کاشف الغطا در مشهد منتشر کرد و با استقبال زیادی روبه رو شد.

۴. سوریه:

علمای ایران در حرکتهای روشنفکرانه خود از منابع سوری نیز استفاده می کردند. آثار امیر شکیب ارسلان۲۱(م: ۱۹۴۶ میلادی) رئیس آکادمی علوم عربی در سوریه, محمد ابوزهره۲۲(۱۳۱۶ ۱۳۹۴ ه. ق) استاد دارالعلوم و دانشکده اصول الدین الازهر و استاد دانشکده حقوق دانشگاه قاهره و شوقی ابوخلیل,۲۳ مورد استفاده علمای شیعی در عصر پهلوی بود. هرچند چنانکه اشاره شد, حضور بزرگانی از علمای ایران از جمله شیخ ابوعبداللّه زنجانی در سوریه, توانسته است نقش سازنده ای در میان پیشگامان فرهنگی این کشور داشته باشد.

۵ الجزایر:

از مجموعه جهان اسلام, آثار متفکران جنوب شرقی آسیا و بلاد مغرب, کم تر در اختیار ما قرار داشته است. ولی الجزایر و نهضت اسلامی آن از مؤثرترین جریانهای فکری سیاسی جهان اسلام در پویایی اندیشه دینی در پیشگامان روحانی و عالمان مبارز ایران بوده است. آثار مالک بن نبی الجزایری, نهضت جمیله بوپاشا, نوشته های فرانتس فانون درباره نهضت الجزایر از مجموعه های ترجمه شده به زبان فارسی است. در ایام انقلاب و پیش از آن تحصیل کردگان حوزه, بسیار به این منابع مراجعه می کردند و از آنها بهره می جستند.

۶ شبه قاره هند:

هرچند ارتباط علمای ا