پاورپوینت کامل مقام ابراهیم و نقش آن در طواف و نماز ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint

توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت کامل مقام ابراهیم و نقش آن در طواف و نماز ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت کامل مقام ابراهیم و نقش آن در طواف و نماز ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت کامل مقام ابراهیم و نقش آن در طواف و نماز ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint :

۴۴

از مسائلی که در هنگام طواف و مراسم حج انسان را متأثر میسازد، وضعیتی است که مطاف
پیدا میکند. جمعیت زیاد طوافکنندگان با تلاش فراوان درصدد اجرای اعمال خویشاند و
فشار جمعیت گاهی به گونهای است که افراد، بدون اختیار، بخشی از مطاف را طی میکنند
و طواف آنها قطع و گاه باطل میگردد. بخش عمده این مشکل، ناشی از فتوای فقهاست که
مطاف را در محدوده مقام و بیت میدانند و بخشی ناشی از طواف گروهی; و مقداری نیز از
بیتوجهی زائران نشأت میگیرد.

مشکل دیگر مطاف، خواندن نماز طواف (عمدتاً توسط شیعیان) در پشت مقام ابراهیم با
فاصله اندک است. چه بسیار اتفاق میافتد که بر اثر هجوم جمعیت، نمازگزار از حالت
نماز خارج شده، در مواقعی لگدمال میشود. این وضعیت ناگوار، علاوه بر اینکه مشکلاتی
برای نمازگزار ایجاد میکند، چهره نامطلوبی از شیعه و ایرانیان، به دیگر زائران
ارائه میدهد و مسلمانان دیگر کشورها را نسبت به شیعه بدبین مینماید. صدای طائفان
به «الصلاه حرام» و نمازگزاران به «الصلاه» بلند است. این مشکل نیز ناشی از فتوای
فقهاست که معتقدند نماز باید نزد و یاپشت و یا در جوانب مقام ابراهیم(علیه السلام)
خوانده شود و هر چه نزدیکتر، بهتر. فقها کمتر به این سؤال پاسخ دادهاند که آیا
نماز در بین صفوف

طواف کنندگان صحیح است؟ و آیا منظور از الاقربُ فالاقرب، پشت مقام است مطلقاً یا
منظور جایی است که صفوف طائفان به پایان میرسد؟ طبیعی است که در گذشته این مشکل
نبوده است و اگر بوده، ناشی از تجمّع نمازگزاران در پشت مقام بوده، نه طائفان.

با بررسی روایاتی که درباره این دو مسأله مشکلآفرین وجود دارد، بهتر میتوانیم در
این زمینه سخن بگوییم و با مراجعه به کتابهای روایی و فقهی و تعمّق در روایات، به
این نتیجه میرسیم که روایات محدود کننده مطاف بین مقام و خانه، از استحکام کافی و
لازم برخوردار نیستند و فقها فقط «بنابر قول مشهور» چنین فتوایی دادهاند و
شخصیتهایی از فقهای معاصر، مطاف را گستردهتر از فاصله بین مقام و بیت دانستهاند.

نسبت به نماز طواف نیز آنچه از مجموع روایات استفاده میشود، این است که جهت مقام،
ملاک است و لزوماً واجب نیست با زور و بر هم زدنِ طواف دیگران، نماز را بدون فاصله
یا با نزدیکی هر چه بیشتر (در بین صفوف طواف کنندگان) در پشت مقام خواند.

اینک، با توجه به روایات و فتاوای فقها به بررسی این دو مسأله میپردازیم که اولا،
حدّ مطاف کجاست؟ و ثانیاً، آیا لازم است که نماز در پشت مقام، با فاصله اندک و حتّی
در صفوف طائفان باشد، یا نماز در سمت و جهتی که مقام قرار دارد، کافی است و روا
نیست که در بین صفوف طائفان نماز خوانده شود؟

بدیهی است که این بررسی فقهی، زمینهای است برای تحقیق و تعمّق در این دو مسأله مهم
و در عمل، هر کس تابع مرجع تقلید و مجتهد مقلَّد خویش است.

قبل از بررسی اقوال و روایات این دو مسأله، نگاهی تاریخی به جایگاه اصلی مقام
ابراهیم داریم، تا تکلیف حکمی که بر این موضوع بار میشود، روشن گردد.

جایگاه اصلی مقام ابراهیم

در قرآن کریم در دو مورد از «مقام ابراهیم» همراه با «بیتالله» یاد شده است. در یک
مورد، حکم نماز ذکر شده: واتخذوا من مقام ابراهیم مصلّی(۱) و در مورد دیگر، مقام
به عنوان آیتی از آیات خدا معرفی شده است و به گونهای مکان اصلی مقام نیز بیان
گردیده: إنّ اوّل بیت وضع للنّاس للّذی ببکّه مبارکاً وهدی للعالمین فیه آیات
بیّنات مقام ابراهیم(۲); اولین

۱ ـ بقره: ۱۲۵

۲ ـ آل عمران: ۹۶ـ۹۷ .

خانهای که برای مردم نهاده شد، خانه مبارکی است در مکه که باعث هدایت جهانیان
میشود; در آن، آیات روشن الهی از جمله مقام ابراهیم است.

در آیه اخیر اگر ضمیر در «فیه» به «بیت» برگردد (آن گونه که در تفسیر مجمعالبیان
آمده است)، بدین معناست که در کعبه و متصل به آن، آیات الهی است که از جمله، مقام
ابراهیم است.(۱) و دیگر نشانههای متصل به خانه، حجرالاسود و حجر اسماعیلاند، آن
گونه که در روایتی از امامصادق(علیه السلام) باسندصحیحنقل شده
است.(۲)طبقاینآیه، مقامابراهیم(علیه السلام)جزو نشانههای همراه بیت است و این
میتواند دلیلی باشد بر اتّصال مقام به خانه خدا. روایات گوناگون از طریق شیعه و
سنی نیز بر این مطلب دلالت دارد که مقام ابراهیم ملصق و چسبیده به خانه بوده است.
از این روایات، چنیناستفاده میشودکهدر جاهلیّت، آن را از خانه خدا جدا کردند و
رسول خدا(صلی الله علیه وآله) بعد از تسلّط بر مکه، آن را به خانه متّصل کرد. سپس
خلیفه دوم، آن را در جایی قرار داد که در دوران جاهلیت بوده است.

در روایتی امام باقر(علیه السلام) میفرماید:

جایگاه مقام که ابراهیم(علیه السلام) تعیین کرده بود، در کنار دیوار خانه بود و این
وضعیت ادامه داشت تا اینکه اهل

جاهلیت آن را به مکانی که اکنون وجود دارد منتقل کردند. رسول خدا بعد از فتح مکه آن
را در جایی قرار داد که ابراهیم جای داده بود، تا اینکه عمر بن خطّاب، جای آن را
تغییر داد و از کسانی که موضع آن را در جاهلیت میدانستند، خواست تا جای آن را نشان
دهند و مقام را در اینجا که اکنون ]عصر امام باقر(علیه السلام) [هست، قرار داد.(۳)

تغییر جای مقام

از کتابهای تاریخی چنین استفاده میشود که عمر بن خطاب در سال هفدهم هجری، در ماه
رجب به مکه سفر کرد و مسجدالحرام را توسعه داد و حتّی بیست خانه را که صاحبانش راضی
نبودند، تخریب کرد و پول آن را در بیتالمال قرار داد(۴) و ظاهراً در همان زمان،
مقام ابراهیم را در محلی که در جاهلیت بود، نصب کرد و احتمالا به خاطر مخارج خانه
خدا بود که در نظر داشت سهم خدا را از خمس، به خانه خدا اختصاص دهد که
امیرالمؤمنین(علیه السلام) این پیشنهاد را رد کرد و فرمود: خداوند در قرآن، چنین
مصرفی برای آن قرار نداده است.(۵)

بعد از نصب مقام در جایگاه جدید، سیل، مقام را از جای خود حرکت داد و

۱ ـ مجمع البیان، ج۱، ص۴۷۸ (با حاشیه آیهالله
شعرانی، کتابفروشی اسلامیه، تهران).

۲ ـ الحج فی الکتاب والسنه، ص۸۴ (چاپ سازمان حج و زیارت) به نقل از فروع کافی، ج۴،
ص۲۲۳

۳ ـ همان مدرک، ص۷۵ به نقل از کافی، ج۴، ص۲۲۳

۴ ـ نهایهالارب، نویری، ج۴، ص۲۹۳ (ترجمه دامغانی، انتشارات امیرکبیر، تهران) .

۵ ـ نهجالبلاغه، حکمت قصار / ۲۶۲، ص۱۲۱۷ (طبع فیض الاسلام).

خلیفه در رمضان سال هفدهم که سیل «امنهشل» آمده بود، مجدداً مقام را در جایی که
قبلا قرار داده بود، نهاد و جای آن را مستحکم کرد.(۱) ابن حجر از ابیعیینه نقل
میکند که مقام در زمان رسول خدا(صلی الله علیه وآله)به خانه چسبیده بود و عمر جای
آن را تغییر داد. پس از آن، سیلی آمده آن را برد و عمر بر جایی که قبلا تعیین کرده
بود، برگردانید.(۲)

در اقدامات عمر نوشتهاند:

هوالذی أخّر مقام ابراهیم إلی موضعه الیوم و کان ملصقاً بالبیت.(۳)

عمر کسی است که مقام ابراهیم را در جایگاه فعلیش قرار داد، در حالی که به خانه خدا
چسبیده بوده است.

از برخی روایات چنین استفاده میشود که چون عمر ازدحام جمعیت را دید و به خاطر
اینکه مطاف تمیز و پاک بماند، مقام را از خانه خدا جدا ساخته و در این جایگاه قرار
داد. حال ببینیم که آیا این اقدام خلیفه، مورد پذیرش امامان شیعه بوده است یا نه؟

اعتراض ائمه به تغییر محّل مقام

روایات متعددی وجود دارد که نشان میدهد امامان شیعه، نسبت به کار خلیفه دوم
ناخرسند بودهاند و آن را قبول نداشتند:

۱ـ روایاتی که قبلا ذکر شد، همه نشانگر آن بود که این کار عمربن خطاب برخلاف عمل
رسول خدا(صلی الله علیه وآله) بوده است و این خود نشانه اعتراض امامان(علیهم
السلام) به این کار است; گر چه بالصراحه آن را ذکر نفرموده و به گونه گزارش تاریخی
مطرح نمودهاند; ولی لحن، لحن اعتراضی است.

۲ ـ امیرالمؤمنین(علیه السلام) در دوران خلافت خویش، در یک سخنرانی، بدعتها و
کارهای خلافی را بر میشمارد که امکان تغییر آن برای حضرت میسّر نشده و اولین مورد
را تغییر جایگاه مقام ابراهیم(علیه السلام) ذکر میکند:

ارأیتم لو أمرت بمقام ابراهیم فرددته إلی الموضع الذی وضعه فیه رسولالله(صلی الله
علیه وآله)؟(۴)

آیا شما از من میپذیرید، اگر درباره مقام ابراهیم، فرمان دهم و آن را به موضعی که
رسول خدا(صلی الله علیه وآله) نهاده، برگردانم؟

۳ ـ در روایات وارد شده است که یکی از اقدامات امام زمان(علیه السلام) این است که
مقام ابراهیم را به جایی که رسول خدا قرار داده بود، بر میگرداند:

روی ابوبصیر قال قال ابوعبدالله(علیه السلام): «اذا قام القائم هدم المسجد الحرام
حتی یردّه الی اساسِه وحوّل المقام إلی

۱ ـ اخبار مکه و ماجاء فیها من الآثار،
ابوالولید محمد بن عبدالله بن احمد ازرقی، ج۲، ص۱۶۷ (تحقیق رُشدی صالح ملحن،
دارالأندلس للطباعه والنشر، بیروت).

۲ ـ فصلنامه میقات، شماره ۷، ص۶۱ به نقل از فتحالباری، ج۳، ص۱۶۹

۳ ـ تاریخ الخلفا، سیوطی، ص۱۳۷; شرح نهجالبلاغه، ابن ابیالحدید، ج۱۲، ص۷۵

۴ ـ روضهالکافی، ص۶۰، ح۲۱.

الموضع الذی کان فیه…»(۱)

ابوبصیر روایت کرده که امام صادق(علیه السلام)فرمود: «زمانی که قائم قیام کند،
مسجدالحرام را خراب مینماید تا آن را بر اساس اولیهاش بنیان نهد و مقام ابراهیم
را به جایی که بوده، منتقل مینماید.

بنابراین، امامان شیعه این تغییر را خلاف و نادرست دانستهاند و حکم طواف و نماز را
باید به گونهای دانست که با سیره رسول خدا(صلی الله علیه وآله) هماهنگ باشد و این
جابهجایی با آن منافاتی نداشته باشد. از این رو، محدود ساختن مطاف بهحدّ فاصل بیت
و مقام، برخلاف دیدگاه ائمه مینمایاند و در نتیجه، محدودساختن محلّنماز به محدوده
پشت مقام (نه سمتی که مقام در آن قرار دارد)، نیاز به دلیل محکم و قوی دارد که
مفسّر این تغییر نیز باشد. با توجه به این نکته اساسی که ذکر شد، میپردازیم به دو
مسأله مهمی کهمربوط بهمقامابراهیم است:

۱ ـ طواف در محدوده مقام و بیت;

۲ ـ نماز در نزد و خلف مقام و کیفیتآن.

حکم طواف در فاصله مقام و بیت

از شرائط صحت طواف و مشهور بین فقهای شیعه است که مطاف در فاصله بین مقام و بیت است
و تجاوز از این حد، بطلان طواف را در پی دارد. برخی بر این نظر، ادعای اجماع
کردهاند. با اینکه در روایت، مقدار دقیق آن مشخص نشده، فقها اندازه دقیق آن را
۵/۲۶ ذراع ذکر کردهاند که در تمام جهات، حفظ این فاصله لازم است. برخی فقها رعایت
این فاصله را در سمت حِجْر اسماعیل، از پایان حجر میدانند، نه از دیوار کعبه.

در آغاز، اقوال فقها را نقل نموده، به جمعبندی آنها میپردازیم و سپس ادلّه هر یک
را بیان و نقد و بررسی میکنیم، تا قوّت قول مختار، مشخصّ و معین گردد.

اقوال بزرگان فقهای شیعه

برای اینکه تاریخچه مسأله نیز روشن شود، اقوال بزرگان شیعه را به ترتیب تاریخی
ارائه مینماییم:

۱ ـ کتاب فقه الرضا، با اینکه برخی شرائط صحت طواف را (مانند آغاز طواف از
حجرالاسود) نقل میکند(۲) به هیچ وجه شرط طواف را حرکت در فاصله بین مقام و خانه
قرار نداده است.

۲ ـ شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (م۳۸۱) در کتابهای مقنع(۳) و

۱ ـ الارشاد، شیخ مفید، ج۲، ص۳۸۳ (چاپ مؤسسه آل
البیت).

۲ ـ الفقه المنسوب الی الامام الرضا(علیه السلام)، ص۲۱۹ (تحقیق مؤسسه آلالبیت، نشر
المؤتمر العالمی للامام الرضا(علیه السلام)).

۳ ـ المقنع والهدایه، شیخ صدوق، ص۱۱۸ (تحقیق سید ابراهیم میانجی، چاپ بیروت،
دارالمحجهالبیضاء).

هدایه(۱) اشارهای به لزوم محدودیت مطاف

ندارد. وی در منلایحضرهالفقیه روایت صحیح السندی از حلبی ذکر میکند که از آن
استفاده میشود طواف در پشت مقام، مکروه است و به هنگام ضرورت، کراهت آن برداشته
میشود.(۲) بنابراینکه نقل روایات را در فقیه، نشانه قول صدوق بدانیم (آن گونه که
در حدائق مینویسد) این خود قولی در مسأله خواهد بود.(۳)

۳ ـ محمد بن احمد بن جنید اسکافی، معاصر شیخ صدوق، به مانند صدوق فتوا داده و
میگوید طواف در پشت مقام جایز نیست، مگر در هنگام ضرورت.(۴)

بَحرانی در حدائق، در تفاوت بین فتوای صدوق و ابنجنید مینویسد:

ابن جنید طواف پشت مقام را حرام میداند مگر در هنگام ضرورت که حرمت آن از بین
میرود; ولی صدوق، طواف پشت مقام را مکروه میداند و ضرورت، کراهت آن را از بین
میبرد.(۵)

۴ ـ محمد بن محمد بن نعمان معروف به شیخ مفید (م۴۱۳)، مانند صدوق (در مقنع و
هدایه) به ذکر دعاهای طواف اکتفا کرده و شرطی در لزوم رعایت فاصله بین مقام و بیت
ذکر ننموده است.(۶)

۵ ـ سید مرتضی علمالهدی (م۴۳۴) در کتابهای خویش (مانند انتصار(۷) و جملالعلم
والعمل(۸)) چنین شرطی ذکر نکرده است با اینکه سؤالات متعددی از وی در مسائل حج (از
جمله استلام حجر) شده است.(۹)

۶ ـ ابوالصلاح حلبی (م۴۴۷) در الکافی فی الفقه، مانند شیخ مفید به نقل ادعیه طواف
پرداخته است و شرطی در لزوم رعایت این فاصله ذکر نکرده است.(۱۰)

۷ ـ شیخ الطائفه محمد بن حسن طوسی (م۴۶۰) برای اولین بار، این مسأله را طرح کرده
است. دیدگاه وی را از کتابهای این بزرگ مرد نقل میکنیم.

الف: شیخ طوسی در نهایه مینویسد:

وینبغی انیکون الطواف بالبیت فیما بینالمقام والبیت ولایجوزه فان جاز المقام
أوتباعد عنه لمیکن طوافه شیئاً.(۱۱)

و شایسته است که طواف در گرد خانه، بین مقام و بیت باشد و از آن تجاوز ننماید. پس
اگر از مقام تجاوز کرد یا از آن دور شد. طوافش پذیرفته نیست.

ب: شیخ الطائفه در مبسوط نیز همین گونه فتوا داده و تصریح میکند که اگر از مقام
تجاوز کند یا دور شود، طوافش صحیح

۱ ـ همان کتاب، ص۳۱۲

۲ ـ منلایحضره الفقیه، ج۲، ص۳۹۹، ح۲۸۰۹ (تحقیق علی اکبر غفاری، منشورات جماعه
المدرسین فی الحوزه العلمیه بقم المقدسه).

۳ ـ الحدائق الناضره، محدّث بحرانی، ج۱۶، ص۱۱۱ (چاپ مؤسسه نشر اسلامی، وابسته به
جامعه مدرسین).

۴ ـ مختلفالشیعه، ج۱، ص۲۸۸ (چاپ سنگی) و نیز ج۴، ص۲۰۰ (چاپ دفتر تبلیغات اسلامی
حوزه علمیه قم); الدروس الشرعیه، شهید اول، ج۱، ص۳۹۵ (چاپ مؤسسه نشر اسلامی).

۵ ـ الحدائق الناضره، ج۱۶، ص۱۱۱

۶ ـ المقنعه، شیخ مفید، ص۴۰۵ (مؤسسه نشر اسلامی).

۷ ـ الانتصار، سید مرتضی (مندرج در چاپ سنگی الجوامع الفقهیّه).

۸ ـ رسائل الشریف الرضی، ج۳، ص۶۷ (چاپ دارالقرآن قم).

۹ ـ همان کتاب، ص۲۷۵

۱۰ ـ الکافی فی الفقه، ابوالصلاح حلبی، ص۲۰۸ (تحقیق رضا استادی، مکتبه امام
امیرالمؤمنین، اصفهان).

۱۱ ـ النهایه، شیخ طوسی، ص۲۳۷

نیست: «لم یصحّ طوافه».(۱)

ج: مرحوم شیخ طوسی در کتاب خلاف هم همین فتوا را دارد و بیان میکند:

اگر از بیت دور شود، به گونهای که سقایه و زمزم را طواف نماید، طواف او کافی نیست
و شافعی آن را کافی دانستهاست.(۲)

د: شیخ در کتاب الجمل والعقود(۳) با اینکه واجبات طواف را ذکر کرده، این شرط را
بیان ننموده است. شاید علت آن، اختصار و یا جهت دیگر بوده است.

۸ ـ سالار بن عبدالعزیز (م۴۶۳) از معاصران شیخ طوسی، در کتاب مراسم خویش، شرط
فاصله در طواف را ذکر نکرده،(۴) با اینکه ادعیه طواف را آوردهاست.

۹ ـ قاضی ابن برّاج (م۴۸۱) در مهذّب مینویسد:

و واجب است که طوافش بین مقام و خانه باشد و از داخل حجر اسماعیل طواف نکند.(۵)

۱۰ ـ ابن حمزه، متوفای حدود ۵۸۵ هجری که در سال ۵۶۰ از تألیف ثاقبالمناقب خویش
فارغ شده است، در کتاب وسیله خویش، یکی از واجبات هفتگانه طواف را این میداند که
طائف «بین مقام و بیت»(۶) باشد.

۱۱ ـ ابوالمکارم بن زهره (م ۵۸۵) در غنیه النزوع، جزو شرائط طواف، مراعات این شرط
را میداند:

والواجب فیالطواف النیّه… و انیکون بین البیت والمقام فمن ترک شیئاً من ذلک
لمیجزیه الطواف بدلیل الاجماع والماضی ذکره و طریقه الاحتیاط والیقین لبرائه
الذمه.(۷) و در طواف، نیت واجب است… و باید طواف در فاصله بین مقام و خانه باشد و
هر کسی که بخشی از این شرائط را ترک کند، طواف او کافی نیست، به دلیل اجماعی که
گذشت و راه احتیاط و یقین به برائت ذمّه.

۱۲ ـ ابن ادریس (م۵۹۸) در سرائر، مانند شیخ طوسی فتوا داده که لازم است طواف بین
مقام و بیت باشد و بدون رعایت این شرط، طواف باطل است.(۸)

۱۳ ـ محقق حلّی (م۶۷۶) در شرایع بر این شرط تصریح دارد و شهید ثانی در توضیح آن
مینویسد:

بمعنی کون الطواف فی المحل الخارج عن جمیع البیت والداخل عن جمیع المقام ویجب
مراعاه هذه النسبه من جمیع

۱ ـ المبسوط فی فقه الامامیه، ج۱، ص۳۶۱ ـ ۳۵۷
(مکتبه المرتضویه، تهران)،

۲ ـ کتابالخلاف، ج۲، ص۳۹۴، مسأله ۱۳۳ (چاپ جدید، گروهی از دانشمندان).

۳ ـ الرسائل العشر، ص۲۳۰ (تحقیق رضا استادی، چاپ مؤسسه نشر اسلامی).

۴ ـ المراسم، چاپ شده در: الجوامع الفقهیه، ص۵۷۷ (چاپ سنگی).

۵ ـ المهذب، ج۱، ص۲۳۳ (تحقیق استاد جعفر سبحانی، مؤسسه نشر اسلامی).

۶ ـ الوسیله لابن حمزه، چاپ شده در: الجوامع الفقهیّه، ص۷۲۶ (نشر کتابخانه آیهالله
مرعشی).

۷ ـ غنیهالنزوع، چاپ شده در: الجوامع الفقهیه.

۸ ـ کتاب السرائر، ابن ادریس، ج۱، ص۵۷۲ (مؤسسه نشر اسلامی).

الجهات فلوخرج عنها ولو قلیلا بطل…(۱)

به این معنی که طواف در جایی بیرون از تمام خانه و داخل در تمام مقام باشد و واجب
است که این نسبت در تمام جهات رعایت گردد، به گونهای که اگر از آن اندکی خارج شود،
طواف او باطلاست.

۱۴ ـ یحییبن سعید حلّی (م۶۹۰) از شاگردان محقق حلّی نیز این شرط را در کتاب
الجامع للشرایع(۲) لازم میشمارد.

۱۵ ـ علامه حلّی (م۷۲۶) در قواعد الاحکام، این شرط را لازم میشمارد.(۳) در منتهی
تصریح میکند «کسی که از پشت مقام طواف کند، مجزی نیست»(۴) و در مختلف این قول را
مشهور میداند; ولی به خاطر عدم ردّ قول ابن جنید در مختلف و تذکره، وی را متمایل
به این دیدگاه معرفی کردهاند.(۵)

۱۶ ـ شهید اول (م۷۸۶) در دروس، لزوم طواف بین مقام و بیت را هفتمین شرط صحّت طواف
قرار داده است و اضافه میکند «اگر مقام را داخل در مطاف ساخت، بنابر قول مشهور،
صحیح نیست و ابنجنید طواف بیرون از مقام را در هنگام ضرورت، جایز دانسته است».(۶)

۱۷ ـ شهید ثانی (م۹۶۵) در مسالک(۷) و شرح لمعه(۸) این شرط را ذکر کرده است.

۱۸ ـ مقدس اردبیلی (م۹۹۳) نیز مینویسد:

الظاهر انوجوب کون الطواف بینالبیت والمقام فیکون المقام خارجاً عن الطواف و علی
یمین الطائف ممّا لاخلاف فیه عندالاصحاب مستنداً الی روایه محمد بن مسلم.(۹)

۱۹ ـ سید محمد موسوی عاملی، صاحب مدارک (م۱۰۰۹)، این قول را معروف بین اصحاب
میداند.(۱۰)

۲۰ ـ محقق سبزواری (م۱۰۹۰) در ذخیرهالمعاد این نظر را معروف بین اصحاب میداند:
«المعروف من مذهب الاصحاب».(۱۱)

۲۱ ـ فیض کاشانی (م۱۰۹۱) در کتاب مفاتیح الشرایع این شرط را لازم میداند و آن را
قول مشهور میشمارد:

علیالمشهور بل کاد انیکون اجماعاً للنص خلافاً للاسکافی.(۱۲)

۲۲ ـ مرحوم بحرانی (م۱۱۸۶) در حدائق مینویسد:

۱ ـ مسالکالافهام، شهید ثانی، ج۱، ص۹۴
(انتشارات دارالهدی ـ قم).

۲ ـ الجامع للشرایع، یحیی بن سعید حلّی، ص۱۹۷ (تحقیق و چاپ مؤسسه سیدالشهدا ـ قم).

۳ ـ جامع المقاصد، محقق کرکی، ج۳، ص۱۹۳ (تحقیق و چاپ مؤسسه آلالبیت ـ قم); این
کتاب، شرح قواعد علامه است و در نتیجه، دیدگاه محقق کرکی با نظر علامه در قواعد
یکسان است.

۴ ـ منتهیالمطلب، علامه حلّی، ج۲، ص۶۹۱ (چاپ سنگی); علامه بعد از نقل قول مشهور و
روایت محمد بن مسلم، صحیحه حلبی را نقل کرده و مینویسد: «ویدلّ علی جواز ذلک
معالضروره کالزحام وشبهه» و از همین قول، تمایل وی به دیدگاه صدوق، استفاده
میشود.

۵ ـ مختلفالشیعه، ج۴، ص۲۰۰ (چاپ دفتر تبلیغات اسلامی).

۶ ـ الدروس الشرعیه، شهید اول، ج۱، ص۳۹

۷ ـ مسالکالافهام، ج۱، ص۹۴

۸ ـ اللمعه الدمشقیه، ج۲، ص۲۴۹ (شرح کلانتر، چاپ بیروت).

۹ ـ مجمعالفائده والبرهان، مقدّس اردبیلی، ج۷، ص۸۶ (تحقیق گروهی از اساتید حوزه
قمـمؤسسه نشراسلامی).

۱۰ ـ مدارک الاحکام، سید محمد موسوی عاملی، ج۸، ص۱۳۰ (تحقیق و نشر مؤسسه آلالبیت
قم).

۱۱ ـ ذخیرهالمعاد، محقق سبزواری، ص۶۲۸ (چاپ سنگی).

۱۲ ـ مفاتیح الشرائع، فیض کاشانی، ج۱، ص۳۶۹ (تحقیق سید مهدی رجایی; مجمع الذخائر
الاسلامیه، قم).

وهوالاظهر الاشهر بین علمائنا… ویدلّ علیه مارواه ثقهالاسلام عن محمد بن
مسلم…(۱)

۲۳ ـ مرحوم طباطبایی (م۱۲۳۱) در ریاض المسائل مینویسد:

وانیکون طوافه بینالمقام والبیت مراعیاً قدرها بینهما من جمیع الجهات مطلقاً علی
المشهور بل قیل کاد ان یکون اجماعاً و فی الغنیه الاجماع علیه صریحاً للخبر عن حدّ
الطواف.(۲)

و لازم است که طواف او بین مقام و خانه باشد، در حالی که لازم است این مقدار را در
تمام جهات به طور مطلق (حتّی در جهت حجر اسماعیل) بنابرقول مشهور مراعات کند. بلکه
گفته شده که امید است مسأله اجماعی باشد و در غنیه بر آن صریحاً ادّعای اجماع شده،
به خاطر خبری که از حد طواف سؤال شده است.

۲۴ ـ شیخ محمد حسن نجفی اصفهانی (م۱۲۶۶) در جواهرالکلام این نظر را پذیرفته و بعد
از نقل عبارت شرایع مینویسد:

وعلی کلّ حال فلاخلاف معتد به أجده فی وجوب کون الطواف بینه وبین المقام بل عن
الغنیه الاجماع علیه لخبر حریز عن ابن مسلم المنجبر والمعتضد بماعرفت.(۳)

به هر حال اختلاف قابل توجهی ندیدم در واجببودن طواف در فاصله بین خانه و مقام;
بلکه از غنیه اجماع بر آن نقل شده است، به خاطر خبر حریز از مسلم که ضعف سند آن
جبران شده است و تقویت میگردد به آنچه شناختی (از اجماع).

۲۵ ـ امّا نظر فقهای معاصر، گوناگون است. امام خمینی و آیهالله
اراکی(رحمهاللهعلیهما) طواف را در حدّ لازم میدانند و رعایت ۵/۲۶ ذراع را در
تمام جهات، و در صورت اضطرار و عدم امکان، رعایت الاقرب فالاقرب را لازم میشمارند.

فتوای اخیر آیه الله گلپایگانی(رضواناللهعلیه) این بود که در صورت اتصال صفوف
طوافکنندگان ]بیرون از مقام[، طواف را خارج از مطاف در پشت مقام هم جایز میدانند.
ایشان در سمت حجر اسماعیل، ۵/۲۶ ذراع را از حجر میدانند.

آیهالله خویی(رضوان الله علیه) طواف را دورتر از مسافت ۵/۲۶ ذراع، کافی میدانند،
خصوصاً برای کسانی که در این مسافت نتوانند طواف نمایند.(۴)

۱ ـ الحدائق الناضره، ج۱۶، ص۱۱۰

۲ ـ ریاض المسائل، سید علی طباطبایی، ج۱، ص۴۰۶ (چاپ سنگی).

۳ ـ جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام، محمد حسن نجفی اصفهانی، ج…، ص…. (دار
احیاء التراث العربی، بیروت)،

۴ ـ ر.ک: آراء المراجع، آقای افتخاری گلپایگانی، ص۲۳۰ ـ ۲۳۱ (چاپ سوم).

آیهالله خامنهای (دام ظله) طواف بیرون از مقام را تاآنجا که صدق عرفی طواف داشته
باشد جایز میدانند.(۱)

از آنچه ذکر شد، در مجموع، اقوال به شش نظر مختلف که برخی اندک تفاوتی با یکدیگر
دارند، میرسیم:

۱ ـ طواف خارج از مقام، جایز نیست (قول اکثر فقها).

۲ ـ طواف در خارج از مقام، مکروه است و با ضرورت، کراهت آن برداشته میشود (این نظر
را میتوان قول صدوق در فقیه دانست و مفاد روایت حلبی).

۳ ـ طواف خارج از مقام، حرام است و با اضطرار، حرمت آن از بین میرود. (قول ابن
جنید).

۴ ـ طواف خارج از مقام، اشکال ندارد (آیهالله خویی و برخی شاگردان ایشان).

۵ ـ طواف خارج از مقام، اشکال ندارد، در صورتی که صفوف طائفان بیرون از مقام، به
یکدیگر اتصال داشته باشد.

۶ ـ طواف در هر جایی که صدق عرفی داشته باشد صحیح است (آیهالله خامنهای).

از معتمد آیهالله خویی استفاده میشود که ایشان نیز صدق عرفی را مطرح کرده و طبق
آن فتوا دادهاند. بنابراین، اقوال به پنج قول میرسد.(۲)

با نقل ادلّه قول اوّل و نقد آن، دیگر اقوال مورد توجه قرار خواهد گرفت و مقتضای
ادلّه بیان خواهد شد. بنابراین، مهم، گذر از قول اوّل است که دیگر اقوال را مطرح
میسازد.

ادله قول اوّل (عدم تجاوز از مقام ابراهیم)

برای قول اوّل که تعیین مطاف در فاصله بین مقام و بیت است، چهار دلیل ذکر کردهاند
که به نقل و بررسی آنها میپردازیم.

۱ ـ مهمترین دلیل این قول، روایت مضمره محمد بن مسلم است. این روایت را کلینی در
کافی و شیخ در تهذیب نقل کردهاند. روایت، چنین است:

محمد بن یعقوب کلینی عن محمد بن یحیی و غیره عن محمد بن احمد عن محمد بن عیسی عن
یاسین الضریر عن حریز بن عبدالله عن محمد بن مسلم قال: سألته عن حدّ الطواف بالبیت
الذی من خرج منه لمیکن

طائفاً بالبیت قال: کان الناس علی عهد رسولالله(صلی الله علیه وآله) یطوفون بالبیت
والمقام وأنتم الیوم تطوفون ما بین

۱ ـ ر.ک: استفتائات ج…، ص…

۲ ـ المعتمد فی شرح المناسک ]کتاب الحج[، آیهالله خویی، ج۴، ص۳۴۲ (تقریر به قلم
سید رضا خلخالی).

المقام وبین البیت فکان الحدّ موضع المقام الیوم فمن جازه فلیس بطائف والحدّ قبل
الیوم والیوم واحد قدرها بین المقام وبین البیت من نواحی البیت کلّها فمن طاف
فتباعد من نواحیه أبعد من مقدار ذلک کان طائفاً بغیرالبیت بمنزله من طاف بالمسجد
لانّه طاف بالمسجد لانّه طاف فی غیر حدّ ولاطواف له.(۱)

محمد بن مسلم