پاورپوینت کامل نقد آرای ذهبی در مورد «تأثیر مکتب فقهی و اصولی شیعه در تفسیر قرآن» ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint

توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت کامل نقد آرای ذهبی در مورد «تأثیر مکتب فقهی و اصولی شیعه در تفسیر قرآن» ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت کامل نقد آرای ذهبی در مورد «تأثیر مکتب فقهی و اصولی شیعه در تفسیر قرآن» ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت کامل نقد آرای ذهبی در مورد «تأثیر مکتب فقهی و اصولی شیعه در تفسیر قرآن» ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint :

چکیده

تفاسیر را می توان به دو دسته، تفاسیر ممدوح و تفاسیر مذموم تقسیم کرد:

تفاسیر ممدوح تفاسیری هستند که به منظور فهم صحیح از آیات قرآن کریم، با توجه به
قواعد و ملاکات تفسیری صورت می گیرد و هدف از آن درک کامل آیات و فهم مراد واقعی
وحی است در مقابل تفاسیر فوق، تفاسیری قرار دارند که مفسر می کوشد عقاید و باورهای
خود را به قرآن و آیات الهی تحمیل کند.

ذهبی در بخشی از کتاب التفسیر و المفسرون خود، ادعا نموده که تفاسیر شیعه چون تحت
تأثیر مبانی فقهی و اصولی شیعه است از جمله تفاسیر مذموم تلقی می گردد. بررسی وجوب
مسح در وضو و آیه مربوط به آن، با توجه به تفاسیر ذکر شده، روشن می نماید که شیعه
براساس مبانی و قواعد تفسیری اقدام به تفسیر آیه وضو کرده است که ذهبی در این مورد
هیچ نقد و ردی ننموده و تنها به نقل اقوال و دلایل ذکر شده پرداخته است.

واژه های کلیدی: تفسیر ممدوح و مذموم، آیه وضو، غسل، مسح.

در آمد

از جمله مباحث اسلامی که در زمینه های مختلف بر حیات فرهنگی مسلمانان تأثیر نهاده و
نقش مهمی را عهده دار بوده، علم تفسیر است. تفسیر آیات الهی فهم عمیق و درک صحیح را
می طلبد و بر همین اساس رجوع به مفسران و آشنایی با معانی و مفاد کلمات و آیات و
شیوه های استفاده از قرآن، از امور ضروری به شمار می آید.

توجه به تفسیر قرآن در زندگی مسلمانان به عنوان یکی از مهم ترین علوم اسلامی، به
طور قطع درپرتو توجه خاص پیامبر اسلام(ص) بوده است. ابن خلدون می گوید:

روش خود پیامبر اکرم(ص) بیان مجملات قرآن و تفکیک ناسخ و منسوخ از یکدیگر بوده است؛
لذا اصحاب را مطلع نموده و اصحاب نیز از این طریق شأن نزول و مقتضای حال را
می فهمیدند.۱

مفسران نیز هر یک با توجه به قدرت فهم و علم خویش و همچنین با توجه به منابع و
مصادری که نزدشان معتبر بوده است، به امر تفسیر همت می گماشتند. و بر همین اساس
تفاسیر مختلف در زمان پیامبر(ص) و اصحاب و تابعین و بعد از آنها شکل گرفت.۲

جای شک نیست که صحت و سقم منابع و مصادر تفسیر نزد اصحاب و مفسران در نوع و
شکل گیری تفاسیرشان بسیار مهم و مؤثر بوده است. ذهبی درباره منابع و مصادر عمده ای
که محل رجوع اصحاب بوده است، چهار مصدر و منبع مهم را معرفی می نماید که عبارت اند
از: ۱. قرآن ۲. پیامبر(ص) ۳. اجتهاد و قدرت استنباط۳۴. اهل کتاب (یهودی و نصاری).
البته به طور یقین، رجوع به منابع و مصادر تفسیری با توجه به ترتیب و اولویت هر یک
از منابع ذکر شده است. لذا پس از دست نیافتن به دو منبع اول در فهم قرآن، به منبع
سوم رجوع می شد.۴لیکن رجوع به منبع چهارم در مورد همه اصحاب صادق نیست۵و پیامبر
اسلام(ص) نیز آن را قبول نکرده و به همین علت اصحاب را از این عمل نهی نموده است.
مثلاً پیامبر(ص) عمربن خطاب را از رجوع به اهل کتاب در فهم آیات نهی می فرمود.۶

با توجه به آنچه گفته شد، شناخت مصادر و منابع تفسیر و تأثیر هر یک از آنها درتعیین
تفسیر صواب و ممدوح از تفسیر مذموم بسیار مهم است. اما آیا تفاسیر شیعه براساس
مصادر مورد نظر آنان از جمله تفاسیر ممدوح است یا مذموم؟ این امری است که ذهبی
درباره آن به قضاوت پرداخته و بدون توجه به مبانی هر بحث، به صورت غیر منصفانه آنها
را از جمله تفاسیر به رأی مذموم و به اصطلاح وی تفسیر «من اعتقد اولاً، ثم فسّر
ثانیاً بعد ان اعتقد» محسوب نموده است.۷

در این مختصر، در ابتدا عوامل مختلف تأثیرگذار بر تفاسیر شیعه از منظر ذهبی را بیان
می کنیم و در ادامه به بحث اصلی یعنی بررسی و نقل آرای وی در مورد تأثیر آرا و مکتب
فقهی و اصولی شیعه در تفسیر آیات می پردازیم.

الف ـ عوامل منفی تأثیرگذار بر تفسیر شیعه

همان گونه که بیان شد، ذهبی در کتاب خود تفاسیر شیعه را متأثر از عواملی دانسته که
به صورت مختصر در ذیل نقل می گردد.

۱. موقعیت ائمه(ع) نزد شیعه و تأثیر آن در تفسیر قرآن

طبق نظر ذهبی، از مهم ترین عوامل تأثیرگذار بر تفسیر در نزد شیعه، اعتقادات خاص
شیعه به ائمه(ع) است. وی می گوید:

شیعه برای ائمه خود نوعی تقدیس و تعظیم قائل است و موقعیت آنان را فوق بشری
می داند. شیعه اعتقاد دارد همان ارتباطی که بین پیامبران و خداوند وجود دارد، بین
امامان و خداوند نیز موجود است و خداوند به طور کلی دین را به پیامبر خود و امام
سپرده است.۸

وی سپس در ادامه پس از نقل روایتی بیان می کند:

تفویض امر دین به پیامبر(ص) و ائمه(ع) در اموری همچون احکام (اعم از عبادات یا
معاملات) واقع می شود و از آنجا که پیامبر(ص) و ائمه(ع) این امور را از طریق وحی و
الهام دریافت می نمایند، هرگونه تغییری منسوب به خداوند است. برای مثال خداوند در
قرآن شراب را حرام نموده است، لیکن پیامبر اسلام(ص) تمام مسکرات را حرام دانست و
خداوند آن را تنفیذ فرمود. همچنین خداوند وراثی را که فرض بر هستند۹مشخص نمود،
لیکن «جد» را بیان نکرد، ولی پیامبر(ص) براساس تفویض اختیاری که داشت، برای «جد»
نیز یک ششم (سدس) را قرار داد.

امر تفویض تنها در امور و احکام شرعی نبوده، بلکه امور اجتماعی و سیاسی و تعلیم و
تأدیب مردم نیز به آنها تفویض شده است و مردم در تمام امور باید از آنان تبعیت و
پیروی کنند.۱۰

ذهبی همچنین نوع دیگری از تفویض را به شیعه نسبت می دهد و می گوید: شیعه اعتقاد
دارد که عمل کردن یا نکردن به ظاهر احکام و شریعت، برای پیامبر(ص) و ائمه(ع) جایز
است، یعنی پیامبر(ص) و ائمه(ع) می توانند طبق نظر خود و به هر حکمی که از طرف
خداوند به آنها الهام می شود عمل کنند. وی در پایان این بخش از سخنانش نتیجه
می گیرد که بر اثر همین عقیده، شیعه به عصمت ائمه(ع) و مهدی منتظر(عج) و رجعت و
تقیه قائل است و قرآن را طبق آرای خود درک و تفسیر و تأویل می نماید و این همان
تفسیر به رأی مذموم است، یعنی تفسیر کسی که اول اعتقاد یافته، سپس با آن اعتقادات
به تفسیر می پردازد.۱۱

۲. تأثیر آرا و افکار معتزله در تفاسیر شیعه

از جمله عواملی که ذهبی در تفاسیر شیعه بسیار تأثیرگذار می داند، رسوخ آرا و افکار
معتزلیها۱۲در مسائل کلامی است. وی این ارتباط و همفکری را به حدی فراوان می داند
که می گوید: «لم یکن بینهم و بین المعتزله خلاف الا فی مسائل قلیله؛ یعنی بین
شیعیان و معتزله اختلافی وجود ندارد مگر در مسائل بسیار اندک.»۱۳او علت این
تأثیرگذاری عقاید معتزلی و تأثیرپذیری شیعیان را تلمذ و شاگردی بزرگان شیعه نزد
علمای معتزلی ذکر می کند.۱۴سپس بعضی از تفاسیر شیعه را که تحت تأثیر افکار معتزلی
نوشته شده نام می برد. به گمان وی، تفسیر امام حسن عسکری(ع)،۱۵تفسیر غرر الفوائد و
درر القلائد یا امالی سیدمرتضی۱۶و تفسیر مجمع البیان طبرسی از آن جمله اند.۱۷

۳. تأثیرپذیری تفاسیر شیعه از مکتب فقهی و اصولی آنان

ذهبی از جمله عوامل منفی تأثیرگذار در تفاسیر شیعه را که باعث تحمیل آرا و اعتقادات
به قرآن می شود و به همین علت تفاسیر را از اعتبار ساقط می کند، عامل اندیشه ها و
آرای فقهی و اصولی می داند. وی بیان می کند:«شیعه در مسائل فقهی و اصولی نظرهایی
دارد که مخالف با مذاهب دیگر است.» لذا از نظر وی با وجود این دیدگاههای اصولی و
فقهی، طبیعی خواهد بود که امامیه در مقام تفسیر آیات متعصبانه برخورد نماید. به
اعتقاد او، این افکار به قدری در آنان(شیعیان) رسوخ نموده است که آیات و احادیث
معارض با مبانی فقهی و اصولی خویش را تأویل می نمایند.۱۸وی در ادامه پا را فراتر
می نهد و می گوید:

بلکه این عمل شیعیان از تأویل و تفسیر مذموم هم بالاتر رفته، لذا در پاره ای از
موارد چیزی را به قرآن اضافه می کنند که در آن نیست۱۹و دلیل عمل خویش را قرائت اهل
بیت می دانند.۲۰

او سخنان خویش را در دو حوزه مطرح می کند که ما برای سهولت هر یک را جداگانه مورد
بحث قرار می دهیم.

۱. مباحث اصولی

ذهبی اشکال مفسران شیعه را درباره مباحث فقهی و آیات احکام، ناشی از بعضی مبانی
اصولی و فقهی می داند و در زمینه مبانی اصولی می گوید:

امامیه ادله فقه را تنها چهار مورد می دانند(کتاب و سنت و اجماع و عقل) و درباره
کتاب نظری دارند که متعرض آن خواهیم شد.۲۱

شیعه در باب سنت هم امین نیست و خود را ملتزم به روایات صحیح نمی داند. در مورد
اجماع هم آن را بنفسه حجت نمی داند، بلکه تنها در صورتی آن را حجت می شمارد که امام
معصوم داخل مجمعین باشد یا اجماع کاشف از رأی امام معصوم باشد یا از منبع معتبری
ناشی شده باشد. لذا در حقیقت اجماع نزد شیعه یا داخل کتاب و یا داخل سنت می گردد.
در دلیل عقلی هم آنان قیاس، استحسان، و مصالح را به طور کلی حجت نمی دانند.۲۲

وی در بیان بی اعتبار بودن اجماع نزد شیعه در جای دیگر می گوید:

طبرسی مانند سایر علمای هم مذهب خویش اجماع را معتبر نمی داند مگر اینکه کاشف از
رأی امام باشد یا امام داخل در مجمعین باشد. لذا وی آیاتی را که جمهور بر حجیت
اجماع نقل کرده اند، رد نموده و مورد مناقشه قرار داده است، مانند آیه شریفه
«فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ …».۲۳این آیه از آیاتی است که اهل سنت آن را دلیل برحجیت
اجماع قرار داده اند، زیرا طبق منطوق آیه، رجوع به کتاب و رسول خدا(ص) هنگام وجود
اختلاف و تنازع واجب است. بنابراین مفهوم مخالف آیه می گوید: «اذا لم یوجد التنازع
لا یجب الرد.» پس اجماع که همان عدم تنازع باشد حجت خواهد بود.۲۴

۲. مباحث فقهی

ذهبی در مورد مباحث فقهی بحث را به دو صورت طرح نموده است:

۱. تحلیل و بررسی بعضی از کتابهای تفسیری آیات الاحکامی شیعه.

۲. بررسی تأثیر آرای فقهی در برخی از تفاسیر غیر آیات الاحکامی شیعه.

او در قسمت تفاسیر آیات الاحکامی شیعه، تنها کتاب فاضل مقداد را مورد نقل و بررسی
قرار داده است. وی می گوید: کتاب تفسیری مقداد سیوری۲۵تحت عنوان کنزالعرفان فی فقه
القرآن، کتابی است که او برای ترویج مذهب خود و ابطال مذاهب مخالفش نوشته است۲۶و
روش وی از دو حال خارج نیست: ۱. استفاده از دلیل عقلی؛ ۲.استفاده از دلیل نقلی به
این معنا که نظر اهل بیت(ع) در این مسئله و آیه چیست.

ذهبی می گوید: علمای شیعه هرگاه در مقام استدلال دچار مشکل شده اند، می خواهند با
نقل و استناد مسائل به ائمه خود نواقص خویش را جبران کنند.۲۷ وی سپس بدون نقد و
بررسی و طرح اشکال و تنها به صرف نقل مواردی از تفسیر فاضل مقداد می گوید: شذوذاتی
که مفسران و عالمان شیعه در احکام بیان می کنند به واسطه همان افکار امامیه است.

ذهبی به منظور نشان دادن تفاسیر شیعه و تأثر آنها از عقاید کلامی و فقهی، شش تفسیر
ذکر می کند و علت انتخاب هر یک را توضیح می دهد که در ذیل به آن اشاره می شود.

۱. تفسیر مرآه الانوار و مشکاه الاسرار، تألیف عبداللطیف گازرانی. از نظر او این
تفسیر چگونگی تفکرات شیعه را به صورت روشن و واضح بیان می کند.۲۸

۲. تفسیر امام حسن عسکری(ع). به گفته ذهبی، این تفسیر اندیشه های یکی از امامان
شیعه را روشن می کند.

۳. تفسیر مجمع البیان، اثر طبرسی. وی آن را از جمله تفاسیر معتدل شیعه معرفی می کند
و می گوید: چگونگی روش جدل و میزان دفاع از عقاید و آرای شیعه در آن نشان داده شده
است.

۴. تفسیر صافی، اثر ملامحسن فیض کاشانی. او این تفسیر را به عنوان یکی از تفاسیر
افراطی شیعه و غلو کننده در حق معصومان(ع) معرفی می نماید.

۵. تفسیر شبّر، متعلق به سید عبدالله علوی، از علمای قرن سیزدهم. ذهبی این تفسیر را
تفسیری خلاصه و آسان با فوائد فراوان نقل و معرفی می کند.

۶. تفسیر بیان السعاده فی مقامات العباده. این تفسیر به قلم سلطان محمد بن حیدر
جنابذی خراسانی و دارای سبک و روش فلسفی و صوفیانه است. وی این تفسیر را که از
تفاسیر قرن چهاردهم است تفسیری صوفیانه که مشتمل بر رموز و اشارات است معرفی نموده
است و از طرفی مباحث آن را دقیق و فلسفی می داند. ذهبی در نهایت این تفسیر را سخت و
مغلق دانسته و می گوید: مولف تفسیر مذکور در مسائل احکام بدون هیچ گونه تفصیلی
سریعاً از مباحث آن گذشته و مانند تفاسیر دیگر شیعه به مباحث خاصی در آن پرداخته
شده است.۲۹

ب ـ نقل آرای ذهبی در مورد تأثیر آرا و مکتب فقهی و اصولی شیعه

روش ذهبی در نقل و نقد تمام تفاسیر شیعه به این صورت است که بخشی را به عنوان تأثیر
مکتب فقهی و اصولی در تفسیر شیعه مورد نقل قرار می دهد و می گوید شیعه در آن دارای
آرای شاذّی است.۳۰

وی در تمام تفاسیر ذکر شده، تنها به نقل چند بحث فقهی اشاره می کند. و در بعضی از
موارد به تفصیل به نقل و بحث می پردازد. عمده احکام فقهی ای که ذهبی نقل می کند و
مختص به شیعه می داند، به شرح ذیل است:

۱. وجوب مسح پاها در وضو به جای شستن آنها.

۲. جایز نبودن مسح بر پاپوش و کفش هنگام وضو.

۳. جواز نکاح موقت(متعه) و عدم نسخ آن.

۴. انبیا می توانند مانند سایر انسانها از خود اموالی را به ارث بگذارند.

۵. نپذیرفتن عول۳۱در ارث.

۶. حرمت ازدواج با اهل کتاب.

۷. وجوب خمس در غیر غنائم جنگی.

از آنجا که تحلیل همه مباحث و پرداختن به تمام موارد در این مختصر نمی گنجد، تنهابه
ذکر نخستین مورد فقهی در محدوده کتابهای تفسیری یاد شده و نقل و نقد نظریات و کلام
ذهبی می پردازیم، تا از این طریق، مذموم بودن تفاسیر شیعه! به اعتقاد ذهبی، بر اهل
علم و انصاف روشن گردد.

۱. وجوب مسح پاها در وضو:

از جمله مباحثی که ذهبی به عنوان تفسیر ناصواب در تمام تفاسیر مورد استشهاد خویش
بیان نموده، تفسیر آیه شریفه وضو است: یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا
قُمْتُمْ إِلَی الصَّلاهِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَأَیْدِیَکُمْ إِلَی
الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُؤُوسِکُمْ وَأَرْجُلَکُمْ إِلَی الْکَعْبَیْنِ.

وی می گوید: شیعه عقاید اصولی و فقهی خود را بر این آیه تحمیل کرده است. لذا در
ابتدا به ذکر اقوال در آیه می پردازیم و سپس ادله آن را بررسی می کنیم.

الف ـ اقوال مفسران و آرای مذاهب فقهی در مسئله

۱. وجوب مسح روی پاها تا برآمدگی: این نظر، رأی تمام امامیه است و از میان صحابه و
تابعین نیز عده بسیاری به آن قائل اند. ابن عباس، عکرمه، انس، ابی عالیه، شعبی،
قتاده، اعمش، ضحاک و مجاهد از آن جمله اند.۳۳

۲. وجوب جمع بین مسح و غسل پاها: ناصرالحق و داودبن علی، از علمای زیدیه چنین نظری
دارند.۳۴

۳. تخییر بین مسح و غسل: حسن بصری این نظر را قبول دارد.۳۵

۴. تخییر بین مسح و غسل، لیکن در صورتی که مسح را اختیار نموده مسح تمام پا لازم
است نه تنها روی آن: طبری۳۶و جبایی این نظر را اختیار کرده اند.۳۷

۵. وجوب غسل و شستن پاها: نظر جمهور فقهای اهل سنت بر این رأی تعلق گرفته و حتی
ابن عربی در این باره ادعای اتفاق نموده است.۳۸

ممکن است این سؤال به ذهن بیاید که با وجود اینکه وضو عملی بوده که پیامبر اکرم(ص)
هر روز و در مقابل همه مردم تکرار می کرده، چگونه چنین اختلافاتی در چنین امر روشنی
به وجود آمده است. در پاسخ می توان گفت وجود اجتهاد در تفسیر آیات و همچنین روایات
مختلف که مورد قبول یا رد مجتهدان و مفسران قرار می گیرد، اختلاف در فتوا را به
وجود می آورد و در واقع نقش اجتهاد(چه صحیح و چه غلط) در فهم و تفسیر قرآن بسیار
مهم بوده است.۳۹

ب ـ بررسی دلایل و نقد آن

هر یک از امامیه و اهل سنت برای اثبات مدعای خود به دلایلی از جمله آیات الهی تمسک
نموده اند تا مصدر و منبع حکم خویش را قرآن قرار دهند. لذا اختلاف در قرائات و
مبانی صرف و نحوی در این امر نقش اول را به عهده دارد. در مرحله بعد نیز تمسک به
روایات به عنوان مؤید برداشت از قرآن یا تحمیل رأی به قرآن مهم خواهد بود. در ادامه
ابتدا به ذکر دلایل اهل سنت(به خصوص مفسران آنان) و سپس به ذکر دلایل امامیه
می پردازیم و تشخیص حقیقت را به عهده مخاطبان قرار می دهیم.

۱. دلایل اهل سنت

ذهبی هیچ دلیل مستقلی بر اثبات مدعای اهل سنت نقل نکرده است. حتی در تکرار بحث در
جلد سوم نیز که ظاهراً به همت شاگرد و مریدش محمد انور بلتاجی صورت گرفته است، هیچ
دلیلی از قول ذهبی در رد شیعه نقل نشده است، بلکه مباحثی که در جلد دوم، صفحات۲۳ تا
۳۹(حدود ۱۶ صفحه) آمده، در جلد سوم در صفحات۹۰ تا ۱۰۵ عیناً تکرار شده و همچنین
بسیاری از مباحث مربوط به تفاسیر شیعه که در متن جلد دوم بوده، در حاشیه و تعلیقه
جلد سوم است. مثلاً صفحات۱۱۵ تا ۱۲۰ جلد دوم(در بیان توصیف تفسیر طبرسی)، عیناً در
زیرنویس و تعلیقه صفحه ۲۳۴ تا۲۴۰ جلد سوم بدون هیچ کم و زیادی آمده است.۴۰علت
تکرار مطلب نیز مشخص نیست.

بلتاجی می گوید: ظاهراً ذهبی این مباحث را برای تعلیقه زدن در کتاب خویش آورده بود،
لیکن اجل به وی مهلت نداد.۴۱خود بلتاجی نیز به پیروی از استادش بدون هیچ تحلیلی،
تنها در اثبات اعتقاد اهل سنت به«وجوب غسل» به کلام صاحب کتاب الفقه علی المذاهب
الاربعه۴۲آن هم به صورت مختصر استناد می کند و در ادامه تنها به نقل کلام قرطبی در
ذیل آیه وضو می پردازد و بدون هیچ تحلیل و نقدی کلمات ذهبی را نقل می کند.۴۳لذا در
ادامه بحث در ابتدا به نقل دلایل و سپس به نقد آن می پردازیم و تلاش می کنیم مستند
دلایل و نقد و تحلیل مباحث بیشتر از کتابهای مفسران اهل سنت و شیعه باشد.

۱. آیه مورد استدلال

تنها آیه ای که معنا و تفسیر آن موجب اختلاف در فتوا شده، آیه ششم سوره مائده است
که به آیه وضو معروف است. در واقع اختلاف در قرائت «ارجلکم» چنین اختلافی را باعث
شده است. قرطبی می گوید که «ارجلکم» به سه وجه قرائت شده است.

۱. «ارجلَکم» به نصب، به عنوان مضاف و مضاف الیه مفعول «فاغسلوا». لذا طبق این
قرائت شستن پاها واجب است.۴۴این کلمه در قرائت نافع، ابن عامر و کسائی به نصب آمده
است.۴۵

۲. «ارجلُکم» به رفع. ولیدبن مسلم از نافع این قرائت را نقل نموده و این قرائت،
قرائت حسن و اعمش است.

۳. «ارجلِکم» به جرّ. این قرائت، قرائت ابن کثیر، ابوعمرو و حمزه بوده است که عامل
آن را «باء» قرار داده اند.

قرطبی می گوید صحابه و تابعین به واسطه این قرائات اختلاف پیدا کرده اند. وی برای
قرائت «ارجلُکم»، به رفع، دلیلی نمی آورد و تنها می گوید که قائلان به مسح عامل
«ارجلکم» را «باء» قرار می دهند.۴۶فخر رازی تنها دو قرائت نصب و جرّ را قرائت
مشهور می داند.۴۷

قرطبی از ابن عطیه چنین نقل می کند: «عده ای از کسانی که«ارجلِکم» را به کسر
می خوانند گفته اند مسح در پاها همان غسل پا می باشد.» وی در ادامه این معنا را
تأیید می کند و می گوید: «قلت و هو الصحیح، فان لفظ المسح مشترک، یطلق بمعنی المسح
و یطلق بمعنی الغسل.»۴۸

۱. پاسخ اول به استدلال به آیه

قائلان به وجوب غسل برای اثبات نظر خود دو راه بیان نموده اند: ۱. قرائت جر و عطف
به مجاورت ۲. قرائت نصب و «ارجلکم» مفعول «فاغسلوا». اما با توجه به اشکالات این دو
شیوه و ادله آن، هر دو راه باطل است. بنابراین ما قرائت جرّ و عطف بر «رؤوس» را
انتخاب می کنیم و به وجوب مسح معتقد می شویم، اما دو راه مورد نظر اهل سنت:

الف ـ عطف بر جوار۴۹است و «ارجلکم» در لفظ عطف بر «رؤوس» شده، ولی در معنا عطف
نشده است.۵۰

قول به مجاورت۵۱به سه دلیل رد شده است؛ لذا «ارجل» عطف بر لفظ «رؤوس» شده است و
حکم آن را نیز دارد.

۱. عطف به مجاورت، طبق اصل نبوده و در واقع استثناست؛ مثل اینکه به واسطه ضرورت
شعری شاعر مجبور باشد چنین کاری را انجام دهد. لیکن خداوند سبحان نیاز به این کار
نداشته است. در این امر نیز ضرورتی جز تحمیل نظری خاص به قرآن وجود ندارد!

۲. عطف بر جوار هنگامی جائز است که از اشتباه در امان باشیم، مانند«جحرُ ضبٍّ حرب»
که به طور یقین «حرب» نمی تواند صفت «ضب» باشد، بلکه صفت «جحر» است حال اینکه در
آیه چنین اطمینانی وجود ندارد.

۳. اگر عطف به جوار در کلام عرب واقع شود، بدون حرف عطف است. و مثال فوق از آن جمله
است. لذا در کلام عرفی که از فصاحت کمتری برخوردار است، بدون حرف عطف آمده است. در
قرآن نیز اگر چنین عطفی واقع گردد باید بدون آن باشد، حال اینکه این گونه نبوده، پس
عطف برجوار صورت نگرفته است؛ لذا لزوم غسل با این توجیه صحیح نخواهد بود.۵۲

اما اینکه اخفش می گوید عطف «ارجل» به «رؤوس» تنها لفظی است و در معنا مقطوع است،
هیچ دلیلی برای آن به جز «تحمیل ما اعتقده اولاً ثم فسّر» نخواهد داشت.

ب ـ اگر در «ارجلکم» قرائت نصب را اختیار کنیم، باز طبق قواعد ادبیات عرب باید قائل
به وجوب مسح شویم، زیرا: در این صورت «ارجلکم» عطف به محل «برؤوسکم» شده است که در
محل نصب است و آن نیز مفعول به «وامسحوا» می باشد، حال اینکه در صورت انتخاب قول
وجوب غسل، لازم می آید که بین عاطف و معطوف یک جمله بیگانه فاصله بیفتد و این امر
در مفرد نیز جایز نیست، چه رسد به جمله.۵۳لذا آنچه متعین خواهد بود یا عطف به
ظاهر«برؤوسکم» است که مجرور می گردد و یا عطف بر محل آن است که مفعول «وامسحوا»
خواهد شد و در هر دو فرض مسح متعین است.

سید مرتضی نیز در مقابل ابو علی فارسی که «ارجلکم» را به نصب خوانده و لزوم غسل را
ادعا نموده است، دو جواب داده است:

۱. متعلق دانستن مفعول به عامل نزدیک(وامسحوا) از متعلق دانستن آن به عامل بعید
بهتر است؛ لذا عطف بر محل«برؤوسکم» اولی از عطف بر «ایدیکم» یا «وجوهکم» خواهد بود.