پاورپوینت کامل بازسازی کعبه در سال ۱۰۳۹ ه . ق. ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint

توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت کامل بازسازی کعبه در سال ۱۰۳۹ ه . ق. ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت کامل بازسازی کعبه در سال ۱۰۳۹ ه . ق. ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت کامل بازسازی کعبه در سال ۱۰۳۹ ه . ق. ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint :

۶۳

مقدمه

کعبه معظّمه، زیباترین و پرجاذبهترین مکان در حرمین شریفین ودارای ویژگیها
وقداست خاصّی است. در فرهنگ دینی ما، کعبه به عنوان قبله مسلمانان جهان
معرفی گردیده و برای نگاه کردن به آن، پاداش در نظر گرفته شده است. در طول
تاریخ و از زمان پیدایش و ساخت کعبه تا کنون، حوادث گوناگونی برای این بیت
رفیع رخ داده که گاهی منجر به فروریزی دیوار کعبه نیز گردیده است. مورّخان
این رخ دادها را در کتب خود ثبت و جزئیترین مسائل آن را بازگو کردهاند.

پس از پایان یافتن مراسم شکوهمند حج در سال گذشته، دولت عربستان بدون اطلاع
قبلی، کعبه را در حصاری از تختههای مرتفع و بلند قرارداد و با استفاده از
ابزار گوناگون، به جز حجرالاسود، دیوار کعبه و حجر اسماعیل را پوشانید. این
اقدام پرسشهای فراوانی را برانگیخت و عمرهگزاران را دل چرکین ساخت; چرا که
پس از یک عمر انتظار، هم اکنون که توفیقِ تشرّف، آنان را رفیق گردیده، از
دیدن کعبه محروم ماندند!

اطلاعات به دست آمده از طریق زائران و برخی کسان که توفیق گذشتن از دیوار
چوبی را پیدا کرده و به درون کعبه راه یافتند نشان میدهد که دولت حجاز سقف
چوبی کعبه را برداشته و از داخل خاک برداری نموده است و سپس چند ستون

۶۴

بتونی در داخل کعبه احداث کرده و کف کعبه را نیز بتون ریزی نموده و تا
نزدیک درب بیت بالاآوردهاند و برای آن که درب آسیب نبیند آن را از جا کنده
و در گوشهای بدور از دسترس زائران گذاشتهاند، سپس سقف جدیدی بر روی ستونهای
جدید احداث نموده و شاذروان را نیز بازسازی کرده است. سنگها و نمای بیرونی
کعبه تا کنون تغییری نکرده، لیکن سنگهای دیواره حجر اسماعیل و شاذروان را
تعویض نمودهاند.

درست در همین ایام که تعمیر کعبه و چگونگی آن ذهن مرا به خود مشغول ساخته
بود، کتابی مخطوط به نام «مرآه الحرمین» تألیف ایوب صبری پاشا به دستم رسید
و با مروری به مطالب آن، دریافتم که پیشینه تاریخی تعمیر کعبه و شیوه کار
در گذشته با سبک امروزی آن، تاحدودی نزدیک به هم ذکر شده است; وی مینویسد:
«… در زمان شریف مسعود ـ والی مکه ـ سیل عظیمی آمد و قسمتی از دیوار کعبه
فروریخت. رضوان آقا فرستاده دولت عثمانی، مأموریت یافت تا نسبت به تعمیر
کعبه اقدام کند او هم دیواری از تخته در اطراف کعبه کشید و کار را آغاز
کرد.

سپس میافزاید: وی به عبدالله بن زبیر تأسی کرده; چرا که او نیز به هنگام
تعمیر کعبه از همین شیوه استفاده کرده است.» از این رو تصمیم گرفتم این
اطلاعات را به خوانندگان عزیز فصلنامه «میقات حج» منتقل سازم. لیکن پیش از
آن اطلاعاتی کوتاه درباره مؤلّف و مترجم کتاب:

ایوب صبری پاشا فرزند سید شریف الاسلام بن حاج احمد، در شهری به نام
«ارمیه» از توابع «روم ایلی»(۱) و یا «تسالیا» از توابع بنی شهر ترکیه چشم
به دنیا گشود.

وی فعالیتهای اجتماعی و شغلی خود را با ورود به زرادخانه نیروی دریایی
ترکیه آغاز نمود و خیلی سریع رشد کرد تا به فرماندهی رسید. آنگاه براساس
مأموریت شغلی، به حجاز آمده، مدت قابل توجهی از عمر خود را در مکّه و مدینه
گذراند و با تاریخ این منطقه آشنا شد. البته تاریخ ورود او به حجاز به طور
دقیق روشن نیست لیکن او خود در مرآه الحرمین گفته است:(۲)

«حقیر جامع الحروف در اواسط شهر شعبان ۱۲۸۹ به مکه مشرفه واصل شدم…»(۳)

وی در این سفر یادداشتها و مطالب فراوانی را گردآوری کرده و یا خود شخصاً
به تحقیق پرداخته، و نتیجه کار چندین ساله خود را در کتابی به نام «مرآه
الحرمین» در اختیار مردم گذاشت. اگر سال

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ ۱ ـ دائره المعارف ترکی عثمانی.

۲ ـ عاتق بن غیث بلادی، نشر الریاحین، ج۱، ص۸۶

۳ ـ ترجمه مرآه الحرمین نسخه مخطوط ص۶۰

۶۵

۱۲۸۹ ه. ق. را اولین سفر وی به حجاز بدانیم، از آنجا که سال ۱۲۹۹ ه. ق.
تألیف مرآه به پایان رسیده، نتیجه میگیریم که تألیف این اثر گرانسنگ چیزی
در حدود ده سال طول کشیده است.(۱)

کتاب در سه جلد به رشته تحریر در آمده است; جلد اوّل «مرآه مکه» جلد دوّم
«مرآه مدینه» و جلد سوّم «مرآه جزیره العرب» نامبردار است و به ترتیب در
سالهای ۱۳۰۱ ه. ق.، ۱۳۰۴ ه. ق. و ۱۳۰۶ ه. ق. در چاپخانه «سنده» قسطنطنیه ـ
استانبول ترکیه ـ به زبان ترکی اسلامبولی به چاپ رسیده است.

ایوب صبری درباره انگیزه خود از تألیف کتاب مرآه الحرمین نوشته است:

«چون در زبان ترکی تا کنون کتاب مستقلی در این باب نوشته نشده و روایاتی که
در السنه و افواه گفته میشود با یکدیگر مخالفت و ضدیّت داشت و به این جهت
وصول به حقیقت امر، یک نوع صعوبت و اشکال به هم رسانیده و بسیاری از ابنای
وطن نمیتوانستند به طور مقصود، به فواید وفضایل آن دو بلده مسعوده الماز
اطلاع به هم برسانند… لهذا این عاجز غیر مقتدر وجود، آن چنان اثر عظیم
القدر را ـ که موائد(۲) فوایدش غیر معدود و نظیر و ندیدش(۳) تا کنون
ناموجود بود ـ لازم دید…»

موضوعهای اصلی مطرح شده در این اثر شامل: مراکز اصلی جزیره العرب، نحوه
شکلگیری مکه و مدینه، قبیلههای ساکن در این منطقه، مذاهب و فرق ساکنان آن،
پیامبرانی که در این منطقه بوده و یا از این ناحیه برخاستهاند، نحوه پیدایش
اسلام و گسترش آن، تاریخ تعمیرات و کارهایی که بر روی کعبه و مسجد نبوی در
مکه و مدینه انجام شده، همچنین اصول و آداب زیارت حرمین، زمینههای اجتماعی
و اقتصادی حرمین، عرفیات و عادتها و تلاشها و فعالیتهای سلاطین عثمانی در
زمینه حرمین شریف است.

وی در زمینه تاریخ و جغرافیای جزیرهالعرب نیز تحقیق گستردهای انجام دادهاست
که این اثر با نام «جزیرهالعرب» به زبان عربی انتشار یافت (۱۳۰۶).

ایوب صبری پاشا در نگارش مرآهالحرمین از آثار قدما نیز بهره جسته و از
منابع و کتبی همچون:

تفسیر کبیر فخر رازی، تفسیر روح البیان، تفسیر ابیالسعود، تفسیر ابن کثیر،
تفسیر خازن، تفسیر نسفی، تفسیر ابن عادل، شرح قسطلانی بر بخاری، صحیح مسلم،
فتاوای قاضی خان، اخبار مکه ازرقی و فاکهی، خلاصهالوفا باخبار
مدینهالمصطفی، وفاء الوفا، تاریخ الخمیس،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ ۱ ـ بر اساس آنچه ابراهیم کردی مکی
آورده:

ایوب صبری پاشا در پایان آخرین جزء کتاب مرآه الحرمین، در ص۱۳۴۳ نوشته است:

تألیف کتاب «مرآه الحرمین» را به یاری خداوند بخشاینده، در روز مبارک ۲۴
ربیع الاول سال ۱۲۹۹ ه. ق. به پایان بردم. وی سپس میافزاید: ظاهراً مؤلف پس
از آن که در سال ۱۲۹۹ تألیف کتاب را به پایان رسانده، در سال ۱۳۰۱ ه. ق.
کار چاپ آن را آغاز نموده و یک سال بعد نیز کار چاپ آن را به پایان رسانده
است. التاریخ القویم، ج۶، ص۳۳۱

۲ ـ موائد جمع مائده و به معنای طعام و یا سفره به طعام آراسته است.

۳ ـ ندید به معنی همتا و نظیر است.

۶۶

تاریخ ابن هشام، عقد الثمین فی فضائل البلد الامین، بدایع الزهور فی وقایع
الدهور، تدقیقات رائف افندی، فتوح الحرمین، تواریخ ترکیه، احکام سلطانیه،
فذلکه کاتب چلبی، تاریخ رضوان پاشا، شفاء الغرام، استقصاء البیان فی مسأله
الشاذروان، نور العین فی مشهد الحسین، قره العین فی اخذ ثار الحسین و…
استفاده کرده است.(۱)

ایوب صبری پاشا، با استفاده از کلامی ساده به زبان ترکی، از شعرهای ترکی،
فارسی و عربی حکایتها و روایتهای مختلفی را ذیل عنوانهای «حکمت، ارشاد،
تنبیه، لاحقه فایده، اخطاء، ذیل، خاطره، مطالعه، صورت، لازم، علاوه، تکلمه،
ملاحظه» بیان داشته و اطلاعات نسبتاً جامعی را ارائه داده است.

عاتق بن غیب بلادی درباره کتاب مرآهالحرمین نوشته است:

فراوانی اطلاعات مؤلف، نشان از آن دارد که وی مدّتی طولانی در جزیرهالعرب
سکونت داشته و با مردم این مناطق زندگی کرده است و مطالب آن زاییده تخیّلات
و ذهنیّت نویسنده نیست بلکه نوشتههای او همرا با واقعیت و درستی و صداقت و
دقّت در ثبت مسائل و حوادث تاریخی است.(۲)

محمد طاهر کردی مکی نیز در شرح حال ایوب صبری پاشا، سرلشگر نیروی دریایی
ترکان عثمانی مینویسد: او کتابی به نام «مکه المکرمه و المدینه المنوره» در
تاریخ حرمین شریفین در دو جلد به زبان ترکی تألیف کرده که من معتقدم
اطلاعات خوبی را خصوصاً در رابطه با ساختمانهایی که پیش از پادشاهان ترک
عثمانی بناگردیده، جمع آوری کرده است. کما این که بر این باورم که ابراهیم
رفعت پاشای مصری مؤلف کتاب «مرآهالحرمین» چون خود ترک زبان بوده و ترکی را
خوب میدانسته، از این کتاب فراوان نقل کرده و حتی انتخاب نام مرآهالحرمین
را برای کتاب خویش، از کتاب ایوب صبری پاشا اقتباس کرده است چرا که تاریخ
تألیف کتاب مرآه الحرمین ایوب صبری پاشا قبل از زمان رفعت پاشا بوده است.

وی سپس میافزاید: اگر تاریخ نویسان زمان ما خواندن و نوشتن به زبان ترکی را
میدانستند قطعاً مباحث بسیاری را از این کتاب برگزیده و نقل میکردند.

«والحق یقال انه کتاب فرید فی بابه، وحید من نوعه… و انه للکتاب مشحون
بالفوائد و المعلومات التاریخیه الوثیقه وحبّذلو ترجم هذا الکتاب الی اللغه
العربیه ثم یطبع و ینشر لانه کتاب خاص بتاریخ الحرمین فقط.»

به حق باید گفت: کتاب «مرآه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ ۱ ـ مرآه مکه، چاپ ترکیه، ج۱، ص۹

۲ ـ عاتق بن غیث بلادی، نشر الریاحین فی تاریخ البلد الامین، ج۱، ص۸۶

۶۷

الحرمین» در باب خویش بینظیر، و در نوع خود یگانه است… کتابی است سودمند
و پرفایده، و دارای اطلاعات تاریخی ذیقیمت، و چه خوب بود این کتاب به زبان
عربی ترجمه و سپس چاپ و منتشر میشد.»

زمانی که ایوب صبری پاشا تألیف کتاب مرآه الحرمین را به پایان رساند،
بسیاری از دانشمندان و ادیبان ترک(۱) به تعریف آن پرداختند و بر آن کتاب به
زبان ترکی تقریظ نوشتند. در تقریظی که جودت پاشا نوشته، مطالعه این اثر
خواندنی را ـ که در زمینه تاریخ و جغرافیای عرب از اعتبار ویژهای بر خور
دار میباشد ـ توصیه کرده است.

ادیب بزرگ «نجیب نادر افندی» نیز تقریظ زیبایی به زبان عربی نگاشته که متن
آن این است:

«طالما طالعت أطایب المطولات، و تفرست فی افخر المفصلات: قصد الوصول لاصدق
التفاصیل، متوقیاً الوقوع بسقطات الاقاویل: حتی حان الحین و حلّت الحان،
ورق یراع مرآهالحرمین الرنان، و هتف هاتف التهلیل، بسل سبیل السلسبیل وخل
الدخیل، و واصل الاصیل، فافترست فرصه التفرس، و استرقت ساعه التجسس، فاذا
بذوات الذوابل، و منهومات النهی و ناعمات الانامل، یحتجبن المحاسن حیاء، و
یتوارین من أنوار المرآه الوراء، فراعتنی یراعتها، و بهرتنی براعتها و قلت
ان هذه:

تمثال أجیال مضت و سراه *** حلّت محل الحال بعد فوات…

قم صاح و استطلع صباحاً رائقاً *** و اعجب من المرقات فی المرآه

مرآه نور الله زینها التقی *** تحکی حمی الفردوس فی نغمات

اهدی بها الأیام «ایوب» فما *** تنفک تشکر منه فیض هبات…

والعلم یشهد انه بحر له *** بربجل عوائد و صلات…

أحیی لنا الاعیان فی آثاره *** ولتلک أکبر حکمه وثبات…

فلقد أقر عیون کلّ ذوی الحجا *** ما بین ماض فی الزمان و آت

وغدا له الحر (النجیب) مؤرخاً *** «قد حصل الحرمین فی مرآت»(۲)

صبری پاشا پس از مراجعت از حجاز، ارتقای مقام یافته به سِمت سرلشگری نائل
آمد و ریاست محاسبات نیروی دریایی را به عهده گرفت و در دانشکده دریایی
«شاهانیه» در استانبول به تدریس پرداخت. وی که مورد توجّه سلطان عبد الحمید
خان ثانی از سلاطین عثمانی بوده، مدتی نیز ریاست دومین کمیسیون اصلاحات
بحریّه را بر عهده داشته است. او

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ ۱ ـ مانند احمد مدحت افندی، معلم ناجی،
احمد جواد پاشا.

۲ ـ التاریخ القویم، ج۶، ص۳۳۳

۶۸

سرانجام در ۱۵ ماه صفر ۱۳۰۸ ه. ق. مطابق با ۳۰ ایلول ۱۸۹۰ میلادی در
استانبول ترکیه وفات یافت و در محل آرامگاه قاسم پاشا در پایین مقبره وی به
خاک سپرده شد.(۱)

ایوب صبری پاشا به جز کتاب مرآهالحرمین، تألیفهای سودمند دیگری دارد که به
برخی از آنها ذیلا اشاره میکنم:

۱ ـ محمود السیر (استانبول ۱۲۸۷ ه. ق.) این اثر با توجّه به نیازهای مطالعه
کنندگان و به زبان ترکیِ سلیس و شیوا، با بهرهگیری از روایات، درباره
زندگانی دوازده امام ـ علیهم السلام ـ خلفای سه گانه، و عشره مبشره به بحث
پرداخته است.

۲ ـ عزیز الآثار (استانبول ۱۲۹۱) این اثر ترجمه قصیده البُرد السنین است که
توسط یکی از صحابه بنام کعب بن زهیر سروده شده است.

۳ ـ تکمله المناسک (استانبول ۱۲۹۲) اثری است فقهی در زمینه آداب فریضه حج.

۴ ـ تاریخ وهابیان (استانبول ۱۲۹۶) که در آن، تاریخ پیدایش وهّابیت، گسترش
آن، و فعالیّتهای پیروان وهّابیت مورد بررسی قرار گرفته است. در همان سال
تألیف این اثر در مجله «ترجمان حقیقت»، اختلاف روی داده و بار دیگر سلیمان
جلیک پس از ساده نمودن متن کتاب، آن را مجدداً چاپ کرده است.

۵ ـ ریاض الموقنین (استانبول ۱۲۹۸ ه. ق.)، کتابی است در اخلاق و نصیحت
برگرفته از آثار غزالی.

۶ ـ ترجمه الشمایل (استانبول ۱۲۹۸ هـ. ق.)، این کتاب ترجمه شمایل النبی اثر
ترمذی است که به مناسبت پنجمین سال جلوس سلطان عبد الحمید به تخت پادشاهی
چاپ شده است.

۷ ـ وقایع اصحاب فیل (استانبول ۱۳۰۱ ه. ق.) رسالهای است درباره واقعه فیل
که از سوره فیل قرآن کریم بر گرفته شده است.

۸ ـ اسباب العنایه فی ترجمه بدایه النهایه (استانبول ۱۳۰۶ هـ. ق.) این کتاب
ترجمه بدایه النهایه غزالی است.

علاوه بر عنوانهای یاد شده، ایوب صبری پاشا دارای آثار انتشار نیافتهای است
که از جمله آثار موجود وی در کتابخانه سلیمانیه میتوان به تاریخچه منظوم
جنگهای کاتونی اسد افندی (ش۲۴۲۲)، و ترجمه شاهنامه خسرو پاشا (ش۳۷۰) اشاره
نمود.

کتاب مرآه الحرمین نه تنها در مناطق ترک زبان بلکه در ایران نیز مورد
استقبال واقع شده به شکلی که وزیر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ ۱ ـ دائره المعارف ترکی عثمانی.

۶۹

انطباعات(۱) ناصر الدین شاه، ترجمه آن را به عبدالرسول منشی، مترجم دربار
پیشنهاد نموده و وی در سال ۱۳۰۷ هـ. ق. در دار الترجمه ]معروف به[ همایونی
آن را با نثری زیبا و شیوا به فارسی ترجمه کرده، و آقای محمد قزوینی مشهور
به آشوریِ دهم نیز آن را با خطّی خوش در سال ۱۳۰۸ ه. ق. در یکصد و اندی سال
قبل ـ تحریر نموده است.

گفتنی است که گزارش بازسازی کعبه در سال ۱۰۳۹، توسط یک عالم شیعی به نام
زین العابدین بن نورالدین علی حسینی کاشانی (شهادت : ۱۰۴۰ ه.ق.) که خود در
این بازسازی شرکت داشته، تحت عنوان «مفرحه الانام فی تأسیس بیتالله الحرام»
به کوشش حجهالاسلام والمسلمین آقای رسول جعفریان در شماره ۵ فصلنامه «میقات
حج» به چاپ رسیده است.

نسخه مخطوط مرآه الحرمین، در کتابخانه ملی جمهوری اسلامی موجود است و آقای
سید عبد الله انوار اطلاعات مربوط به آن را چنین مرقوم داشتهاند:

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ ۱ ـ انطباع به معنای چاپ شدن است و
وزیر انطباعات سمتی همانند سمت وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در زمان کنونی
بوده است.

۷۰

مرآه الحرمین (جلد اول و دوم)

از: صبری پاشا; مترجم: عبد الرسول منشی; زمان ترجمه: ۱۳۰۷ هـ. ق. اهداء به:
ناصرالدین شاه.

صبری پاشا به زبان ترکی دو جلد کتاب در تاریخ و جغرافیای مکه و مدینه
مینویسد که حاوی مطالب جالب توجهی درباره این دو ولایت است. در این دو جلد
از تأسیس این دو شهر و ساختمان قسمتهای مختلف آن و حوادثی که بر آنها رفته،
شرح مفصل میآورد. عبدالرسول منشی آن را به زبان فارسی برمیگرداند و جلد اول
آن از صفحه یک تا ۴۳۴ و جلد دوم بلافاصله بعد از جلد اول از صفحه یک تا ۲۹۴
میباشد.

آغاز جلد اول: بسمله، حمد و سپاس افزون از وهم وقیاس مر یگانه خدای بیچونی
را سزاست.

پایان جلد دوم: یکصد جنازه پیدا نموده و دفن کرده بودند.

نستعلیق، ۱۳۰۸ هـ ق.، محمد

۷۱

قزوینی آشوری، طهران، ناصر الدین شاه، سرلوحه در صفحات اول و دوم مذهب
زروشنجرف ولاجورد و سبز، در پنج صفحه اول میان سطور طلااندازی، سرفصلها با
مرکب قرمز، جدول دور سطور سیاه و آبی و قرمز، جدول خارجی قرمز، سرلوحه جلد
دوم در اول صفحه مذهب زروشنجرف و لاجورد و سبز ـ جلد: تیماج مشکی، گل و
بوته زر، مقوایی، ۲۱۰×۳۳۵ ـ کاغذ: فلفل نمکی، فرنگی ۱۳۶×۲۵۵، ۳۶۴ برگ، ۱۳
سطر کامل، ۱۱۵۶۱۳۱۶/س

سیدعبداللهانوارـ فهرستنسخ خطی کتابخانه ملی ـ ج۴ از شماره ۱۵۰۱ ـ ۲۰۰۰

کتابشناسی.

بانی یازدهم بیتالله

بانی یازدهم بیتالله، سلطان مراد خان رابع بن سلطان احمد خان، از سلاطین
عثمانیه است. چون شرعاً جایز نیست(۱) که مادامی که یک طرف بقعه مقدسه، سقوط
نکند او را تجدید نمود، لهذا از عهد حجاج ظالم، تا زمان سلطان مشارٌالیه،
از هیچ طرفی به تجدید و تعمیر بقعه مقدسه مبارکه جسارت ومبادرت کرده نشد،
حتی به واسطه اندراس، ارکان اربعه آن مایل به رکوع شده، و به ملاحظه آن،
مسأله تجدید وتعمیر آن بعقه مسعوده، درجه لزوم و وجوب را گذشت.(۲) چون به
واسطه مسأله مشروعه، که ذکر شد، سلاطین ماضیه نتوانسته بودند تعمیر و تجدید
کنند، به این جهت در عصر سلطان احمد خان به حالتی رسید که چیزی نمانده بود
ساقط شود، اگر چه سلطان احمد خان خواست که ابنیه آن بیت لطیف را تجدید کند
ولیکن چون شرعاً اجازه و رخصت داده نمیشد، لهذا چنان که در مقاله سابقه
مذکور آمد(۳) به کمربندها وگوشهبندهایی که از آهن ساخته شده بود، تشیید شده
و یکی از ارکان اربعه نیز به قدر امکان تعمیر وترمیم گردید. اگر چه این
تعمیر هجده سال تمام، بیت معظم را از سقوط و انهدام محافظت و حراست نمود،
ولیکن روز چهارشنبه نوزدهم شعبان ۱۰۳۹ در جبال اطراف اربعه قطعه مقدسه
حجاز، به طوری باران متوالی که با رعد و برق و صواعق اتصال داشت نازل شد،
که آب باران مانند سیل عِرَم(۴) کثرت و ازدحام پیدا نموده به یک هجوم فوق
العاده به داخل حرم شریف مسجد الحرام در آمده و در هر ساعتی از ساعات شدت
پیدا نموده، دو ذرع از حِذای(۵) کلید باب معلاّ جناب کعبه الله ارتفاع پیدا
نمود. دکاکین و بیوت و مکاتب که مصادف راه سیل بود، عموماً خراب شده

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ ۱ ـ ایشان مشخص نکرده که بر مبنای کدام
مذهب جایز نیست.

۲ ـ یعنی گذر کردن و گذشتن، به این معنا که مرحله وجوب و ضرورت را پشت سر
نهاد.

۳ ـ اشاره به مباحث قبلی در کتاب مرآه الحرمین دارد.

۴ ـ عَرِم به معنای سدّ و بند و باران شدید است و مراد از سیل عرم، سیل
شدید و مهیبی است که در قرن دوّم پیش از میلاد در نزدیکی شهر صبا جاری شد و
سد معروف مآرب را شکست و باعث انقراض دولت سبا گردید.

۵ ـ حِذاء به معنای برابر و روبرو است.

۷۲

و سنگهای این ابنیه وخاکهای آنها، به صولت و قوت جریان سیل مقاومت ننموده،
تابع سیلاب شده و به دایره حرم شریف داخل گردید. عدد نفوسی که در مخروبه
دکاکین و مکاتب و بیوت مانده بودند قابل تخمین و حساب نبودند.

چون دیوارهای بیت معظم قابل سقوط و انهدام بودند، روز دوم دخول سیل به حرم
شریف، که روز یازدهم شعبان بود(۱)، پس از نماز عصر، دیوارهای رکن شامی و
رکن عراقی یک دفعه فرو ریختند و به واسطه صدایی که از این خرابی و انهدام
حاصل شد و از تأثیر صداهای مخوف رعود و صواعق، عموم اهالی مکه دچار خوف
وهراس شده و برخی هم ترک حیات وزندگانی خویش کردند، این گونه انهدام جدران
بیتالله اهالی مکّه را به قسمی به حیرت و دهشت انداخته بود که در واقع آن
روز برای سکنه بیتالله از روز قیامت، نشانه و علامتی معدود میکردید، نسوان
و رجال حائر(۲) و حائم(۳) پریشان گردیده و خود نمیدانستند که به چه بلایی
مبتلا شدهاند. نه مادر فرزند خود را تجسّس میکرد و نه پسر پدر و مادر خویش
را جستجو وتعاقب مینمود، آبها سه روز پس از انقطاع سیل، در داخل مسجد
الحرام مانده و روز چهارم که راههای ممر سیل باز شد آبهایی که در داخل
بیتعزت، متراکم شده بود خارج شده و رفت. و از سنگها و خاکهایی که به واسطه
سیلاب آمده بود، در داخل حرم محترم، به ارتفاع یک آدم تپههای کوچک، کوچک،
به یادگار ماند.

شریف مسعود بن ادریس که در آن تاریخ امیر مکه مکرمه بود، در داخل حرم
محترم، با جمهور اشراف و سکّان بلد الله عقد انجمن مشاورت کرده و به طور
مقرر قنادیل طلا و نقره را که در داخل حرم محترم معلّق بود گرفتند، پس از
آن به واسطه محمد پاشا والی مصر صورت واقعه و سقوط بیتالله را مفصّلا به
سلطان اطلاع دادند، اگر چه محمد پاشا صورت واقعه را به دربار عثمانی خبر
داد لیکن به واسطه بعد مسافت که وصول این خبر به اسلامبول، بالطبع به تأخیر
میافتاد و جایز نبود که کعبه معظم به آن حالت متروک گردد، به «مصطفی آقا»
نام، که آن وقت امین جدّه بود، مکتوبی نوشته و او را امر نمود که آلات و
ادواتی را که برای تعمیر بیتالله لازم بود به وسیله سریعه، حاضر سازد و به
شریف بن مسعود نیز مرقوم داشت که تا زمان ورود خبر از اسلامبول، حرم محترم
را از سنگ و خاک تطهیر نموده و به هر چیزی که لزوم و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ ۱ ـ در متن ترکی «روز جمعه ۲۱ شعبان»
است.

۲ ـ حائر; یعنی حیران و سرگردان.

۳ ـ حائم صفت فاعلی از «حوم» و «حوام» و «حیام» و «حومان» و به معنای گرد
چیزی گردنده است. لغت نامه دهخدا ۵ / ۷۳۹۲

۷۳

احتیاج دیده شود به واسطه مصطفی آقا حاضر و مهیّا سازد.

شریف مسعود به معاونت مصطفی آقا، و علی بن شمس الدین افندی که مهندس مکّه
مشرفه بود از جدّه به قدر لزوم تخته و چوب حاضر ساخته، و از دیوارهای بیت
معظم هر کدام را که منهدم و خراب نشده بود مستحکم نموده و از سه طرف آنها
کمرههای(۱) استوار بنا نمود. و به امید این که سقف شریف را محافظت کند، به
چهار طرف آن ستونهای چوبی بسیار محکم زده و این چوبها را به یکدیگر ربط و
بند نموده، و بیت عزّت را تا سقف شریف به واسطه تختهها پوشانید.

به این عملیات، روز پنجشنبه بیست و نهم رمضان سال مزبور، شروع کرده شده
بود، در ظرف چهارده روز; یعنی روز سیزدهم شهر شوّال، عملیّات تمام شده و
کسوهای که در مدّت مرقومه، برای اکساء بیتالله، از کرباس سبز رنگ حاضر
ساختهبودند، در هفدهم شهر شوّال به بیت عزّت پوشانیدند. اگر چه بدیهی است
که سقوط بیت عزت به کافه اهالی بلاد اسلامیه، تأثیر و حزن مخصوص داشت،
ولیکن به واسطه قرب مسافت، مصریان زیادتر از همه متأثر و متألم بودند. حتی
چون ورود خبر از اسلامبول قدری دیر کرده بود و موسم حج نیز نزدیک بود، به
این جهت به طور فوق العاده تلاش و تزلزل حاصل کرده بودند، بناءاً علیه محمد
پاشا والی مصر، فرستادن یک مأمور موقّتی را در نزد خود خیال و تصوّر نموده،
«رضوان آقا» نام را که از پروردگان حرم خاص سلطان بود، دعوت کرده و
مخَلَّع(۲) داشته، به او گفت که تا زمان ورود فرمان سلطانی، تو را وکیل و
امین ابنیه بیتالله ساختم. چون موسم حج به غایت نزدیک است، به سرعت فوق
العاده، به مکه مکرمه عزیمت واشیایی که در آنجا محتاجالیه است حاضر و تهیه
ساز و صورت اشیایی را که باید از مصر فرستاه شود نوشته، و نزد من بفرست.
محمد پاشا خلعتی نیز به شریف مسعود فرستاد، وسفارش نامه هم نگاشت، و رضوان
آقا را به جانب مکّه اعزام داشت.

چون رضوان آقا به محلّی از محالات نزدیک مکه مواصلت کرد، شخصی را نزد شریف
مسعود فرستاد و کیفیت مأموریت خود و آوردن خلعت را اعلام نمود. شریف پاشا
نیز، اعیان مملکت و اشراف آن مرز و بوم مقدس را به استقبال رضوان آقا
فرستاد.

رضوان آقا پس از آن که با جماعت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ ۱ ـ محفظههایی که در کشتی، در جاهای
مختلف نصب کنند برای نگاهداری ابزار تا در موقع لزوم به کار برده شود. ودر
این جا نیز مراد وسایلی است که بدان دیوار کعبه را بستهاند تا از فروپاشی
آن جلوگیری گردد. لغت نامه دهخدا، ۱۱ / ۱۶۳۸۴

۲ ـ در لغت مرد سست و ناتوان را گویند، ولی در فارسی به معنای خلعت داده
شده هم آمده است که در اینجا معنای دوّم مراد است.

۷۴

مستقبلین که از مکه آمده بودند ملاقات کرد، بعد از چهار روز که بیست و ششم
شوال بود، به شهر مقدس کعبه محترمه واصل شده و به عمارتی که از طرف شریف
مسعود حاضر و آماده شده بود نازل گشت، و روز دیگر را هم، چون اعلان کرده
بودند که مراسم خلعت پوشان مجری خواهد گردید. کلیّه اهالی در بیست و هفتم
ماه مزبور، در حرم شریف اجتماع نمودند. شریف مسعود و رضوان آقا و اعیان
مملکت و مأمورین حکومت و متحیزین علما نیز به اصول تشریفات رعایت نموده و
همگی در میان باب کعبهالله ومقام ابراهیم ایستادند. اوامر عالیه و مکتوبی
که حاوی وآمر ابقای مناصب حجاز بود، از طرف مأمور قرائت احکام و فرامین،
خوانده شد. پس از آن خلعت فاخری که از طرف والی مصر فرستاده شده بود، به
شریف مسعود اکسا گردید و از جانب شریف مسعود نیز به رضوان آقا و کسانی که
همراه او آمده بودند، به هر یک به فراخور حال و شأن خودشان خلعتی اعطا
گردید، پس از آن برای ازدیاد شأن و شکوه اسلام، ادعیه لازمه خوانده شد و
جمعیت متفرق گردیدند. به واسطه سنگ و خاک و خس و خاشاکی که با سیلاب آمده
بود، داخل حرم شریف و مدخلهای آن محل مقدّس، مملو شده بود. رضوان آقا سد
روز بعد از ورود خود به مکه محترمه، شریف مسعود را با اعیان مملکت، در داخل
حرم شریف جمع نموده و در خصوص امر تطهیر و تنظیف آن جا مشورت نمود. هر یک
از حضار در یک خیال و رأیی بودند، خلاصه خیالات اینها آن بود که، داخل حرم
شریف، ممکن نیست در اندک مدّت تطهیر و تمیز کرده شود، وچون موسم حج بود،
قوافل حجاج علی التوالی(۱) از اقطار و آفاق، ورود و نزول میکردند. رضوان
آقا آرای کلیّه آن اشخاص را ردّ و جرح نموده، به قراء و قصباتی که در میان
مدینه منوره و جده و سایر محال بود مأمورین فرستاده، کسانی را که الاغ و
اسب و شتر داشتند، زیاده از آن چه باید اجرت داده و آنها را تطمیع کرده، آن
اشخاص را با حیوانهای آنها به مکه معظمه آورد و به یک همت فوق العاده شروع
به کار کرده، در ظرف بیست و هفت روز(۲); یعنی روز نوزدهم ذیقعده الحرام،
امر تطهیر مکه مکرمه را اتمام و انجام داد، گلهایی که به سنگ مخلوط کرده
بود و با سیلاب به حرم شریف داخل شده بود، پس از آن که آبهای سیل از مجاری
خود از اندرون حرم شریف خارج شد، تحجّر پیدا نموده و در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ ۱ ـ پیوسته و یکی پس از دیگری آمدن.

۲ ـ در متن ترکی «بیست روز» آمده.

۷۵

ارتفاع هفت، هشت ذرع هر یک کوهی شده بود و به واسطه تأثیر حرارت، آن
قدرهاسخت شده بودند که با بیل و کلنگهای آهنین، حرکت و کندن آنها در نهایت
صعوبت و اشکال بود. شبها به آن کوهها آب ریخته شده و صبحها یک نوع نرمی و
ملایمت در آنها ظاهر میشد، عملهها آن کوههای عارضی را، مانند مزارع مسطح
ساختند. این کوهها را که میکندند، رمل و ریگ آنها را از خاک، تفریش(۱)کرده
هر یک را به محلی جداگانه میریختند. سهیلی افندی مرحوم، در ضبط نامه خود
مینگارد که هر روز علیالدوام سی چهل هزار بار خاک از آن نقطه مقدس تابناک،
به خارج میآوردند. چون مجرای عین زبیده نیز از کثرت طین و احجار مملو شده و
خراب گردیده بود، اهل مکه از این رو نیز، مبتلای درد عطش و کم آبی بودند،
رضوان آقا جاهایی را که از مجرای مزبور خراب شده و ریخته بود تعمیر و اصلاح
نموده، روز ششم ذیحجه این خدمت را نیز به انجام رسانید.

کرامت و معجزه بیتالله

زمانی که بقعه مقدّسه کعبهالله سقوط میکرد، به زمزم شریف یک مرارت و تلخی
فوق العاده که نوشیدن آن محال بود حاصل آمده بود. اگر چه أعاظم علما و
متیخّران(۲) فقرا استدعا نموده گفتند که چون اهل ایمان به ماء مبارک زمزم
حسرت و احتیاج دارند بئر شریف زمزم را باید تطهیر و تنظیف نمود و تا زمانی
که این چاه تطهیر نشده است نباید به محل دیگر توجه فرمود ولیکن چون امر
تطهیر بئر مزبور به سی هزار قروش محتاج بود، و صرف مبلغی که زیاده از پنج
شش هزار قروش بشود، محتاج به اذن و رخصت مجدّدی بود، لهذا رضوان آقا در
جواب آنها گفت که من نمیتوانم به رأی خود این مبلغ را صرف نمایم، ناچار از
والی مصر استیذان میکنم، محض این که تا زمان ورود جواب، بیکار نباشم باید
خود را به کارهای دیگر مشغول سازم، رضوان آقا این جواب را گفته، و از تطهیر
بئر شریف زمزم، صرف نظر نمود. مرارت و تلخی که به زمزم شریف عارض شده بود
حسبالحکمه، از روزی که بنای کعبه محترمه شروع شد، علی التدریج روی به تناقص
گذاشت. وچون عملیات ابنیه مسعوده به ختام رسید، بئر مزبور به کلّی شیرین و
گوارا شده و محتاج به تطهیر و تنظیف نگردید، انتهی.

رضوان آقا در اوایل ذیقعده به والی

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ ۱ ـ فرش گستردن و فرش کردن.

۲ ـ در متن ترکی «متحیّزان» آمده.

۷۶

مصر، صورت آلاتی را که به ابنیه مسعوده لازم بود و ادوات و تختههای آن جا
را که میبایست تدارک کرده شود نوشته و فرستاد، و استدعا نمود که اشیاء و
لوازمی که در این دفتر قید و ثبت شده است، به سرعت ارسال گردد. محمد پاشا
والی مصر اشیایی را که رضوان آقا استدعا نموده بود تهیه و تدارک کرده، به
علاوه آن نجّار و اصناف سایره بسیار نیز احضار کرده و در رفاقت مأموری
مخصوص به راه انداخت. مأمور مشار الیه در اواخر شهر ذیقعده رسیده، اشیایی
را که همراه خود آورده بود به موجب سیاهه آن، به احمد قبانی افندی که کاتب
مالیات جده بود، تسلیم نمود. احمد قبانی افندی به موجب امری که از طرف
رضوان آقا نوشته شده بود، اشیایی را که از مصر قاهر وارد میشد، با لوازمات
سایره آنها، در دو قافله به مکه محترمه فرستاد، اشیایی که با قافله اول
فرستاده شده بود در خانههایی که به مکازههای(۱) عبد الرحمن بن عتیق معروف
است، گذاشته شده و حفظ گردید.

رضوان آقا قبل از ورود این قافله راههای آبی را که از وادی «خلیص» نام
میگذشت و به واسطه سیلاب خراب شده بود، تعمیر و ترمیم مینمود، چون راههای
عین مزبور به طغیان سیل منهدم و خراب شده بود، لهذا آب آنجا بکلّی منقطع
گردیده بود. رضوان آقا مجرای عین مذکور را، در یک صورت مکمّله تعمیر کرده،
و روزها را در وادی مذکور مانده، جاهایی را که خراب شده، به علی بن شمس
الدین افندی که مهندس مکه مکرمه بود نشان میداد و آن جا را نیز تعمیر و
اصلاح نموده، آب چشمه مزبور را در نهم ربیع الثانی جاری ساخته و به مکه
معظمه آورد، پس از آن به مکه معظمه معاودت کرده، برای هیزم و ذغال و گچ و
لوازمات سایره که برای ابنیه مسعوده بایستی صرف شود، مأمورین معین نموده و
هر یک از آنها را اجرت کافی داده و راضی نمود بعد از آن سنگهایی را که از
ابنیه مسعوده افتاده بود جمع کرده و برای آن که به مواقع مناسبه دیوارهای
کعبهالله گذاشته شود، امر به سخت(۲) و اصلاح نموده و در این باب به دولکرها
و نجّارها دستور العملهای لازمه را داد.

چون در بین اهالی شایع شد که احجار مزبوره، پس از اصلاح به ابنیه مسعوده
گذاشته خواهد شد، مردم خیلی قیل و قال کردند و چون در این خصوص هر کس هر چه
میتوانست گفت، لهذا از علما چند نفر که به عدم جواز این امر معتقد و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ ۱ ـ در متن ترکی «مغازه» آمده.

۲ ـ ساخت و تعمیر.

۷۷

ذاهب بودند، بنای ایراد و اعتراض کردن به رضوان آقا گذاشتند; یکی از افراد
علمای معترضین، محمد علی بن علان مفتی شافعی بود، میگفت که اگر از طرف
پادشاه یک نفر نایب و وکیل معین نشود، به کارهای بیت شریف نمیتوان مداخله
نمود و لازم است که در این باب آن قدرها منتظر بود که از دربار عثمانی امر
و اشارتی وارد شود و در این مآل مشار الیه یک ورقه فتوا نیز نوشته بود.
بناءً علیه، رضوان آقا مفتیهای مذاهب اربعه را به حرم شریف دعوت نموده و از
آنها استفسار کرد که به تعمیر بیتالله اعتراض کرده میشود، آیا جایز است کسی
که از طرف دولت عثمانی وکیل و مرخص شده، به امور بنا اقدام نماید یا خیر؟
از اعاظم اهل فتوا شیخ الاسلام شیخ خالد بن احمد مالکی و از مفتیان شافعی
عبد العزیز زمزمی، واحمد بن محمد آقا شمس الدین مفتی حنفی، وعبد الله بن
ابی بکر القرشی مفتی خلیلی، در این استفتا این گونه جواب دادند که:

«این کار فرض کفایه است، هرکس عامل این عمل باشد مأجور و مثاب خواهد گردید»

و چون به جواز مسألهای که استفتا شده بود فتوای مزبور نوشته شد، بناءً
علیه، رضوان آقا شروع نمود که سنگهای مزبور را سخت و اصلاح نماید. لیکن شیخ
محمد علی بن علان، که از مشاهیر معترضین بود، مکرّر اعتراض نموده، جمّ
غفیری(۱) از اهالی نیز سنگ تراشها و سایر عمله را از کار کردن منع نموده و
رضوان آقا مجبور به آن گردید، که ثانیاً مفتیهای مذاهب اربعه را جمع نموده
و مسأله مشروحه را بیان و استفتا نماید.

هر یک از مفتیان که حاضر بودند; «یجوز کلّ فعل ما دعت الیه ضروره، او حاجه»
گفته و به جواز مسأله مزبوره، فتاوی مفصّله بیان نمودند و خلق را قانع و
ر