پاورپوینت کامل در آیینه منابع ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint

توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت کامل در آیینه منابع ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت کامل در آیینه منابع ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت کامل در آیینه منابع ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint :

۱۳۳

چکیده

کتابشناسی یک موضوع در حقیقت آگاهی از بخش عمده ای از مسیر طی شده درباره تحقیقات
انجام شده درباره آن موضوع است و به محقق این توان را می دهد تا با توجه به کارهای
انجام شده و بدون آنکه به تکرار و دوباره کاری بپردازد، بخش طی نشده کار رامد نظر
قرار دهد.

کتابشناسی غلو و غالیان در همین زمینه به اطلاع رسانی پیرامون این موضوع می پردازد.

از آنجا که قسمت عمده مباحث غلو و غالیان در قرون اولیه اسلامی در کتب ملل و نحل
مطرح شده است، طبیعی است که بخش اول این کتاب شناسی را این گونه کتب به خود اختصاص
دهد.

اما در بخش دوم این کتاب شناسی، تحقیقات مستقلی که عمدتاً درباره این موضوع انجام
شده معرفی می گردد.

از ویژگیهای این کتاب شناسی اشاره به آثار چاپ نشده معاصر و نیز آگاهی از تلاشهای
دانشمندان شیعه در قرن سوم و چهارم هجری است که دست به نگارش آثار مستقل درباره این
موضوع زده اند و متأسفانه این آثار هم اکنون مفقود شده است.

واژه های کلیدی: غلو، غالیان، عصر ظهور، کتاب شناسی

مقدمه

شاید بتوان گفت یکی ازتأثیر گذارترین پدیده ها در تاریخ تشیع پدیده غلو است. این
پدیده که می توان آن را به صورت یک جریان تاریخی پیگیری کرد، در زمان حضور ائمه (ع)
و مشخصاً در عصر هویت بخشی به تشیع در دوره صادقین (ع) رشد خود را آغاز کرد و از دو
سو ضربه های محکمی بر جریان اصیل تشیع وارد ساخت.

این جریان از سویی به عنوان یک انشعاب انحرافی درون تشیع مطرح شد و علاوه بر آنکه
به علت پیشینه تشیع سردمداران آن، شمار بسیاری از نیروهای شیعی را در درون خود فرو
برد، توانست چهره وارونه و کریهی را از شیعه در جامعه اسلامی آن روز به نمایش گذارد
و دستاویز مناسبی برای مخالفان تشیع فراهم آورد تا با معرفی اینان به عنوان شیعیان
و یاران ائمه (ع)، جریان ناب تشیع را مخدوش کنند و با تبلیغات خود و مطرح کردن
عقاید مسخره غالیان و جا زدن این عقاید به نام کل جریان تشیع، جامعه نا آگاه آن روز
را از شیعه منزجر سازند.

بدین ترتیب، مخالفان جامعه اسلامی را از دریای خروشان معارف اهل بیت (ع) بی بهره
کردند و چنان پیش رفتند که توانستند احادیث جعفر بن محمد، امام صادق (ع)، را به
عنوان احادیثی ضعیف به مردمان معرفی کنند، تا جایی که یکی از محدثان بزرگ اهل سنت
به نام شریک، در صدد دفاع از امام(ع) برآمد و ضمن اعتراف به تقوا و پرهیزگاری امام
(ع) که با جا زدن خود به عنوان صحابی امام (ع) روایتهای دروغین غلوآمیز را از قول
امام (ع) منتشر می سازند، مطرح ساخت.

در همین عرصه، گرچه نمی توانیم از خطای عظیم شخصیتی همچون بخاری برای محروم ساختن
جامعه مسلمانان از روایات امام صادق (ع) در کتاب خود که به عنوان صحیح معرفی شده به
آسانی درگذریم، نباید این نکته را از نظر دور داشت که سهمی از این خطا را باید بر
دوش غالیانی گذاشت که با انتساب خود به آن امام بزرگوار و با مطرح ساختن عقاید غلو
آمیز درباره او و دیگر ائمه (ع) و نیز جعل روایات به نام آن بزرگواران، چهره آنان
را در میان جامعه آن روز مخدوش ساختند.

جریان غلو از سوی دیگر ضربه ای سهمگین تر به تشیع وارد آورد و بخش عظیمی از نیروهای
فکری وفرهنگی شیعه را که در رأس شامل ائمه (ع) بود و در بدنه اصحاب بزرگ آنان را در
بر می گرفت، به خود مشغول ساخت و باعث شد تا میزان بهره برداری آنان از جامعه
نسبتاً باز آن روز برای معرفی معارف شیعه و اسلام کاستی یابد؛ چرا که مبارزه با
عقاید پوچ اینان و تلاش در راه زدودن گل و لایی که اینان بر چهره تشیع می پاشیدند و
نیز آگاه ساختن جامعه از انحراف اینان از اسلام و تشیع، با توجه به امکانات آن
زمان، بخش بزرگی از دغدغه های ائمه(ع) و اصحاب خاص آنان شده بود؛ به گونه ای که
شاید بتوان گفت اگر چنین جریانی پدید نمی آمد، ائمه (ع) می توانستند با توجه به
تشنگی آن روز جامعه اسلامی، به خوبی مکتب خود را بسیار فراتر از مکتبهای دیگر
اسلامی فراگیر سازند؛ مکاتبی که نه رهبران آنان توان همترازی با ائمه (ع) را داشتند
و نه تلاش رهروان آنان بیش از تلاش رهروان مکتب ائمه (ع) بود.

جریان ناب تشیع امامی بالاخره توانست در سایه از خودگذشتگی رهبران و رهروان آن بر
جریان انحرافی غالیان پیروز شود و تا پایان قرن چهارم هجری آنان را تقریباً از
میدان به در کند. اما نباید از نظر دور داشت که پاره ای از افکار باقی مانده آن که
احیاناً هنوز در میان منابع شیعی یافت می شود، توانسته است به کمک بعضی از مغرضان و
معاندان شیعه آمده، آنان را در مشوّه جلوه دادن چهره تشیع امامی یاریگر باشد؛ چنان
که هم اکنون شاهدیم نویسندگانی همچون ناصر الغفاری در اصول مذهب الشیعه، عبدالله
القمیصی در الصراع بین الاسلام و الوثنیه، احسان اللهی ظهیر در الشیعه و السنه، و
سید موسی موسوی در الشیعه و التصحیح با تیراژ میلیونی کتب خود و با استفاده از همین
افکار رسوبی، بهترین و کارآمدترین دستاویزهای خود را برای حمله به شیعه و آلوده
نشان دادن آن فراهم آورده اند. از همین جاست که لزوم مطالعه پیرامون این پدیده
خطرناک و تلاش در راه شناخت ماهیت، اهداف و پیامدهای آن به صورت مضاعف خود را نشان
می دهد.

متأسفانه در طی چنین مطالعه ای این واقعیت برای ما روشن می گردد که اصلاً تناسبی
میان اهمیت این موضوع و بررسیهای انجام شده پیرامون آن وجود ندارد و این عدم تناسب
بیشتر در جبهه شیعه امامیه به چشم می خورد؛ زیرا در میان منابع و آثار آنها در طول
قرون، با تألیفات اندکی درباره شناخت این پدیده مواجه می شویم. البته در میان آثار
پیشینیان شیعه که در زمان حضور ائمه (ع) می زیستند و به خوبی از خطرات این پدیده
آگاه بودند، آثار بیشتری در این زمینه وجود داشت که عمدتاً با عناوینی همچون «الرد
علی الغلاه» به نگارش درآمده بود؛ نوشته هایی که هم اکنون به صورت مستقل اثری از
آنها یافت نمی شود.

ناگفته پیداست که گامهای آغازین درباره مطالعه این پدیده را باید از منبع شناسی
شروع کرد تا هم ازکارهای انجام شده در این زمینه آگاهی یابیم و هم با شناخت
نویسندگان این منابع و اهداف آنان و نیز روش تحقیق و مطالعه آنان، به صورت غیر
مستقیم به اهمیت و ارزش نوشته های آنان پی ببریم. این نوشته مختصر سعی دارد تا در
حد توان خود، کمکی به برداشتن این گام نخستین بنماید.

همان گونه که از عنوان نوشته بر می آید، این مقاله تنها در صدد معرفی منابعی است که
حداقل بخش قابل اعتنایی از آنها پیرامون پدیده غلو و نیز معرفی غالیان در عصر حضور
ائمه (ع) که طبیعتاً دوره غیبت صغرا نیز به آن ملحق می شود، نگاشته شده باشد.
بنابراین، معرفی گروههای غالی همانند شبک و اهل حق و نیز برخی ازگروههای صوفیه که
بعدها پدید آمدند، در موضوع این نوشته نمی گنجد.

همچنین تذکر این نکته لازم است که تأکید اصلی این نوشته برمعرفی منابعی است که
غالیان منتسب به شیعه رامطرح کرده اند. این نوشته به جهت سهولت در تنظیم مطالب در
دو بخش سامان می یابد: بخش اول، نوشته هایی است که بخشی از آنها به غلو و غالیان
اختصاص یافته است. بخش دوم نیز نوشته هایی است که درعنوان آنها کلمه غلو و غالیان
به کار رفته و اصولاً به منظور بررسی این پدیده و یا معرفی غالیان پدید آمده اند.

بخش اول: کتبی که بخشی از آنها درباره غلو و غلات است

۱. ابو محمد حسن بن موسی (متوفا بین سالهای ۳۰۰ و ۳۱۰ ق)، تعلیق سید محمد صادق
بحرالعلوم، چاپ چهارم، نجف، مکتبه الحیدریه، ۱۳۸۸هـ ق.

این کتاب قدیمی ترین کتاب موجود درباره فرق است که بر خلاف نام آن، اختصاصی به ذکر
فرقه های شیعه ندارد و از بعضی فرق دیگر مانند مرجئه، خوارج ومعتزله نیز سخن به
میان آورده است. نویسنده یکی از متکلمان شیعه است که در نیمه دوم قرن سوم هجری
می زیسته و در علم ملل و نحل تحقیقات جامعی داشته است.

ترتیب کتاب به صورت تاریخی است؛ بدین معنا که انشعابات مختلف در میان شیعه به ترتیب
تاریخ وقوع ذکر شده است. غالیان، یعنی افراد یا گروه های غلو کننده، که در این کتاب
از آنها نام برده شده، عبارت اند از:

حمزه بن عماره بربری، صائد نهدی، بیان بن سمعان نهدی، حارثیه (پیروان عبدالله بن
حارث)، راوندیه، خرمدینیه، منصوریه (پیروان ابومنصور عجلی)، حسین بن ابی منصور،
مغیریه (پیروان مغیره بن سعید)، خطابیه (یاران ابوالخطاب محمد بن ابی زینب اجدع
اسدی)، بزیعیه، سریه، هاشمیه (از یاران ابوهاشم عبدالله بن محمد حنفیه که درباره
بنی عباس غلو می کردند)، قرامطه (که درباره اسماعیل فرزند امام جعفر صادق (ع) غلو
می کنند و او را از پیغمبران اولوالعزم می دانند)، بشیریه (پیروان محمد بن بشیر
کوفی) و مفوضه.

این کتاب به همت دکتر محمدجواد مشکور به فارسی ترجمه شده و همراه با دو مقدمه، شامل
زندگینامه نوبختی و کتابهای فرق الشیعه و نگاهی به شیعه و دیگر فرقه های اسلام تا
پایان قرن سوم هجری، به وسیله انتشارات بنیاد فرهنگ ایران در سال ۱۳۵۳ به چاپ رسیده
است.

۲. المقالات و الفرق: سعد بن عبدالله بن ابی خلف اشعری قمی (متوفای ۳۰۱ ق)، تصحیح
دکتر محمد جواد مشکور، چاپ دوم، تهران، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۰.

نویسنده یکی از محدثان بزرگ شیعه و از شیوخ روایی محمد بن جعفر بن قولویه است و
بعضی مانند شیخ طوسی او را از یاران امام حسن عسکری (ع) دانسته اند. سبک کتاب و
فرقه ها و اشخاص غالی موجود در کتاب همانند کتاب فرق الشیعه، اثر نوبختی، است و لذا
به علت تشابه فراوان این دو کتاب به یکدیگر، بعضی آن دو را یک کتاب دانسته اند. این
احتمال نیز وجود دارد که منبع بخش عظیمی از مطالب دو کتاب یکسان باشد.

۳. مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین: ابوالحسن علی بن اسماعیل اشعری (متوفای
۳۲۴ق)، تصحیح هلموت ریتر، چاپ سوم، ویسبادن دارالنشر فراتز شتاینر، ۱۴۰۰ ق /۱۹۸۰ م.

نویسنده که بنیانگذار مذهب کلامی اشعری است، در ابتدا فرقه های مسلمانان را به ده
فرقه تقسیم نموده است که یکی از آن فرقه ها شیعه است. وی آن گاه یکی از زیر
فرقه های شیعه را غالیه می داند و گروههای زیر را برای آن بر می شمرد:

بیانیه (پیروان بیان بن سمعان تمیمی)، پیروان عبدالله بن معاویه بن عبدالله بن جعفر
ذی الجناحین که در کتب دیگر فرقه شناسی از آنها با عنوان جناحیه یاد کرده اند،
حربیه (پیروان عبدالله بن عمرو بن حرب)، مغیریه (پیروان مغیره بن سعید)، منصوریه
(پیروان ابومنصور)، شریعیه (پیروان محمد بن حسن شریعی)، نمیریه (پیروان نمیری)،
سبائیه (پیروان عبدالله بن سبا)، خطابیه (پیروان ابی الخطاب بن ابی زینب) و
انشعابات آن یعنی معمریه (پیروان معمر)، بزیعیه (پیروان بزیع بن موسی)، عمیریه
(پیروان عمیربن بیان عجلی)، ومفضلیه (پیروان مفضل صیرفی).

این کتاب به همت دکتر محسن مؤیدی همراه با مقدمه و تعلیقات ترجمه شده و در سال ۱۳۶۲
به وسیله انتشارات امیرکبیر انتشار یافته است.

۴. التنبیه و الردّ علی اهل الاهواء و البدع: ابوالحسن محمدبن عبدالرحمن ملطی شافعی
(متوفای ۳۷۷ ق)، تصحیح محمد زاهد بن حسن کوثری، بغداد و بیروت، مکتبه المثنی و
مکتبه المعارف، ۱۳۸۸ ق.

نویسنده در این کتاب، با مذهب مخالفان خود با تعصب برخورد کرده است. به عنوان مثال،
هنگام ذکر فرقه های شیعه از آنها با عنوان «اهل الضلال الرافضه» یاد می کند و یا
هنگام ذکر هشام بن حکم او را لعنت می کند؛ علاوه بر اینکه او را به قصد نابود کردن
ارکان اسلامی متهم می نماید و اتهاماتی همانند تشبیه را به او نسبت می دهد.

نویسنده در این کتاب، برای شیعه، هجده فرقه بر شمرده و فرقه های ذیل متهم به غلو
دانسته است:

۱. سبائیه که چهار زیر فرقه با عقاید مختلف برای آن بر می شمرد.

۲. قرامطه.

۳. اصحاب التناسخ که خرمیه (خرمدینان) را نیز از این دسته می داند.

۴. حلولیه.

۵. سمعانیه (قائلان به نبوت بیان بن سمعان).

۶. جارودیه که آنها را بین غالیه و تناسخیه معرفی می کند.

۵. الفرق بین الفرق و بیان الفرقه الناجیه منهم: عبدالقاهر بن طاهر بن محمد بغدادی
اسفرائینی تمیمی (متوفای ۴۲۹ ق)، تحقیق محمد محیی الدین عبدالحمید، مصر، مطبعه
المدنی.

چنان که از نام کتاب پیداست، نویسنده در صدد اثبات حقانیت یک گروه از فرقه های
مسلمان است. به نظر او، فرقه ناجیه، اهل سنت و جماعت اند و وی از آنها با عنوان
گروه هفتاد و سوم یاد می کند.

نویسنده در باب دوم، نقطه مقابل این گروه را به هشت فرقه تقسیم کرده که رافضیان،
اولین آن گروهها هستند و پس از آنکه رافضیان را به سه دسته زیدیه، کیسانیه و امامیه
تقسیم نموده، فرقه های زیر را از میان کیسانیه و امامیه جزو غلات به شمار آورده
است:

بیان (پیروان بیان بن سمعان) و حربیه (پیروان عبدالله بن عمرو بن حرب) از کیسانیه،
و مغیریه از امامیه.

نویسنده در فصل چهارم کتاب خود، آنجا که سخن از فرقه هایی به میان می آورد که خود
را به اسلام بسته اند، در حالی که از اسلام نیستند، فرقه های زیر را از غلات
می شمرد:

سبائیه، بیانیه، حربیه، مغیریه، منصوریه، جناحیه، خطابیه، حلاجیه، عذافره (پیروان
محمد بن علی شلمغانی معروف به ابن ابی العذافر)، خرمدینیه، غرابیه، مفوضه، حلولیه،
اصحاب تناسخ، ذمیه، شریعیه، نمیریه. نویسنده زیر فرقه های معمریه، بزیعیه، عمیریه و
مفضلیه را از انشعابات خطابیه ذکر می کند.

این کتاب با عنوان ترجمه الفرق بین الفرق در تاریخ مذاهب اسلامی به وسیله دکتر محمد
جواد مشکور ترجمه شده و همراه با مقدمه و حواشی و تعلیقات و ترجمه النکت
الاعتقادیه، تألیف شیخ مفید (ره)، برای اولین بار در سال ۱۳۳۳ به چاپ رسیده است.
چاپ سوم کتاب نیز در سال ۱۳۵۸، توسط انتشارات اشراقی به بازار کتاب عرضه شده است.

۶. کتاب الملل و النحل: عبدالقاهر بن محمد تمیمی بغدادی (متوفای ۴۲۹ ق)، تحقیق دکتر
بیرنصری نادر، چاپ سوم، بیروت، دارالمشرق، ۱۹۹۲ م.

نویسنده در ابتدا به گمان خود، فرقه های ضاله و معتقدات آنان را از میان رافضیان،
خوارج، قدریه و معتزله، مرجئه، نجاریه و جهمیه بیان می کند و سپس به بیان حقانیت
اهل سنت و جماعت می پردازد. او در ضمن بیان اعتقادات فرق مختلف رافضیان، از
فرقه هایی همچون بیانیه، حربیه، منصوریه و خطابیه که از غلات اند نام می برد.

۷. الفصل فی الملل و الاهواء و النحل: ابومحمد علی بن احمد معروف به ابن حزم ظاهری
(متوفای ۴۵۶ ق)، تحقیق دکتر محمد ابراهیم نصر و دکتر عبدالرحمن عمیره، چاپ دوم،
بیروت، دارالجیل، ۱۴۱۶ ق.

این کتاب بیشتر صبغه کلامی دارد، زیرا به بیان تفصیلی معتقدات فرقه های مختلف
پرداخته و سعی وافر در رد آنها نموده است. نویسنده در جلد اول کتاب به بیان
فرقه های غیر اسلامی پرداخته و در جلد دوم فرقه های اسلامی را به پنج فرقه اهل سنت،
معتزله، مرجئه، شیعه وخوارج تقسیم کرده است. وی در جلد پنجم به بیان شفاعتهای شیعه
پرداخته و اهل شفاعت از این گروه را سه دسته جارودیه از فرقه زیدیه، امامیه و غالیه
دانسته است. نویسنده غالیه را از شیعه می داند و آنها را به دو گروه تقسیم می کند و
گروه اول را کسانی می داند که بعد از پیامبر (ص) قائل به نبوت دیگران شدند. این
گروهها عبارت اند از:

سبائیه (نویسنده معتقد است گروهی که در زمان او عنوان غلیانیه دارند، از بقایای
سبائیه می باشند)، محمدیه. خطابیه، محمریه، محمریه، حلاجیه، حربیه و شلمغانیه.
البته نویسنده در این میان، از کلان به خدایی افرادی همچون ابوالقاسم نجار،
عبیدالله منصور عباسی، ابومسلم سراج، شیاس و مقنع نیز نام می برد که هیچ ربطی به
شیعه ندارند.

۸. التبصیر فی الدین و تمییز الفرقه الناجیه عن الفرق الهالکین: طاهر بن محمد
ابوالمظفر اسفرائینی شافعی (متوفای ۴۷۱ ق)، تحقیق کمال یوسف الحوت، چاپ اول، بیروت،
عالم الکتب، ۱۴۰۳ ق.

نویسنده داماد عبدالقاهر بغدادی، مؤلف کتاب الفرق بین الفرق، است و در کتاب خود از
کتاب بغدادی تأثیر فراوانی پذیرفته است. او در باب سیزدهم کتاب خود، در ضمن بیان
فرقه هایی که ادعای اسلام می کنند، در حالی که مسلمان نیستند، میان غلات از
فرقه هایی همچون بیانیه، مغیریه، حربیه، منصوریه، جناحیه، خطابیه، غرابیه، شریعیه،
نمیریه، حلولیه، رزامیه، حلاجیه، عذافره، خرمیه قدیم و جدید و مازیاریه نام می برد
و به معرفی آنها و عقایدشان می پردازد.

۹. بیان الادیان در شرح ادیان و مذاهب جاهلی و اسلامی: ابوالمعالی محمد حسینی علوی،
تصحیح عباس اقبال، تهران، انتشارات سینا.

این کتاب که قدیمی ترین کتاب فارسی موجود در موضوع ملل و نحل است، در سال ۴۸۵ ق
تألیف شده است. نویسنده پس از بیان مذاهب پیش از اسلام، به سراغ مذاهب اسلامی رفته
و آنها را به مذهبهای اهل السنه و الجماعه، مذهب شیعه و مذهب خوارج تقسیم کرده است.

وی مذهب شیعه را به پنج گروه زیدیه، کیسانیه، غالیه، اسماعیلیه و امامیه اثنا عشریه
تقسیم می کند و غالیه را کافر محض می داند و دارای زیر فرقه های کاملیه (پیروان ابی
کامل)، سبائیه، منصوریه، غرابیه، بزیعیه (پیروان بزبع بن یونس)، یعقوبیه (پیروان
محمد بن یعقوب)، اسماعیلیه (پیروان اسماعیل بن علی) و ازدریه می شمارد.

۱۰. الملل و النحل: ابوالفتح محمد بن عبدالکریم بن ابی بکر احمد شهرستانی
(۴۷۹ـ۵۴۸ق)، تحقیق محمد سید گیلانی، بیروت، دارالمعرفه ۱۴۰۲ ق.

این کتاب که یکی از مراجع ومنابع معروف در باب فرقه شناسی اسلامی است، در دو بخش
مذاهب اسلامی و مذاهب غیر اسلامی سامان یافته است. کتاب در بخش اول اختلاف مسلمانان
را در دو بخش اصول و فروع بحث می کند و در بخش اصول فرقه هایی همچون معتزله، جبریه،
خوارج، مرجئه و شیعه را بررسی می نماید و آن گاه شیعه رابه زیر گروههای کیسانیه،
زیدیه، امامیه و غالیه تقسیم می کند و در بخش چهارم (غالیه) فرقه های سبائیه،
کاملیه، علیاییه، مغیریه، منصوریه، خطابیه، کیالیه، هشامیه، نعمانیه، نصیریه و
اسحاقیه را مورد بررسی قرار می دهد.

ترجمه فارسی این کتاب در سال ۸۴۳ ق به همت افضل الدین صدر ترکه اصفهانی انجام یافته
و در ابتدا نام تنقیح الادله والعلل فی ترجمه الملل و نحل و سپس پس از تحریری نو
عنوان توضیح الملل را به خود گرفته است. چاپ دوم این کتاب، همراه با تصحیح و تحشیه
سید رضا جلالی نایینی در سال ۱۳۳۵ توسط چاپخانه تابان منتشر شده است.

۱۱. تلبیس ابلیس: جمال الدین ابوالفرج عبدالرحمن بن جوزی بغدادی (متوفای ۵۹۷ ق)،
تحقیق سید جمیلی. چاپ دوم، بیروت، دارالکتاب العربی.

این کتاب درحقیقت تألیفی اخلاقی است و به منظور نشان دادن فریب خوردن گروههای مختلف
مردم، اعم از عالم و عارف و زاهد و صوفی و عوام، از شیطان نگارش یافته است.

نویسنده باب پنجم کتاب خود را به تلبیس ابلیس در عقاید و دیانات اختصاص داده و یکی
از فصول این باب را درباره تلبیس ابلیس در مورد رافضیان، منعقد کرده است و در ضمن
این فصل از گروههای مختلف غلات همانند ذمامیه، جناحیه، غرابیه، اسحاقیه و مفوضه سخن
به میان آورده و عقاید آنها را بررسی کرده است.

۱۲. اعتقادات فرق المسلمین و المشرکین: فخر الدین رازی (۵۴۲ ـ ۶۰۶ ق)، تحقیق دکتر
محمد زینهم محمد عزب، چاپ اول، قاهره، مکتبه مدبولی، ۱۴۱۳ ق.

این کتاب در ده باب نگارش یافته است و هشت باب آن، اختصاص به فرقه های مختلف
اسلامی، یعنی معتزله، خوارج، رافضیان، مشیعه، کرامیه، جبریه، مرجئه و صوفیه دارد و
دو باب دیگر درباره فرقه های متظاهر به اسلام و فرقه های خارج از اسلام است.

در باب سوم، مؤلف روافض را در سه بخش زیدیه، امامیه، و کیسانیه بررسی می کند و در
ضمن بخش امامیه، به بحث غلات می پردازد و فرقه های زیر را همراه با عقاید آنان ذکر
می کند:

سبائیه، بنانیه، خطابیه، مغیریه منصوریه، جناحیه، مفوضه، غرابیه، کاملیه، نصیریه،
اسحاقیه، ازلیه و کمالیه.

۱۳. تبصره العوام فی معرفه مقالات الانام: سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، تصحیح عباس
اقبال آشتیانی، چاپ دوم، تهران، شرکت انتشارات اساطیر، ۱۳۶۴.

مؤلف این کتاب شیعی بوده و در اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم هجری می زیسته است.
وی کتاب خود را به زبان فارسی و بین سالهای ۶۰۰ و ۶۵۳ ق درباره ادیان مختلف و مذاهب
اسلامی و عقاید آنان نگاشته است.

باب نوزدهم این کتاب، اختصاص به شیعه دارد و مؤلف این فرقه را به چهار گروه
امامیان، زیدیان، اسماعیلیان و نصیریان تقسیم می کند و نصریان را همان سبائیه
می داند. وی آن گاه وارد بحث غلات می شود و به بیان فرقه هایی همچون بیانیه،
خطابیه، مغیریه، غرابیه، شریعیه و منصوریه می پردازد. و درضمن بیان فرقه هایی ساخته
شده از سوی مخالفان شیعه، مانند هشامیه، مفضلیه، زراریه و یونسیه، اتهامات منسوب به
آنان را رد می کند.

۱۴. الاعتصام: ابواسحاق ابراهیم بن موسی بن محمد لخمی شاطبی غرناطی (متوفای ۷۹۰ ق)،
تحقیق محمود طعمه حلبی، چاپ اول، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۱۸ ق.

این کتاب در موضوع ملل و نحل نگاشته نشده، بلکه هدف اصلی مؤلف، تحلیل همه جانبه
بدعت و بیان علل بروز اختلاف میان مسلمانان است.

مؤلف در باب نهم این کتاب که به بررسی حدیث پیامبر (ص) در مورد انشعاب مسلمانان به
هفتاد و سه فرقه می پردازد، در مسئله هفتم در صدد تعیین این فرقه ها برآمده است. وی
در این مورد ابتدا فرقه های اسلامی را به هشت گروه معتزله،شیعه، خوارج، مرجئه،
نجاریه،جبریه، مشبهه و ناجیه تقسیم نموده، در هنگام بحث از شیعه، آن را به سه زیر
گروه غلات، زیدیه و امامیه تقسیم می کند و هیجده فرقه برای غلات بدین قرار بر
می شمرد: سبائیه، بیانیه، مغیره، جناحیه، منصوریه، خطابیه، غرابیه، ذمیه، هشامیه،
زراریه، یونسیه، شیطانیه، رزامیه، مفوضه، برائیه، نصیریه و اسماعیلیه.

۱۵. الخطط المقریزیه المسماه بالمواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الاثار: تقی الدین
احمد بن علی بن عبدالقادر بن محمد معروف به مقریزی (۷۴۶ ـ ۸۴۵ ق)، بیروت، داراحیاء
العلوم و دار العرفان.

این کتاب در حقیقت کتابی تاریخی، جغرافیایی است. مؤلف در جلد سوم این کتاب، در ضمن
بحث از تاریخ و جغرافیای مصر، به مناسبتی وارد بحث دیانات شده و آنها را به دو بخش
دیانات مخالف اسلام و فرق اهل اسلام تقسیم نموده است.

وی آن گاه فرق اسلامی را به پنج گروه اهل سنت، مرجئه، معتزله، شیعه و خوارج تقسیم
می کند و درباره فرقه های روافض(شیعه) می گوید: تعداد آنها به سیصد فرقه می رسد که
بیست فرقه آنها مشهورند. او هنگام ذکر غالیان به ذکر فرقه هایی همچون سبائیه،
بیانیه، مغیریه، مفضلیه، غرابیه، ذمیه، منصوریه، جناحیه، علیانیه، میمیه، یونسیه،
شریکیه، تناسخیه و خطابیه می پردازد و زیر فرقه های خطابیه را پنجاه فرقه می داند و
از جمله مفضلیه، بزیعیه و عمیریه را ذکر می نماید.

۱۶. التحفه الاثنی عشریه: غلام حلیم دهلوی، لکنهو، قرن سیزدهم هجری.

این کتاب در رد مذهب شیعه و به مناسبت پایان قرن دوازدهم تأسیس این مذهب به نام
التحفه الاثنی عشریه، نگاشته شده است.

نگارنده از اشاعره متعصب است و کتاب خود را در دوازده باب سامان داده است. وی در
باب اول به کیفیت حدوث مذهب تشیع و انشعاب آن به فرق مختلفه می پردازد و پس از
تقسیم شیعه به غلات، روافض، زیدیان و کیسانیه، ۲۴ فرقه زیر را ذیل غلات ذکر می کند:

سبائیه، مفضلیه، سریغیه (سریعیه)، بزیعیه، کاملیه، مغیریه، جناحیه، بیانیه،
منصوریه، غمامیه (ربیعیه)، امریه، خمسیه، تفویضیه، نصیریه، اسحاقیه، غلبائیه
(علیائیه)، رزامیه، مقنعیه، ذبابیه، ذمیه، اثنینیه، غرابیه، خطابیه، معمریه.

نویسنده در بخش امامیه نیز هفت گروه، حکمیه (هشامیه)، سالمیه، شیطانیه، زراریه،
یونسیه، بدائیه ومفوضه را از غلات امامیه می داند. با وجود تعصب نگارنده و بی سند
بودن بسیاری از نوشته های او، این کتاب در بعضی از موارد از سوی بعضی از
فرقه نویسان معاصر مورد استفاده قرار می گیرد.

۱۷. فرهنگ فرق اسلامی: دکتر محمدجواد مشکور، با مقدمه کاظم مدیر شانه چی، چاپ اول،
مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۳۶۸.

نویسنده در این کتاب همه فرقه های اسلامی را به ترتیب الفبا تنظیم کرده است. با
مراجعه تفصیلی به کتاب معلوم شد که نویسنده بیش از صد فرقه را به عنوان غلات معرفی
می کند. در اینجا از ذکر تفصیلی این فرقه ها خودداری می شود.

۱۸. معجم الفرق الاسلامیه: دکتر عارف ثامر، چاپ اول، بیروت، دارالمسیره، ۱۹۹۰ م.

نگارنده درکتاب خود، فرقه های بزرگ را همانند خوارج، شیعه، معتزله و … ذکر می کند
و سپس زیر فرقه های آنها را می آورد.

وی در ذیل غلات فرقه های زیر را ذکر می کند: حربیه، غرابیه، مفوضیه، ذمیه، شریعیه،
نمیریه، جناحیه، ابوسلمیه، فاطمیه، مشبهه، حلولیه، سبائیه، مغیریه، منصوریه،
خطابیه. نویسنده در ذیل خطابیه، زیر فرقه های معمریه، یزیعیه، عجلیه و کیالیه را
ذکر کرده است.

۱۹. جامع الفرق و المذاهب الاسلامیه: ع. امیرمهنا و علی خریس، چاپ دوم، بیروت،
المرکز الثقافی العربی، ۱۹۹۴ م.

این کتاب به ترتیب الفبا به بیان فرقه های اسلامی می پردازد. از این رو، برای
پیداکردن فرقه های غلات باید به بررسی همه کتاب پرداخت.

۲۰. الفرق الاسلامیه: اسحاق بن عقیل عزوز مکی (۱۳۳۰ ـ ۱۴۱۵ ق)، چاپ اول، بیروت، دار
ابن حزم، ۱۴۱۶ق/ ۱۹۹۵ م.

در این کتاب ابتدا فرقه های اصلی اسلامی ذکر می شود و سپس تحت هر عنوان زیر
فرقه های آنها بیان می گردد. مؤلف پس ازتقسیم شیعه به زیدیه، امامیه، اثنا عشریه،
اسماعیلیه، کیسانیه و غلات، فرقه های زیر را برای غلات بر می شمرد:

سبائیه، کاملیه، علیائیه، مغیریه، منصوریه، خطابیه، کیالیه، هشامیه، نعمانیه،
یونسیه، نصیریه (نمیریه)، اسحاقیه، جناحیه، حربیه، شریعیه، غرابیه، محمدیه، حسینیه،
مبارکیه، عماریه و رزامیه.

مؤلف در بخش دیگر کتاب خود به بیان تفصیلی بعضی از عقاید فرق بزرگ می پردازد.

۲۱. تاریخ شیعه و فرقه های اسلامی تا قرن چهارم: دکتر محمد جواد مشکور، چاپ پنجم،
تهران، انتشارات اشراقی، ۱۳۷۲.

نویسنده در این کتاب به ذکر تاریخ تفصیلی شیعه و فرقه های بزرگ آن و عقاید آنها
می پردازد. وی در ذیل فرق غلات ۱۳۱ فرقه برای آنها بر می شمرد.

۲۲. بحار الانوار: علامه محمدباقر مجلسی، در جلد ۲۵، ص ۲۶۱ ـ ۳۶۴ این کتاب، پس از
آنکه ابواب متعددی را پیرامون فضایل، مناقب و ویژگیهای ائمه (ع) تحت عنوان «کتاب
الامامه» می گشاید، باب نهم این عنوان را با گشودن زیر عنوان «باب نفی الغلو فی
النبی و الائمه صلوات الله علیه و علیهم و بیان معانی التفویض و ما لا ینبغیان ینسب
الیهم منها و ما ینبغی» به مبحث غلو اختصاص می دهد.

ایشان پس از ذکر آیات درباره نهی از غلو و اشاره ای به تفسیر آنها، به تفصیل وارد
مبحث غلو می شود و در قالب ۹۳ روایت به ذکر جریانات تاریخی غالیان در زمان ائمه (ع)
برخورد ائمه(ع) با آنها، عقاید آنها و نیز برخورد اصحاب با آنها می پردازد. بخش
عمده ای از این روایات به نهی شدید ائمه (ع) از غلو و بیان نتایج و پیامد های آن
اختصاص دارد.

مجلسی در ادامه این باب، فصلی با عنوان «فصل فی بیان التفویض و معانیه» می گشاید و
طی ۲۳ روایت و گزارش به بیان معانی مختلف این واژه و نیز دیدگاه ائمه در مورد آن
می پردازد و سپس به معرفی مفوضه اقدام می کند. بخش پایانی این فصل به نقل دیدگاههای
شیخ صدوق و شیخ مفید و اختلاف آن دو در مورد معنای غلو اختصاص دارد. مجلسی در ادامه
تحت عنوان «فذلکه» به بیان دیدگاه نهایی خود درباره غلو و تفویض می پردازد.

۲۳. الصله بین التصوف و التشیع: دکتر کامل مصطفی شیبی، چاپ سوم، دارالاندلس للطباعه
و النشر و التوزیع، ۱۹۸۲م.

اصل این کتاب دو جلدی، پایان نامه دکتری مؤلف بوده که بعدها گسترش پیدا کرده است و
به منظور بررسی رابطه میان تشیع و تصوف تا پایان عصر صفوی نگاشته شده است.

جلد اول این کتاب به بررسی عناصر شیعی در تصوف می پردازد. نویسنده در فصل سوم جلد
دوم که با زیر عنوان «النزعات الصوفیه فی التشیع» منتشر شده است، طی سی صفحه (۱۳۱ ـ
۱۶۱)، تحت عنوان «الغلو و الغلاه» به بررسی این پدیده در میان تشیع می پردازد. او
در آغاز تاریخ غلو را به زمان رحلت پیامبر اکرم (ص) و گفته عمر که «پیامبر نمرده
است» بر می گرداند. و پس از آن از غلو یاران عایشه درباره وی و شتر او که حتی
فضولات شتر او را تقدیس می کردند، یاد می کند. آن گاه آغاز غلو