پاورپوینت کامل نخستین قدم ها برای پاکی؛ محاسبه، معاتبه، معاقبه ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint

توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت کامل نخستین قدم ها برای پاکی؛ محاسبه، معاتبه، معاقبه ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت کامل نخستین قدم ها برای پاکی؛ محاسبه، معاتبه، معاقبه ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

بخشی از متن پاورپوینت کامل نخستین قدم ها برای پاکی؛ محاسبه، معاتبه، معاقبه ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint :

>

مقدمه

در شماره های پیشین گفته شد که هدف از خلقت انسان، عبادت خدای متعال و یافتن معرفت نسبت به آن ذات مقدس است که وجود مقدس سیدالشهداء علیه السلام در ضمن کلامی نورانی آن را بیان فرموده اند:

«خَرَجَ الْحُسَینُ بْنُ عَلِی علیه السلام عَلَی أَصْحَابِهِ فَقَالَ أَیهَا النَّاسُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ ذِکرُهُ مَا خَلَقَ الْعِبَادَ إِلَّا لِیعْرِفُوهُ فَإِذَا عَرَفُوهُ عَبَدُوهُ فَإِذَا عَبَدُوهُ اسْتَغْنَوْا بِعِبَادَتِهِ عَنْ عِبَادَهِ مَا سِوَاه – حسین بن علی علیه السلام نزد یاران خود آمد و فرمود: ای مردم! خدای متعال، بندگان را جز برای این که او را بشناسند نیافرید؛ پس چون او را بشناسند پرستش او می کنند، و چون او را بپرستند از پرستش غیر او بی نیاز می شوند.»[۱]

همچنین بیان شد که رسیدن به مقام عبودیت و معرفت پروردگار جز با ترک گناه و معصیت میسر نیست و اگر کسی تقوی الهی پیشه نموده و ترک معاصی نماید خدای متعال معرفت و شناخت خویش را بر قلب او الهام نموده و چشمان دل او را برای نظر به وجه مقدس خویش باز می نماید؛ چنان که درخواست ما از آن ذات مقدس در مناجات شریف شعبانیه همین معناست: «إِلَهِی هَبْ لِی کمَالَ الِانْقِطَاعِ إِلَیک وَ أَنِرْ أَبْصَارَ قُلُوبِنَا بِضِیاءِ نَظَرِهَا إِلَیک – خدایا بریدن کاملی از خلق بسوی خود بمن عنایت کن و دیده های دلمان را بنور توجهشان بسوی خود روشن گردان»؛ و کسی که باچشم دل خدا را رویت نماید و جمال و جلال و شکوه و عظمت او را ببیند قطعاً در مقابل او تعظیم نموده و با افتخار مهر بندگی او را بر جبین خواهد کوفت و عبدالله خواهد شد. اما این همه در گرو ترک گناه و خروج از ذُلِّ معصیت است. انسان تا در ذلت گناه گرفتار است به عزت بندگی نخواهد رسید و تا با اغیار است خبری از یار نخواهد یافت.

نکته مهم آن است که فرار از گناه و ترک معاصی ممکن نخواهد بود مگر با برنامه ریزی و اصرار در عمل به آن برنامه. به همین جهت با استمداد از آیات و روایات و کلمات بزرگان شروع به ارائه برنامه ای جهت مقابله و مبارزه با گناهان نمودیم که در شماره گذشته دو رکن بسیار مهم در مسیر ترک معاصی و حرکت به جانب حق تعالی یعنی “مشارطه” و “مراقبه” معرفی و مورد بحث قرار گرفت و اکنون برآنیم که رکن دیگری از ارکان ترک گناه را به شما خواننده گرامی عرضه نمائیم و آن چیزی نیست جز عمل شریف “محاسبه”.

محاسبه نفس

محاسبه نفس یکی از لازم ترین و واجب ترین امور در مسیر سیر إلی الله و ترک گناه و معصیت می باشد. روایاتی که انسان را امر به حساب رسی نفس و اعمال آن نموده اند به قدری زیاد هستند که به حد تواتر (تواتر معنوی) رسیده و در بسیاری از جوامع روایی ما بابی با همین عنوان منعقد گردیده است و علمای بزرگی مانند جناب سید بن طاووس رحمت الله علیه نیز کتاب هایی با همین عنوان تالیف نموده اند که این همه حکایت از اهمیت فوق العاده آن دارد.

سؤال: چرا انسان باید محاسبه نفس نموده و از نفس خویش حساب بکشد؟ به عبارت دیگر حکمت و علت لزوم و وجوب عقلی محاسبه نفس چیست؟

در پاسخ به این سؤال می توان به پنج جهت در لزوم محاسبه اشاره نمود:

اول: محاسبه نفس از اموری است که اوامر زیادی در آیات و روایات نسبت به آن صادر گردیده است و اهتمام خاصی از ناحیه شارع مقدس و معصومین علیهم السلام نسبت به آن شده است که خود دلیل بر لزوم و حتمیت آن در مسیر کمال می باشد که به بعضی از آن ها اشاره می کنیم:

قرآن کریم در این رابطه چنین فرموده است: «یأَیهَا الَّذِینَ ءَامَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ لْتَنظرْ نَفْسٌ مَّا قَدَّمَت لِغَدٍ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرُ بِمَا تَعْمَلُونَ – ای کسانی که ایمان آورده اید از (مخالفت) خدا بپرهیزید؛ و هر کس باید بنگرد (محاسبه کند) تا برای فردایش چه چیز از پیش فرستاده؛ و از خدا بپرهیزید که خداوند از آن چه انجام می دهید آگاه است!» (حشر، ۱۸)

رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرموده اند: «لَا یکونُ الْعَبْدُ مُؤْمِناً حَتَّی یحَاسِبَ نَفْسَهُ أَشَدَّ مِنْ مُحَاسَبَه الشَّرِیک شَرِیکهُ وَ السَّیدِ عَبْدَهُ – هیچ بنده ای مؤمن نیست مگر از خودش حساب بکشد سخت تر از محاسبه شریک از شریک و ارباب از برده اش.»[۲]

در روایت دیگری از آن جناب این گونه وارد شده است: «حَاسِبُوا أَنْفُسَکمْ قَبْلَ أَنْ تُحَاسَبُوا وَ زِنُوا قَبْلَ أَنْ تُوزَنُوا وَ تَجَهَّزُوا لِلْعَرْضِ الْأَکبَر – از خود حساب بکشید پیش از آن که به حساب شما برسند و اعمال خود را وزن کنید پیش از آن که آن ها را بسنجند و برای روز قیامت خویشتن را آماده سازید.»[۳]

دوم: توجه به این نکته باشد که تمام اعمال و حرکات و سکنات انسان ثبت و ضبط شده و حسابرس و حساب گر دارد. قرآن کریم در این باره چنین فرموده است:

«وَ إِنَّ عَلَیکمْ لحَافِظِین * کرَامًا کاتِبِینَ *یعْلَمُونَ مَا تَفْعَلُونَ – و قطعاً بر شما نگهبانانی [گماشته شده]اند، [فرشتگان] بزرگواری که نویسندگان [اعمال شما] هستند؛ آن چه را می کنید، می دانند.» (انفطار، ۱۰تا۱۲)

در جای دیگر می فرماید: «ما یلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلاَّ لَدَیهِ رَقیبٌ عَتید – انسان هیچ سخنی را بر زبان نمی آورد مگر این که همان دم، فرشته ای مراقب و آماده برای انجام مأموریت (و ضبط آن) است!» (ق، ۱۸)

سوم: توجه به این امر باشد که اعمال انسان بر پیامبر اکرم و ائمه معصومین علیهم السلام عرضه می شود و اعمال سیئه باعث حزن و اندوه آن بزرگواران می گردد. قرآن کریم در این خصوص چنین فرموده است: «وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسیرَی اللَّهُ عَمَلَکمْ وَ رَسولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ – عمل کنید؛ خداوند و فرستاده او و مؤمنان، اعمال شما را می بینند!» (توبه، ۱۰۵)

در ذیل این آیه شریفه امام صادق علیه السلام فرموده اند: «تُعْرَضُ الْأَعْمَالُ عَلی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله؛ أَعْمَالُ الْعِبَادِ؛ کلَّ صَبَاحٍ: أَبْرَارُهَا وَ فُجَّارُهَا؛ فَاحْذَرُوهَا، وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالی: “اعْمَلُوا فَسَیرَی اللَّهُ عَمَلَکمْ وَ رَسُولُهُ” – در هر بامداد اعمال بندگان بر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم عرضه می شود، چه نیکوکار باشند و چه فاسق؛ پس بر حذر باشید (از کردار ناشایست) و همین است معنی قول خدای تعالی: “عمل کنید؛ خداوند و فرستاده او و مؤمنان، اعمال شما را می بینند”»[۴]

سماعه می گوید از امام صادق علیه السلام شنیدم که چنین می فرمود: «مَا لَکمْ تَسُوؤُونَ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله؟ فَقَالَ رَجُلٌ: کیفَ نَسُوؤُهُ؟ فَقَالَ: أَ مَا تَعْلَمُونَ أَنَ أَعْمَالَکمْ تُعْرَضُ عَلَیهِ، فَإِذَا رَأی فِیهَا مَعْصِیهً سَاءَهُ ذلِک؟ فَلَا تَسُوؤُوا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله، وَ سُرُّوهُ – شما را چه می شود که پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم را ناخوشنود و اندوهگین می کنید؟ مردی گفت: چگونه او را ناخوشنود می کنیم؟!! فرمود: مگر نمی دانید که اعمال شما بر آن حضرت عرضه می شود و چون گناهی در آن ببیند، اندوهگینش می کند؟ پس نسبت به پیغمبر بدی نکنید و او را (با عبادات و طاعات خویش) مسرور سازید.»[۵]

لازم به ذکر است که مراد از “مومنون” در آیه شریفه سوره توبه ائمه معصومین علیهم السلام می باشند. «یعْقُوبَ بْنِ شُعَیبٍ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: “اعْمَلُوا فَسَیرَی اللَّهُ عَمَلَکمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ” قَالَ: هُمُ الْأَئِمَّهُ – یعقوب بن شعیب گوید: از امام صادق علیه السلام راجع به فرمایش خدای عز و جل “عمل کنید؛ خداوند و فرستاده او و مؤمنان، اعمال شما را می بینند” پرسیدم، فرمود: مؤمنین، ائمه هستند.»[۶]

بنابراین توجه به این نکته که عمل بد من باعث اذیت و آزار نبی مکرم صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه معصومین می گردد، انسان را بر آن می دارد که با توجه و مراقبه و محاسبه نفس از اندوهگین شدن آن حضرات که پدران روحانی ما بوده و حق حیات بر گردن ما دارند جلوگیری نماید.

چهارم: از نظر عقلی و نقلی در محل خود ثابت شده که بهشت و جهنم انسان همان اعمال اوست و خود عمل را در قیامت تحویل فرد می دهند که تجسم اعمال نام دارد. در آیات بسیاری اشاره به تجسم اعمال انسان در قیامت شده است که چند نمونه را ذکر می کنیم:

«یوْمَئذٍ یصدُرُ النَّاس أَشتَاتاً لِّیرَوْا أَعْمَالَهُمْ فَمَن یعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّهٍ خَیراً یرَهُ وَ مَن یعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّهٍ شرًّا یرَهُ – در آن روز مردم به صورت گروه های پراکنده (از قبرها) خارج می شوند تا اعمالشان [نه جزای اعمال] به آن ها نشان داده شود! پس هر کس هم وزن ذرّه ای کار خیر انجام دهد (خود) آن عمل را می بیند! و هر کس هم وزن ذرّه ای کار بد کرده آن را می بیند!» (زلزال، ۶تا۸)

«یوْمَ تَجِدُ کلُّ نَفْسٍ مَّا عَمِلَت مِنْ خَیرٍ محْضراً وَ مَا عَمِلَت مِن سوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَینَهَا وَ بَینَهُ أَمَدَا بَعِیدا – روزی که هر کس، آن چه را از کار نیک انجام داده، حاضر می بیند؛ و آرزو می کند میان او، و آن چه از اعمال بد انجام داده، فاصله زمانی زیادی باشد.» (آل عمران، ۳۰)

از این آیات مشخص می شود در قیامت خود عمل را تحویل فرد می دهند نه جزای آن را. بنابراین بر عهده فرد عاقل است که با محاسبهّ بهترین اعمال را برای خود به عنوان توشه و آذوقه پیش فرستد تا فردای قیامت دستش خالی نباشد.

پنجم: مطابق آیات و روایات فردای قیامت از انسان حسابرسی خواهد شد. پس چه زیباست انسان قبل از آن که به حساب او برسند خود به حساب خویشتن رسیدگی نماید. قرآن کریم درباره ی محاسبه بعد از مرگ چنین فرموده است:

«وَ إِن تُبْدُوا مَا فی أَنفُسِکمْ أَوْ تُخْفُوهُ یحَاسِبْکم بِهِ اللَّه – اگر آن چه را در دل دارید، آشکار سازید یا پنهان کنید، خداوند شما را بر طبق آن، محاسبه می کند.» (بقره، ۲۸۴)

توجه به این نکات پنج گانه باعث می شود انسان در حساب کشیدن از نفس خویش و اصلاح امور خود کاهلی نکرده و سستی در او راه نیابد.

کیفیت محاسبه نفس

اینک نوبت آن است که درباره چیستی و چگونگی محاسبه نفس سخن گفته و ظرائف و دقائق آن را مورد کنکاش و وارسی قرار دهیم. حضرت امام خمینی رضوان الله علیه در این باره چنین فرموده اند:

«و به همین حال (حال مراقبه) باشی تا شب که موقع “محاسبه” است. و آن عبارت است از این که حساب نفس را بکشی در این شرطی که با خدای خود کردی که آیا به جا آوردی، و با ولی نعمت خود در این معامله جزیی خیانت نکردی؟ اگر درست وفا کردی، شکر خدا کن در این توفیق و بدان که یک قدم پیش رفتی و مورد نظر الهی شدی، و خداوند إن شاء اللّه تو را راهنمایی می کند در پیشرفت امور دنیا و آخرت، و کار فردا آسان تر خواهد شد. چندی به این عمل مواظبت کن، امید است ملکه گردد از برای تو به طوری که از برای تو کار خیلی سهل و آسان شود، بلکه آن وقت لذت می بری از اطاعت فرمان خدا و از ترک معاصی در همین عالم، با این که این جا عالم جزا نیست لذت می برد و جزای الهی اثر می کند و تو را ملتذّ می نماید. و بدان که خدای تبارک و تعالی تکلیف شاق بر تو نکرده و چیزی که از عهده تو خارج است و در خور طاقت تو نیست بر تو تحمیل نفرموده، لکن شیطان و لشکر او کار را بر تو مشکل جلوه می دهند. و اگر خدای نخواسته در وقت محاسبه دیدی سستی و فتوری شده در شرطی که کردی، از خدای تعالی معذرت بخواه و بنا بگذار که فردا مردانه به عمل شرط قیام کنی و به این حال باشی تا خدای تعالی ابواب توفیق و سعادت را بر روی تو باز کند و تو را به صراط مستقیم انسانیت برساند.»[۷]

توضیح فرمایش امام خمینی رحمت الله علیه: پس از آن که صبحگاهان با خود شرط نمودی امروز را بر خلاف فرموده خدای تعالی عمل نکنی و این مطلب را تصمیم گرفتی و پس از آن که در طول روز حالت مراقبه و توجه داشتی که نکند خدای نکرده گناهی از تو سر بزند، حال که هنگام شب آمده وقت محاسبه و حسابرسی است که آیا وفای به شرط نمودی و از دام معاصی رهیدی یا نه، در این دامگه لغزیدی و اسیری یا خود را رها کرده ای؟

تذکراتی در ذیل کلام امام رحمت الله علیه

اول: محاسبه از امور طرفینی است که دو طرف می خواهد؛ طرفی که حسابرسی می کند و طرفی که از او حسابرسی می شود. در این جا حسابرس عقل است که تاجر راه آخرت است و شریک و کمک کار او در این راه نفس است. بنابراین عقل مانند هر شریکی از شریک خود یعنی نفس حساب کشی می نماید تا سود و زیان خود را معلوم نماید. سرمایه انسان در این تجارت عمر او و سود او اعمال حسنه و اخلاق فاضله و عقائد صحیحه و زیان او معاصی و رذائل اخلاق می باشد.

مرحوم ملا محمد مهدی نراقی رحمت الله علیه در این خصوص چنین فرموده اند:

«سرمایه بنده در دین خویش واجبات است، و سود و بهره آن نوافق و فضائل است و زیان وی معاصی است، و موسم این تجارت مدّت زندگانی است، و همان گونه که بازرگان با شریک خود در آغاز عهد و پیمان می بندد، و در مرحله دوم مراقب او می گردد، و در مرحله سوم از او حسابرسی می کند، و اگر در تجارت کوتاهی کند به این که خطا و خیانتی مرتکب شود یا سرمایه را تلف کند یا دچار زیان شود او را مورد سرزنش و عتاب و عقاب قرار می دهد و از او تاوان می گیرد، همین طور عقل در مشارکت با نفس باید این اعمال را بجا آورد، و مجموع این کارها را محاسبه و مراقبه نامند»[۸]

دوم: همان طور که امام رحمت الله علیه فرموده اند زمان محاسبه در پایان روز، یعنی شب هنگام است. سالک کوی دوست باید هر شب قبل از آن که خواب او را برباید و بر او چیره گردد مدت زمانی – اگرچه اندک – را به محاسبه نفس اختصاص دهد و اعمال و حرکات و سکنات خود را در طول روز مرور نموده و از خاطر بگذراند. نکته مهم آن است که این چند دقیقه به گونه ای انتخاب شود که انسان هیچ مانع و مشغولیت دیگری نداشته باشد. امیرمؤمنان علی علیه السلام فرموده اند: «مَا أَحَقَّ الْإِنْسَانَ أَنْ تَکونَ لَهُ سَاعَهٌ لَا یشْغَلُهُ عَنْهَا شَاغِلٌ یحَاسِبُ فِیهَا نَفْسَهُ فَینْظُرُ فِیمَا اکتَسَبَ لَهَا وَ عَلَیهَا فِی لَیلِهَا وَ نَهَارِهَا – چه سزاوار است آدمی به این که باشد از برای او ساعتی که مشغول نسازد او را در آن هیچ مشغول کننده ای تا محاسبه کند در آن ساعت نفس خود را، پس نگاه کند در آن چه کسب کرده از برای نفع آن و ضرر آن در روز و شب آن.»[۹]

نکته مهم و کاربردی دیگر درباره زمان محاسبه آن است که ممکن است فرد در محاسبه شب، تمام جزئیات گفتار و اعمال خود در طی روز را به خاطر نیاورد و محاسبه دقیق برگزار نشود. برای رفع این معضل می توان محاسبه را در دو نوبت ظهر و شب برگزار نمود. یعنی اعمال صبح تا ظهر را بعد از نماز ظهر و عصر و اعمال ظهر تا شب را قبل از خواب رسیدگی نمود.

سوم: یکی از امور لازم در محاسبه، شدت عمل و دقت در رسیدگی به تک تک اعمال و گفتار است. یعنی باید دقت نمود که آیا این عمل یا گفتاری که از من صادر شد موافق دستورات شریعت بود یا مخالف آن؟ و در این رسیدگی باید سخت گیری نمود و شدت عمل به خرج داد، همان طور که تاجر موفق در حسابرسی سود و زیان خود نسبت به شریک یا کارمندش هیچ نرمشی نشان نمی دهد. درباره ی سخت گیری در محاسبه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم چنین فرموده اند: «یا أَبَا ذَرٍّ لَا یکونُ الرَّجُلُ مِنَ الْمُتَّقِینَ حَتَّی یحَاسِبَ نَفْسَهُ أَشَدَّ مِنْ مُحَاسَبَهِ الشَّرِیک شَرِیکهُ فَیعْلَمَ مِنْ أَینَ مَطْعَمُهُ وَ مِنْ أَینَ مَشْرَبُهُ وَ مِنْ أَینَ مَلْبَسُهُ أَ مِنْ حَلَالٍ أَوْ مِنْ حَرَامٍ یا أَبَا ذَرٍّ مَنْ لَمْ یبَالِ مِنْ أَینَ اکتَسَبَ الْمَالَ لَمْ یبَالِ اللَّهُ مِنْ أَینَ أَدْخَلَهُ النَّار – ای ابوذر! کسی از گروه پرهیزکاران شمرده نمی شود مگر این که از نفس خود حساب کشد حسابرسی و دقّتی شدید، شدیدتر از حسابی که شریکی از شریک خود می کشد، پس باید بداند که خوردنی و نوشیدنی و پوشاکش از کجاست؟ آیا از حلال است یا از حرام؟ ای ابوذر! کسی که باکی ندارد که از کجا و چه راهی مال به دست می آورد خداوند نیز در باره ی او باکی ندارد که وی را از چه راهی وارد آتش سازد.»[۱۰]

امیرمؤمنان علیه السلام نیز در این باره فرموده اند: «جَاهِدْ نَفْسَک وَ حَاسِبْهَا مُحَاسَبَهَ الشَّرِیک شَرِیکهُ وَ طَالِبْهَا بِحُقُوقِ اللَّهِ مُطَالَبَهَ الْخَصْمِ خَصْمَهُ – جهاد کن با نفس خود و آن را محاسبه کن مانند محاسبه کردن شریک با شریک خود، و طلب کن از او حقوق خدا را مانند طلب کردن دشمن از دشمن خود.»[۱۱]

عالم ربانی جناب ملا مهدی نراقی رحمت الله علیه در توضیح این موضوع فرموده اند:

«گذشتگان صالح ما در محاسبه نفس نهایت سعی و اهتمام را داشته اند به نحوی که این را از طاعات واجبه خود شمرده اند و در محاسبه نفس خویش از پادشاه ستمگر شدیدتر و از شریک بخیل سخت گیرتر بوده اند، و چنین می دانستند که بنده از اهل تقوی و ورع نخواهد بود تا محاسبه نفس خود را از محاسبه شریک خود دقیق تر انجام دهد و کسی که محاسبه نفس نکند یا کم عقلی احمق است یا به روز حساب اعتقاد ندارد، زیرا عاقلی که معتقد به أهوال و شداید روز قیامت و خجلت و شرمساری و رسوایی آن است وقتی دانست که محاسبه نفس در دنیا آن را ساقط یا سبک تر می کند چگونه برای او جایز است که آن را ترک نماید؟»[۱۲]

چهارم: وقتی محاسبه نفس انجام شد، نتیجه از دو حال خارج نیست:

حالت اول آن که ممکن است روز را با سربلندی سپری نموده باشد و از عهده شرطی که در اول روز با خود نموده بود برآمده باشد و صحیفه عمل او در آن روز خالی از گناه و معصیت باشد. در این صورت انسان مجاهد باید بداند که این توفیق از ناحیه خدای متعال و با کمک و امداد او بوده است نه از ناحیه قدرت و همت خودش. بنابراین به مقتضای آیه شریفه

«لَئن شکرْتُمْ لأَزِیدَنَّکمْ – اگر شکرگزاری کنید، (نعمت خودرا) بر شما خواهم افزود» (ابراهیم، ۷) باید شکر خدای تعالی را به جای آورده و از او به خاطر این توفیق عظیم تشکر نماید.

امیرمؤمنان علی علیه السلام فرموده اند: «مَا الَّذِی صَنَعْتِ فِیهِ فَتَذْکرُ مَا کانَ مِنْهُ فَإِنْ ذَکرَ أَنَّهُ جَرَی مِنْهُ خَیرٌ حَمِدَ اللَّهَ وَ کبَّرَهُ عَلَی تَوْفِیقِهِ – فرد باید در محاسبه نفس خود را مورد خطاب قرار دهد و بگوید: چه عملی در این روز انجام دادی؟ پس به یاد آورد که در آن روز چگونه بوده است. اگر به یاد آورد که در آن روز عمل خیری انجام داده حمد و ستایش خدا نماید و تکبیر بگوید به خاطر این توفیق.»[۱۳]

اما حالت دوم آن است که پس از محاسبه معلوم شود در انجام دستورات خدای تعالی سستی و فتور داشته و حق بندگی را بجای نیاورده و در بعض موارد نفسش آلوده به معاصی گردیده است. در این صورت اولین نکته این است که: نباید از رحمت و بخشش حق تعالی ناامید گردد؛ زیرا خودش در قرآن کریم فرموده: «قُلْ یاعِبَادِی الَّذِینَ أَسرَفُوا عَلی أَنفُسِهِمْ لا تَقْنَطوا مِن رَّحْمَهِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یغْفِرُ الذُّنُوب جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ -: بگو: ای بندگان من که بر خود اسراف و ستم کرده اید! از رحمت خداوند نومید نشوید که خدا همه ی گناهان را می آمرزد، زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است.» (زمر، ۵۳)؛ و نکته دوم این که: باید از آن ذات مقدس به خاطر سستی و تقصیری که صورت گرفته معذرت خواهی نموده و با آه و ناله از او استغفار طلبد. قرآن کریم چنین فرموده است:

«مَا أَصابَک مِنْ حَسنَهٍ فَمِنَ اللَّهِ وَ مَا أَصابَک مِن سیئَهٍ فَمِن نَّفْسِک – آن چه از نیکی ها به تو می رسد، از طرف خداست؛ و آن چه از بدی به تو می رسد، از سوی خود توست.» (نساء، ۷۹)

امام صادق علیه السلام در این خصوص به جندب فرموده اند:

«یا ابْنَ جُنْدَبٍ حَقٌّ عَلَی کلِّ مُسْلِمٍ یعْرِفُنَا أَنْ یعْرِضَ عَمَلَهُ فِی کلِّ یوْمٍ وَ لَیلَهٍ عَلَی نَفْسِهِ فَیکونَ مُحَاسِبَ نَفْسِهِ فَإِنْ رَأَی حَسَنَهً اسْتَزَادَ مِنْهَا وَ إِنْ رَأَی سَیئَهً اسْتَغْفَرَ مِنْهَا لِئَلَّا یخْزَی یوْمَ الْقِیامَهِ – پسر جندب! هر مسلمانی که با ما آشناست سزد که هر روز و شب به اعمالش رسیدگی کند، و خود حسابگر خود باشد، اگر کار نیکی دید زیادش کند، و اگر به کار بدی برخورد استغفار نماید تا در قی