پاورپوینت کامل «آیه غار» از دیدگاه فریقین ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint

توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت کامل «آیه غار» از دیدگاه فریقین ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت کامل «آیه غار» از دیدگاه فریقین ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت کامل «آیه غار» از دیدگاه فریقین ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint :

۲۴۷

چکیده

إلا تنصروه فقد نصره الله إذ أخرجه الذین کفروا ثانی اثنین إذ هما فی الغار إذ یقول
لصاحبه لاتحزن إنّ الله معنا فأنزل الله سکینته علیه و أیّده بجنودٍ لم تروها و جعل
کلمهَ الذین کفروا السفلی و کلمه الله هی العلیا و الله عزیز حکیم(توبه:۴۰)

فریقین در تفسیر این آیه با هم اشتراک نظرهایی دارند، اما چشم اندازی که شیعه از
این آیه عرضه کرده است، مغایر با دیدگاهی است که اهل سنت از آن نمایانده است. به
دلیل همین تغایر در دیدگاه ها (به ویژه چون این آیه با مسئله خلافت پیوند دارد)
فریقین درباره آن به طور مستقل یا غیرمستقل نگاشته های فراوان دارند که بیشتر ناظر
به نقد دیدگاه مقابل است.۱

اهل سنت این آیه را بیان کننده فضایل و مناقب والا و ارزشمند برای ابوبکر می دانند
و بنا به این آیه، وی را در شمار صحابه خاص و برگزیده پیامبر اکرم(ص) قلمداد
می کنند، بلکه آن را دلیلی بر حقانیت خلافت به شمار می آورند، اما در نگاه شیعه، از
فقرات و کلمات این آیه، نه تنها هیچ گونه فضیلت و برتری استفاده نمی شود، بلکه ـ در
چشم انداز برخی از بزرگان شیعه ـ آیه غار از برخی مثالب ایشان و عدم توجه و نظر
خداوند به وی حکایت دارد.

واژه های کلیدی: صاحب، سکینه، آیه غار، حزن، روایات، فریقین.

مقدمه

پیش از آنکه نگرش خاص هر یک از فریقین در این آیه را بررسی کنیم، به طرح نقاط مشترک
دیدگاههای فریقین درباره آیه می پردازیم:

یک ـ رویداد تاریخی: شیعه و سنی در مورد رویداد تاریخی که در آیه بدان اشارت رفته،
با یکدیگر همداستانند و هر دو اذعان دارند که این آیه، ناظر به رخداد تاریخی هجرت
پیامبر اکرم(ص) است. آن زمان که مشرکان مکه نقشه قتل پیامبر(ص) را کشیدند، ایشان به
ناچار و به دستور الهی از مکه خارج شدند و به سمت مدینه حرکت کردند و در بین راه
برای حفظ جان خویش به غاری رفتند و مدتی در آن غار به سر بردند.

دوـ شأن نزول آیه: هر دو گروه برآن اند که این آیه و دو آیه پیش از آن، زمانی نازل
شد که گروهی از مسلمانان از رفتن به جبهه جنگ خودداری می کردند و در اجرای دستور
پیامبر سستی می نمودند. این آیات مسلمانان را از بی توجهی و کوتاهی کردن امر جهاد و
یاری رساندن پیامبر بر حذر می دارد و تصریح می کند: اگر شما (مسلمانان) در این کار
پیامبر را یاری نرسانید، خداوند، خود، او را یاری می کند؛ چنان که پیش از این در
جریان هجرت او از مکه به مدینه، در تنگنای غار او را یاری و کمک رسانید؛ آن زمان که
هیچ یار و یاوری نداشت و تنها کسی که با او همراه بود، خود نیز دچار ترس و اندوه
شده بود.

سه ـ مصداق کلمه «صاحب»: فریقین متفق القول ند که منظور از «صاحب» در آیه شریفه،
ابوبکر است. هیچ کدام از بزرگان دو گروه ـ به جز افرادی بسیار اندک ـ در این امر
خدشه نکرده است.

چهار ـ غار در آیه: غاری که در این آیه بدان اشارت رفته و پیامبر اکرم(ص) را در
جریان تاریخی هجرت، در خویش جای داده بود، غاری در اطراف مکه، به نام غار ثور است.
جز خبری واحد که آن را غار حرا می داند و قابل استناد نیست،۲فریقین بر این مطلب
اتفاق نظر دارند.

گفتار دوم: بررسی دیدگاه اهل سنت در تفسیر آیه

این آیه در نظر اهل سنت از جایگاه ویژه ای برخوردار است تا آنجا که برخی از بزرگان
ایشان، آن را برترین فضیلت و علت اولویت ابوبکر بر دیگران در امر خطیر خلافت
دانسته اند. آنان روایاتی در این باره به این مضمون نقل می کنند: «ان الله ذمّ
الناس کلّهم و مدح ابابکر؛ خداوند همه مسلمانان را مذمت و سرزنش نمود، اما ابوبکر
را ستایش کرد.»۳اهل سنت در تفسیر این آیه، ادعاهایی دارند که انصافاً از مفاد آیه
بیرون است و دلیلی بر آن نیست.

ابن حجر عسقلانی می گوید:

هی (آیه الغار) أعظم فضائله التی استحق بها أن یکون الخلیفه بعد النبی؛۴

آیه غار بزرگ ترین فضیلت برای ابوبکر است و وی را شایسته خلافت پس از پیامبر خدا
می کند.

اما درباره مسئله استشهاد به این آیه باید گفت: آن چنان که از جوامع تاریخی به دست
می آید، در زمان حیات پیامبر هیچ گاه از طرف خود پیامبر(ص) یا ابوبکر و یا شخص
دیگری، برای اثبات فضیلت ابوبکر به این آیه تمسک نشده است. نخستین کسانی که بعد از
وفات پیامبر در فضیلت ابوبکر به این آیه استناد کردند، عمر و ابوعبیده جراح ند. عمر
در روز سقیفه دست ابوبکر را گرفت و این چنین سخن گفت:

من له مثل هذه الثلاث؟: ثانی اثنین إذ هما فی الغار من هما؟ إذ یقول لصاحبه لاتحزن.
من هو؟ إن الله معنا من هما؟ ثم بسط یده و بایعه الناس؛۵

چه کسی همانند این امتیازات سه گانه را داراست؟ همراه پیامبر در غار، صاحب پیامبر
که به او فرمود: اندوهگین مباش و کسی که معیت و یاری خداوند علاوه بر پیامبر شامل
او نیز شد، چه کسی این خصوصیات را داراست؟ آن گاه دست ابوبکر را گشود و مردم با او
بیعت کردند.

و نیز می گفت:

إن أولی الناس بأمر نبی الله ثانی اثنین إذ هما فی الغار، ابوبکر السباق المسن؛۶

سزاوارترین شخص به جانشینی پیامبر اکرم، کسی است که در غار همراه او بوده است. او
ابوبکر پیشتاز و سالخورده است.

او در روز بیعت عام نیز بر این مطلب پافشاری می نماید و مهم ترین دلیل اولویت
ابوبکر را در مسئله خلافت این گونه بیان می کند:

إن ابابکر صاحب رسول اله، و ثانی اثنین و أولی الناس بأمورکم؛ فقوموا فبایعوه؛۷

همانا ابوبکر یار پیامبر و همراه او در غار و سزاوارترین شخص به سرپرستی امور
شماست. پس برخیزید و با او بیعت کنید.

عثمان نیز به تبعیت از عمر، مردم را این چنین به بیعت با ابوبکر فراخواند:

إن ابابکر الصدیق أحق الناس بها، إنه لصدیق وثانی اثنین و صاحب رسول الله؛۸

ابوبکر صدیق سزاوارترین کس برای جانشینی پیامبر است. او بسیار راستگو و یار غار و
همراه پیامبر اکرم است.

ابوبکر خود نیز ـ هنگامی که یهودیان از او خواستند تا پیامبر را توصیف کند ـ گفت:

معشر الیهود لقد کنت معه فی الغار کإصبعی هاتین؛۹

ای گروه یهود! من و پیامبر در غار، مانند پیوستگی دو انگشتم به هم نزدیک بودیم.

استدلال به این آیه برای اثبات مناقب ابوبکر و استحقاق خلافت وی، در همه اعصار
ادامه یافت؛ از جمله در عصر تابعین، شعبی ـ که به بنی امیه تعلق دارد ـ در فضیلت
ابوبکر به این آیه استناد کرده است.۱۰

در مصادر روایی شیعه نیز احادیثی به چشم می خورد که نشان می دهد این بحث در زمان
ائمه هم رونق داشته است. برخی از اصحاب ائمه(ع) کیفیت استدلال اهل سنت به این آیه
را برای ائمه(ع) بازگو می کردند و آنان ضمن آنکه ادعاهای اهل سنت را پاسخ می گفتند،
شیوه نقد و رد این ادعاها را نیز به اصحابشان می آموختند.۱۱در برخی از روایات
دیگر، مناظره ائمه با اهل سنت درباره این آیه۱۲و نیز مناظره شاگردان آنان ذکر شده
است.۱۳

کوتاه سخن آنکه این آیه، اساسی ترین دلیلی است که بنیانگذاران مکتب تسنن در مورد
برتری ابوبکر بر دیگران در امر خلافت، بدان تمسک کرده اند. برخی از افراط گرایان
این مکتب تا آنجا پیش رفته اند که یار غار بودن ابوبکر را برتر از خوابیدن علی(ع)
در بستر پیامبر دانسته اند۱۴که قرآن درباره آن می فرماید: «و من الناس من یشری
نفسه ابتغاء مرضات الله…»(بقره: ۲۰۷).

تحلیل بنیانهای تفسیر اهل سنت از آیه

دیدگاه اهل سنت بر دو حوزه و ساحت در عین حال مرتبط با یکدیگر مبتنی است و بیشتر
ناظر به نقد دیدگاه افراطی شیعه در تفسیر این آیه است. این دو ساحت عبارت اند از:

۱. تحلیل درونی از دلالت آیه. ۲. استناد به روایات و شواهد تاریخی.

اساسی ترین نقاطی که در حوزه تحلیل درونی آیه، بدان تمسک شده و برخی از مفسران اهل
سنت مانند فخر رازی به تفصیل به آنها پرداخته و آنها را برجسته کرده اند، عبارت اند
از:

الف ـ ثانی اثنین: در این تعبیر، خداوند از ابوبکر به عنوان «دومین نفر» یاد کرده و
او را همردیف و همسان پیامبر به شمار آورده است و این مطلب حکایت از مقام و منزلت
سترگ ابوبکر در پیشگاه الهی است.

ب ـ إذ هما فی الغار: این تعبیر نیز مانند تعبیر پیشین، ابوبکر را در جایگاهی کنار
پیامبر به تصویر کشیده است و از همراهی او با پیامبر در غار گزارش می کند.

ج ـ إذ یقول لصاحبه: در این جمله خداوند ابوبکر را صاحب پیامبر معرفی کرده است.
منظور از «صاحب» معنای اصطلاحی آن است، در حالی که در قرآن از هیچ یک از صحابی
پیامبر به عنوان صحابی یاد نشده است. ذکر این توصیف برای ابوبکر نشانه کمال نزدیکی
و قرب او به پیامبر اکرم(ص) و حکایت کننده آن است که او برترین صحابی پیامبر خدا و
صاحب سرّ اوست!

فخر رازی در تفسیر کبیر خود این گونه می گوید:

إنه تعالی وصف أبابکر بکونه صاحباً للرسول و ذلک یدلّ علی کمال الفضل؛۱۵

خداوند متعال ابوبکر را صاحب پیامبر به شمار آورده و این بالاترین امتیاز است.

آلوسی در تفسیر این فقره از آیه می گوید:

و فیها النص علی صحبته ـ رضی الله تعالی عنه ـ لرسول الله(ص) و لم یثبت ذلک لأحد من
أصحاب رسول الله ـ علیه الصلاه و السلام ـ سواه، و کونه المراد من الصاحب مما وقع
علیه الاجماع؛۱۶

در این آیه به مصاحبت و همراهی ابوبکر با پیامبر اکرم تصریح شده و این ویژگی برای
هیچ کدام از اصحاب پیامبر ثابت نشده است و به اجماع علما، مراد از صاحب ابوبکر است.

از همین رو برخی از اهل سنت بر آن ند که انکار صحابی بودن ابوبکر مساوی با کفر است.
از جمله واحدی نیشابوری در تفسیرش این چنین می گوید:

وقال الحسین بن فضل: من أنکر أن یکون عمر أو عثمان أو أحد من الصحابه کان صاحب رسول
الله فهو کذاب مبتدع و من أنکر أن یکون أبوبکر صاحب رسول الله کان کافراً، لأنه ردّ
نص القرآن؛۱۷

حسین بن فضل می گوید: کسی که صحابی بودن عمر یا عثمان و یا یکی از صحابه را انکار
کند، دروغگو و بدعت گذار به شمار می رود، اما کسی که صحابی بودن ابوبکر را منکر
شود، کافر است؛ زیرا صریح قرآن را رد کرده است.

آلوسی نیز به تبع او می گوید:

و من هنا قالوا: إن إنکار صحبته کفر؛۱۸

به همین دلیل گفته اند انکار صحابی بودن ابوبکر کفر است.

دـ لاتحزن: حزن و اندوهی که ابوبکر را در آن موقعیت در برگرفته بود، به خاطر شخص
خودش نبود، بلکه نگرانی او برای پیامبر اکرم(ص) و آینده اسلام بود و این بیان کننده
کمال ایمان و اخلاص و شفقت و دلسوزی او به پیامبر اکرم و مسلمانان است.

واحدی نیشابوری می گوید:

قال المفسرون: کان حزن أبی بکر شفقهً علی رسول الله و خوفاً أن یطلع علیه؛۱۹

حزن و اندوه ابوبکر به خاطر دلسوزی بر پیامبر بود. او می ترسید که مشرکان جایگاه
پیامبر را بیابند.

قرطبی در جامع الاحکام در این باره می گوید:

إن حزن الصدیق إنما کان خوفاً علی النبی(ص) أن یصل إلیه ضرر؛۲۰

همانا اندوه ابوبکر از این بود که می ترسید ضرری متوجه پیامبر شود.

ثعلبی در الکشف و البیان می گوید:

و لم یکن حزن ابی بکر جبناً منه و لاسوء ظن و إنما کان إشفاقاً علی رسول الله؛۲۱

نگرانی ابوبکر به خاطر ترس و بدگمانی به پیامبر نبود، بلکه او نگران پیامبر بود.

فخر رازی می نویسد:

فلمّا طلب المشرکون الأثر و قربوا، بکی ابوبکر خوفاً علی رسول الله(ص)، فقال(ع):
«لاتحزن أن الله معنا»؛۲۲

پس زمانی که مشرکان به دنبال پیامبر آمدند و نزدیک غار شدند، ابوبکر از روی ترس بر
جان پیامبر شروع به گریستن کرد. آن گاه پیامبر به او فرمود: «اندوهگین مباش، خدا با
ماست.»

آلوسی در این باره این چنین می گوید:

کان ذلک الحزن إشفاقاً علی رسول الله علیه الصلاه و السلام؛۲۳

نگرانی ابوبکر به خاطر دلسوزی بر پیامبر بود.

هـ ـ إن الله معنا: در این کلام، پیامبر اکرم(ص) معیت و همراهی خداوند را به خود و
به ابوبکر استناد می دهد. قطعاً منظور پیامبر از این معیت، معیت خاص و ویژه الهی
است؛ چون اگر منظور معیت عام باشد، معیت عام همان احاطه علمی و فراگیر خداوند به
تمام موجودات است و حتی کفار و مشرکان که در جست و جوی پیامبر بودند نیز مشمول این
معیت خواهند بود. در نتیجه کلام پیامبر محمل صحیح و درستی پیدا نخواهد کرد و همچنین
باعث تسلی خاطر ابوبکر نیز نخواهد بود؛ چراکه ابوبکر خود نیز از این معیت آگاه بود.
معیت خاص ـ که همان تأییدات و عنایات ویژه الهی است ـ تنها شامل اولیای الهی و
بندگان شایسته او می شود. قرآن می فرماید: «إن الله مع الذین اتّقوا و الذین هم
محسنون»(نحل: ۱۲۸). پس از این بیان روشن می شود که ابوبکر نیز از بندگان صالح و
شایسته خداوند به شمار می رود.

فخر رازی در این زمینه چنین می گوید:

و لاشک أنّ المراد من هذه المعیه، المعیه بالحفظ و النصره و الحراسه و المعونه و
بالجمله فالرسول علیه الصلاه و السلام شرک بین نفسه و بین أبی بکر فی هذه المعیه،
فإن حملوا هذه المعیه علی وجه فاسد، لزمهم إدحال الرسول فیه و إن حملوها علی محمل
رفیع شریف، لزمهم إدخال أبی بکر فیه، و نقول بعباره أخری: دلّت الآیه علی إنّ
أبابکر کان الله معه، و کل من کان الله معه، فإنه یکون من المتقین المحسنین، لقوله
تعالی: «إن الله مع الذین اتقوا و الذین هم محسنون» و المراد منه الحصر، و المعنی:
إن الله مع الذین اتقوا لامع غیرهم و ذلک یدل علی أن أبابکر من المتقین المحسنین؛۲۴

و شکی نیست که مراد از این معیت، معیت حفظ و نصرت و نگهبانی و کمک و یاری است. پس
پیامبر اکرم، ابوبکر را نیز با خود در این معیت شریک کرده است. بنابراین اگر این
معیت بر معنای نادرستی حمل شود، آن معنا شامل پیامبر نیز خواهد شد و اگر بر معنای
صحیح آن ـ که مقام ارزشمندی است ـ حمل شود، ابوبکر را نیز در بر خواهد گرفت. به
عبارت دیگر، آیه شریفه دلالت می کند بر اینکه خداوند با ابوبکر است. از سوی دیگر،
از مفاد آیه شریفه «إن الله مع الذین اتقوا و الذین هم محسنون» کبرای کلی و قاعده
عمومی به دست می آید که: «کل من کان الله معه فإنه یکون من المتقین المحسنین.»
بنابراین ابوبکر نیز در زمره محسنان و متقیان داخل می شود.

آلوسی نیز در این باره می گوید:

إن الله معنا أی بالعصمه و المعونه فهی معیه مخصوصه و إلا فهو تعالی مع کل واحدٍ من
خلقه؛۲۵

خداوند با ماست؛ یعنی: ما را حفظ و کمک می کند و این معیتی ویژه است؛ وگرنه خداوند
متعال با همه مخلوقات خویش است.

آلوسی این ویژگی را برای ابوبکر یک ویژگی منحصر به فرد می داند که او را نه تنها از
اصحاب پیامبر، بلکه از اصحاب تمامی انبیا ممتاز و جدا می کند. وی می گوید:

و لم یثبت مثل ذلک فی غیره بل لم یثبت نبی معیه الله سبحانه له و لآخر من أصحابه و
کأنّ فی ذلک إشاره إلی أنه لیس فیهم کأبی بکر الصدیق؛۲۶

همانند این امتیاز برای هیچ یک از صحابه ثابت نشده، بلکه هیچ پیامبری معیت خداوند
را علاوه بر خویش به یکی از صحابه نسبت نداده است. گویا این مطلب اشاره به آن است
که در میان اصحاب پیامبر اسلام و دیگر پیامبران، هیچ کس مانند ابوبکر نیست.

و ـ «فأنزل الله سکینته علیه»: درباره مرجع ضمیر کلمه «علیه» دو احتمال در میان
است: ۱. ضمیر به پیامبر بازگردد. ۲. ضمیر به ابوبکر رجوع کند. قول مشهور در میان
اهل سنت، احتمال اول است،۲۷ولی احتمال دوم را قوی تر و منطقی تر می دانند و
می گویند: دلیل عقلی و نقلی و همچنین فقره پیشین آیه این احتمال را تأیید می کند؛
زیرا پیامبر نیازی به تسکین و آرامش نداشت؛ چون آرامش و طمأنینه همیشه همراه با
پیامبر است، بلکه این ابوبکر بود که در آن موقعیت اندوهگین و محزون گردید. پس مناسب
آن است که سکینه و آرامش بر او فرود آید. قرطبی در این باره چنین می گوید:

فأنزل الله سکینته علیه فیه قولان: أحدهما علی النبیّ و الثانی علی أبی بکر، قال
علماؤنا: و هو الأقوی؛ لأنه خاف علی النبیّ من القوم، فأنزل الله سکینته علیه؛۲۸

در اینکه سکینه بر چه کسی فرود آمده، اختلاف است. یک قول نزول سکینه را بر پیامبر
می داند و قول دیگر که قوی تر است، نزول سکینه را بر ابوبکر دانسته است؛ چون او بر
جان پیامبر ترسید، پس سکینه بر او نازل شد.

صاحب الوسیط نیز چنین می نویسد:

و قوله فأنزل الله سکینته علیه، قال ابن عباس فی روایه سعید بن جبیر: علی أبی بکر،
فأما النبی(ص) فکانت السکینه علیه قبل ذلک؛۲۹

سعیدبن جبیر از ابن عباس نقل می کند: سکینه بر ابوبکر نازل شد؛ چراکه پیامبر قبل از
آن، از سکینه و آرامش برخوردار بود.

فخر رازی بر بازگشت ضمیر آیه به ابوبکر پافشاری می نماید و بیش از سه دلیل بر
نادرستی احتمال اول ارائه می کند۳۰که بحث آن ـ با عنایت الهی ـ به صورت مستقل طرح
خواهد شد.

آلوسی در این باره می گوید:

بنابر هر دو احتمال، فضیلت ابوبکر ثابت می شود؛ زیرا اگر ضمیر به پیامبر هم
بازگردد، بیان کننده کمال اتحاد و پیوستگی ابوبکر با پیامبر خواهد بود؛ چراکه در
جایی که ابوبکر مضطرب و محزون است، سکینه بر پیامبر نازل می شود و این نشان آن است
که این دو همچون یک روح در دو قالب اند.۳۱

۲. استناد به روایات و شواهد تاریخی

در اندیشه اهل سنت رخدادهای تاریخی پیرامون آیه نیز شاهد و مؤید صدق مدعای آنان
است. مهم ترین نقاطی که اهل سنت در این باره به میان نهاده اند، عبارت اند از:

الف ـ انتخاب ابوبکر برای همراهی: به تصریح سیره نگاران، زمانی که پیامبر اکرم(ص)
تصمیم به هجرت گرفت، خود، به در خانه ابوبکر آمد و او را به همراهی خویش در این راه
دعوت کرد. این جریان بیان کننده آن است که ابوبکر جزء مؤمنان راستین و صادق بود؛
چون اگر جز این می بود، پیامبر او را برای این سفر الهی و پرخطر انتخاب نمی کرد.
این انتخاب برای ابوبکر موجب برجستگی و امتیاز ویژه ای است و هیچ یک از اصحاب
پیامبر از این امتیاز برخوردار نیستند.

فخر رازی چنین می گوید:

پیامبر از باطن ابوبکر مطلع بود و می دانست او در شمار مؤمنان حقیقی و راستین است،
وگرنه او را برای همراهی با خویش انتخاب نمی کرد؛ چراکه امکان داشت ابوبکر جایگاه
پیامبر را آشکار سازد و یا اینکه خود کمر به قتل پیامبر ببندد.۳۲

فخر رازی مدعی است که این انتخاب به امر الهی صورت گرفته است. وی می گوید:

چون اصل هجرت به دستور الهی انجام شد، انتخاب همراه حضرت نیز به دستور خداست و اگر
پیامبر در انتخاب همراه از خود اختیار داشت، شخص دیگری غیر از ابوبکر را انتخاب
می کرد و از اینکه ابوبکر برای همراهی انتخاب شد، روشن می شود که این امر به فرمان
خداوند انجام شده است.۳۳

ب ـ عدم هجرت ابوبکر پیش از پیامبر: تمامی اصحاب پیش از هجرت پیامبر خدا (ص) از مکه
خارج شده بودند. تنها کسی که در آن شرایط سخت و هراسناک در کنار پیامبر اکرم(ص)
باقی ماند، ابوبکر بود و این نکته، فضیلتی بزرگ برای ابوبکر به شمار می آید.

فخر رازی باز در این باره می گوید:

کل من سوی أبی بکر فارقوا رسول الله(ص)، اما هو فماسبق رسول الله کغیره، بل صبر علی
مؤانسته وملازمته وخدمته عند هذا الخوف الشدید الذی لم یبق معه أحد و ذلک یوجب فضل
العظیم؛۳۴

همه اصحاب به جز ابوبکر پیامبر اکرم را تنها گذاشتند، اما ابوبکر در آن زمان که اوج
ترس و سختی بود، انیس و ملازم پیامبر بود و این امتیاز بزرگی برای ابوبکر است.

ج ـ خرید مرکب برای پیامبر توسط ابوبکر: در جوامع تاریخی درباره خرید مرکب برای
هجرت پیامبر، این گونه سخن به میان آمده است:

و لمّا أمر الله رسوله بالخروج إلی المدینه أظهره لأبی بکر، فأمر إبنه عبدالرحمان
أن یشتری جملین و رحلین و کسوتین؛

زمانی که خداوند به پیامبرش دستور خروج از مکه داد، حضرت این امر را با ابوبکر در
میان نهاد. پس ابوبکر به پسرش عبدالرحمان امر کرد که برای این سفر، دو شتر و دو
کجاوه و دو جامه آماده کند.۳۵

د ـ مشارکت فرزندان ابوبکر در امر هجرت: از جمله نکاتی که باعث امتیاز ابوبکر شده،
آن است که فرزندان او نیز در مسئله هجرت سهیم بودند و پیامبر را در این امر یاری
می رساندند.

فخر رازی در این باره می گوید:

زمانی که پیامبر و ابوبکر در غار به سر می بردند، پسر ابوبکر ـ عبدالرحمان ـ و دختر
وی ـ اسماء ـ برای آنان غذا می آوردند و چنان که ذکر شد، عبدالرحمان به دستور پدرش
برای پیامبر مرکب تهیه کرد.۳۶

در برخی از مصادر اهل سنت خبری واحد نقل شده که پیامبر به ابوبکر فرموده است: «أنت
صاحبی فی الغار و أنت معی علی الحوض.» همچنین روایتی دیگر که پیش از این نیز به آن
اشاره شد، به نقل از امام علی، سفیان، حسن و شعبی وجود دارد: «إن الله ذمّ الناس
کلهم و مدح أبابکر.»۳۷چندین روایت نیز در مصادر اهل سنت نقل شده که ابوبکر در
لحظه ای که افراد قریش به غار نزدیک شدند، به حضرت گفت: «یا رسول الله لو أنّ أحدهم
رفع قدمه، لأبصرنا تحت قدمه فقال: یا ابابکر لاتحزن إنّ الله معنا.»۳۸شرح تفصیلی
این روایات بدین گونه است:

۱. «إنّ الله ذم الناس کلهم و مدح أبابکر، فقال: إلا تنصروه فقد نصره الله إذ أخرجه
الذین کفروا ثانی اثنین، إذ هما فی الغار، إذ یقول لصاحبه لاتحزن إنّ الله معنا؛
خداوند همه مسلمانان را نکوهش نموده، ولی ابوبکر را ستایش کرده است؛ آنجا که
فرموده: إلا تنصروه…»۳۹

۲. جابر نیز از رسول خدا چنین نقل می کند:

لو کنت متخذاً خلیلاً لاتخذت أبابکر خلیلاً، ولکن قولوا کما قال الله صاحبی؛

اگر می خواستم کسی را به دوستی برگزینم، ابوبکر را دوست خویش قرار می دادم، ولی
ابوبکر را مانند خداوند، صاحب من خطاب کنید.۴۰

۳. انس می گوید:

لمّا خرج رسول الله(ص) من الغار، أخذ أبوبکر بغرزه، فنظر النبی(ص) إلی وجهه، فقال:
یا أبابکر ألا أبشرک؟ قال: أبی و أمی، قال(ص): «إن الله یتجلی یوم القیامه للخلائق
عامه و یتجلی لک خاصه»؛

زمانی که پیامبر اکرم(ص) از غار خارج شد، ابوبکر رکاب شتر را گرفت. پس پیامبر به او
نگاه کرد و فرمود: ای ابوبکر، آیا به تو بشارت دهم؟ ابوبکر عرض کرد: آری، پدر و
مادرم فدایت باد! پیامبر(ص) فرمود: خداوند روز قیامت برای همه مردم به صورت عام
تجلی می کند و برای تو به صورت خاص.۴۱

۴. در روایتی دیگر نیز از ابوبکر چنین نقل شده است:

قلت للنبی(ص) و نحن فی الغار: لو أن أحدهم نظر إلی قدمیه لأبصرنا تحت قدمیه، قال:
فقال: یا أبابکر ما ظنک باثنین الله ثالثهما؛

زمانی که با پیامبر(ص) در غار بودیم، به آن حضرت عرض کردم: اگر یکی از مشرکان مقابل
پایش را نگاه کند، ما را خواهد دید. آن حضرت فرمود: ای ابوبکر، گمان تو درباره دو
نفری که سومین آنها خداوند است، چیست؟۴۲

۵. غالب بن عبدالله از پدرش و وی از جد غالب، چنین روایت می کند:

شهدت رسول الله(ص) قال لحسان بن ثابت: هل قلت فی أبی بکر شیئاً؟ قال حتی اسمع، قال:
قال:

وثانی اثنین فی الغار المنیف و قد طاف العدوّ به إذ صاعد الجبلا

و کان حب رسول الله قد علموا من الخـلائـق لم یعدل به بدلا

فتبسم النبی؛۴۳

روزی پیامبر اکرم(ص) را دیدم که به حسان بن ثابت فرمود: آیا در فضیلت ابوبکر شعری
سروده ای؟ بگو تا گوش دهم. حسان چنین سرود:

ابوبکر دومین نفر در غار بود و در حالی که دشمنان اطراف غار را فراگرفته بودند،
ابوبکر از کوه بالا می رفت. او محبوب پیامبر بود و همگان می دانستند که وی مانندی
ندارد.

پس پیامبر اکرم(ص) تبسم نمودند.

روایاتی که اهل سنت بدان تمسک کرده اند، یا از جهت سند مخدوش اند و یا هم از جهت
سند و هم از جهت متن، مبتلا به ضعف جدی اند.

گفتار سوم: بررسی دیدگاه شیعه در تفسیر آیه

چنان که پیش از این ذکر شد، در اندیشه شیعی، این آیه هیچ گونه دلالتی بر فضیلت و
برتری ابوبکر ندارد، بلکه برخی از اندیشمندان شیعه از این آیه مثالبی را برای
ابوبکر استفاده کرده اند.

محور اصلی مفاد آیه مورد بحث ـ با توجه به سیاق آیات قبل و بعد ـ در مقام بیان نصرت
خداوند به پیامبر خویش است، بدون آنکه کسی از مؤمنان در نصرت وی دخالت داشته باشد.
قرآن می خواهد به مؤمنان بگوید: اگر شما پیامبر خدا(ص) را یاری نکنید، خداوند، خود،
پیامبرش را برای اعتلای کلمه الله یاری می کند؛ همان گونه که وقتی یاوری نداشت و
تنها و یکی از دو نفر بود و مشرکان قصد کشتن وی را داشتند، خداوند او را یاری کرد.
خداوند می فرماید: اگر او را یاری نکنید، خداوند مانند قبل وی را تنها نمی گذارد و
با انزال سکینه و اعزام سپاهیان آسمانی (و ایّده بجنودٍ لم تروها) وی را مدد
می رساند تا موجب اعتلای «کلمه الله» شود.

به هر حال دانشمندان شیعی بر هر دو حوزه استدلالی اهل سنت خدشه وارد کرده و نقاط
تمسک آنان را به نقد کشیده اند. آنان در حوزه تحلیل فقرات درونی دلالت آیه، نکاتی
را مطرح کرده اند:

الف ـ ثانی اثنین: این تعبیر تنها برای گزارش تعداد افراد است و هیچ گونه فضیلت و
مدحی را در بر ندارد. در این بیان، خداوند متعال از موقعیت و چگونگی وضعیت پیامبر
در غار خبر می دهد و می فرماید: زمانی که پیامبر در غار به سر می برد، شخص دیگری
نیز همراه او بود.

شیخ مفید در رساله شرح المنام می گوید:

اما اینکه خداوند متعال، پیامبر و ابوبکر را در کنار هم ذکر کرده و ابوبکر را ثانی
پیامبر قرار داده، هیچ گونه فضیلتی برای ابوبکر نیست، بلکه تنها گزارش از عدد است و
چه بسا که مؤمن و کافر در مقام شمارش در کنار هم قرار می گیرند.۴۴

شیخ طوسی در تبیان می نویسد:

قوله «ثانی اثنین» مجرد الإخبار أن النبی(ص) خرج و معه غیره؛۴۵تعبیر «ثانی اثنین»
تنها از این خبر می دهد که پیامبر اکرم(ص) به همراه شخصی دیگر از مکه خارج شدند.

مؤلف کتاب الصحیح من سیره النبی الـأعظم در این باره می گوید:

اینکه ابوبکر در این آیه «ثانی اثنین» قرار گرفته، بیان کننده چیزی جز اخبار از عدد
نیست و این هم دلالت بر فضیلت و منقبتی ندارد؛ چراکه ممکن است جاهل یا فاسق و یا
صبی در مقام شمارش، کنار شخص مؤمن قرار گیرند.۴۶

ب ـ إذ هما فی الغار: مفاد این جمله همانند تعبیر پیشین، بیان کننده هیچ گونه فضیلت
و مدحی برای ابوبکر نیست، بلکه تنها گزارشی از اجتماع مکانی ابوبکر با پیامبر
اکرم(ص) است. شیخ مفید(ره) در این باره می گوید:

اما اجتماع ابوبکر با پیامبر در غار، مفادش همانند تعبیر گذشته است و هم مکانی هیچ
نوع مدحی را در بر ندارد؛ چراکه چه بسا مؤمن و کافر در یک مکان گرد هم آیند. مسجد
پیامبر که شرافت بیشتری از غار ثور دارد، مؤمن و منافق را در خویش جای می دهد و
همچنین کشتی نوح علاوه بر مؤمنان، حیوانات را نیز با خود به همراه داشت.۴۷

شیخ طوسی نیز چنین می گوید: «این جمله تنها خبری در این باره است که آن دو در غار
به سر می بردند.»۴۸

ج ـ إذ یقول لصاحبه: کلمه «صاحب» در فرهنگ قرآن به معنای لغوی آن به کار رفته است؛
چنان که در آیه سوره تکویر، پیامبر اکرم(ص) مصاحب با کفار قرار گرفته است. قرآن
می فرماید: و ما صاحبکم بمجنون.۴۹همان گونه که در بحث واژگان گذشت، «صاحب» در لغت
به معنای ملازم و همراه است و ملازم نیز معنای کلی و فراگیری دارد و بر مصادیق
متعددی منطبق می شود. مصداق ملازم می تواند شخص مؤمن یا منافق یا کافر و یا حتی
حیوان و اشیا نیز باشد. شیخ مفید در الـإفصاح می نویسد:

اما مصاحبت گاهی بین مؤمن و کافر و گاهی بین مؤ