پاورپوینت کامل مهدویت از دیدگاه اسماعیلیان و قرمطیان ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint

توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت کامل مهدویت از دیدگاه اسماعیلیان و قرمطیان ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت کامل مهدویت از دیدگاه اسماعیلیان و قرمطیان ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

بخشی از متن پاورپوینت کامل مهدویت از دیدگاه اسماعیلیان و قرمطیان ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint :

>

فرقه اسماعیلیه در نیمه دوم قرن دوم هجری، براساس اعتقاد به امامت اسماعیل، فرزند امام جعفر صادق(ع)، شکل گرفت. اسماعیلیان در خصوص مهدویت عقاید خاصی مطرح کردند؛ اسماعیل، نخستین کسی بود که آنان به عنوان مهدی موعود و امام هفتم معرفی کردند؛ هر چند اکثریت اسماعیلیان به مهدویت محمد بن اسماعیل معتقد شدند و او را امام هفتم و پایان دهنده دور ششم دانستند. به طرف داران این اعتقاد «قرمطی» اطلاق شد. قرمطیان در ابتدا و برای مدت کوتاهی به مهدویت احمد بن محمد بن حنفیه گرویدند و سپس به مهدویت محمد بن اسماعیل بازگشتند.

عبیدالله مهدی، نخستین خلیفه فاطمی، با اجرای اصلاحاتی، مهدویت خویش را مطرح کرد. در دوره المعز، خلیفه چهارم فاطمی، بازگشت محدود به مهدویت محمد بن اسماعیل با تغییراتی مطرح شد. در زمان الحاکم، دروزیان معتقد به الوهیت الحاکم شدند و با ناپدید شدن وی در ۴۱۱ه، غیبت و رجعت وی را باور کردند.

در مقاله حاضر روند اعتقاد به مهدویت در فرقه اسماعیلیه و شعب آن­ بررسی می­شود.

مقدمه

مهدویت از جمله موضوعاتی است که از همان سده نخست هجری مورد توجه مسلمانان به ویژه شیعیان قرار داشته است. فرقه های اسلامی درباره مهدی موعود به اختلاف سخن رانده اند. محمد بن حنفیه نخستین فردی بود که کیسانیه او را مهدی موعود خواندند..[۱] ابوهاشم عبدالله بن محمد بن حنفیه،[۲] عبدالله بن معاویه،[۳] امام محمد باقر(ع)،[۴] محمد نفس زکیه[۵] و امام جعفر صادق(ع)[۶] از افراد مهمی هستند که پیش از شکل گیری فرقه اسماعیلیه به عنوان مهدی معرفی شدند.

در نیمه دوم قرن دوم هجری فرقه اسماعیلیه با اعتقاد به امامت اسماعیل، پسر امام جعفر صادق(ع)، شکل گرفت. با توجه به سابقه مهدویت، اسماعیلیان از ابتدای تأسیس تا کنون، عقاید ویژه ای درباب مهدویت مطرح نموده، افرادی را به عنوان مهدی معرفی کرده و اصلاح هایی در خصوص آنان انجام داده اند. مهدویت در دیدگاه آنان پیوند محکمی با اصل امامت دارد و در منابع کلامی، فلسفی و تاریخی اسماعیلیان، به تفصیل درباره آن بحث شده است. در این خصوص باید به چند پرسش اساسی پاسخ داده شود: مهدی منتظر از نظر اسماعیلیان کیست و چه مشخصاتی دارد؟ شرایط و علایم ظهور اوچیست؟ آیا مهدی معرفی شده توانسته است که قسط و عدل وعده داده شده الهی را اجرا کند؟ آیا قائم منتظر منحصر در فرد خاصی است یا قابل انطباق بر تمامی امامان اسماعیلی می باشد؟ اهمیت قائم منتظر از نظر اسماعیلیان در چه سطحی است؟ آیا او از خطا معصوم می باشد؟ قائم منتظر فوت کرده یا در غیبت است؟ و آیا بین مهدی و قائم تفاوتی وجود دارد؟

مهدویت اسماعیل بن جعفر

نخستین فردی که برخی از اسماعیلیان به عنوان مهدی معرفی کردند، اسماعیل بوده است. منابع اسماعیلی او را متولد سال ۱۱۰ه در شهر مدینه و پسر بزرگ امام صادق علیه السلام دانسته اند.[۷] اسماعیل از ترس عباسیان به شام، بصره، کوفه و بلاد فارس سفر می کرد.[۸] روایت های بسیاری تاکید می کنند که اسماعیل در زمان حیات پدرش درگذشت و امام جعفر صادق(ع) در مسیر انتقال جسد اسماعیل از عریض تا مدینه، سه بار دستور دادند تا تابوت را بر زمین گذارند، روی آن را باز نمایند و گریه و زاری کنند.[۹] در حقیقت امام(ع) می خواستند مرگ اسماعیل را بر همگان ثابت کنند تا غیبت و مهدویت او در آینده مطرح نشود، با این همه، اسماعیلیان به امامت او معتقد و برای تایید سخن خود به ذکر احادیثی متوسل گردیدند.

شهرستانی، معتقد ان به امامت اسماعیل را «واقفه» خوانده است؛ زیرا آنان سلسله امامت را در اسماعیل متوقف ساختند.[۱۰] نوبختی و قمی این فرقه را «اسماعیلیه خالص» نامیده اند.[۱۱] مجلسی در این خصوص می نویسد: اسماعیلیان به سه گروه تقسیم شدند:

1. گروهی معتقدند که اسماعیل نمرده است و او قائم منتظر است و در جایی مخفی شده به زودی ظهور خواهد کرد و جهان را پر از عدل و داد خواهد نمود.[۱۲] بر طبق عقیده این گروه، چون مدار دور امام هفت تاست، شش امام ظاهر و هفتمی مستور از نااهل و قائم است و او زنده خواهد بود تا [وقتی که در] آخرالزمان باز آید و مهدی او باشد.[۱۳] اینان برای اثبات زنده بودن اسماعیل دلایلی ذکر می کنند از جمله این روایت که محمد، پسر دیگر امام صادق(ع)، برادر خود اسماعیل را در حال خواب دیده است و امام به او دستور دادند تا این خبر را پنهان سازد. دلیل دیگری که نقل می کنند این است که چه سبب داشت که امام ششم شیعیان محضر نامه ای برای فوت پسرش منعقد سازد.[۱۴] بر طبق نقل برخی از منابع اسماعیلی، سال ها پس از شهادت امام جعفر صادق علیه السلام، اسماعیل را در بصره دیده اند که در بازار فردی فلج را شفا داده و نابینایی با دعای او بینا شده است.[۱۵] این منابع، مراسم دفن اسماعیل را دلیل بر این می دانند که امام می خواست مرگ اسماعیل را به صورت ظاهر ثابت کند، ولی در واقع اسماعیل نزد ایشان مخفی بود.[۱۶] شیخ صدوق در بحثی مفصل، مرگ اسماعیل را با روایت های محکم و دلایل منطقی ثابت می کند.[۱۷]
2. گروه دیگری که مجلسی از آن یاد می کند، معتقدند که اسماعیل در زمان امام جعفر صادق(ع) فوت کرده و محمدبن اسماعیل پس از او به امامت رسیده است.
3. گروه سوم اعتقاد داشتند محمد بن اسماعیل توسط خود امام جعفر صادق(ع) به امامت منصوب شده است.[۱۸]

با مراجعه به منابع رجالی امامیه، مطلب خاصی درباره اسماعیل نمی یابیم. کشی در شرح حال بسام، با نقل روایتی از امام صادق(ع)، اسماعیل را به قتل بسام متهم می کند و او را به آتش بشارت می دهد.[۱۹] روایت های بسیاری حاکی از آن است که اسماعیل فردی شراب خوار بوده است و امام صادق(ع) فعل او را انکار کرده اند.[۲۰]

شیخ صدوق سه روایت مشابه نقل می کند که امام جعفر بن محمد(ع) در پاسخ به سؤال فردی درباره اسماعیل، فرمود: عاصٍ عاصٍ لایشبهنی و لا یشبه احد من آبائی.[۲۱]

با توجه به این توصیف ها، اسماعیل در منابع شیعه امامیه شخصیت مثبتی شمرده نمی شود و همواره مورد انکار و طرد پدرش بوده است. به هر حال، اسماعیل به مثابه نخستین امام قائم در نظر عده ای از اسماعیلیان متجلی شده است که معتقد بودند که او زنده و از نظرها غایب است و سرانجام با ظهور خویش، وعده الهی را تحقق خواهد بخشید. مهدویت محمد بن اسماعیل

پس از شهادت امام جعفر صادق(ع)، عده بسیاری از اسماعیلیان به امامت و مهدویت محمد بن اسماعیل معتقد شدند؛ با این توجیه که امام صادق(ع) پسرش اسماعیل را نامزد امامت نمود و چون وی فوت کرد، امامت به پسرش محمد می رسد؛ بنابراین امام جعفر صادق(ع) محمد بن اسماعیل را جانشین خود ساخت و امامت حق محمد است و به دیگری نمی رسد.[۲۲] نوبختی و قمی، هواداران این فرقه را مبارکیه خوانده اند.[۲۳] و در این خصوص، روایت هایی از قول امام ششم شیعیان(ع) نقل می کنند.[۲۴]

محمد بن اسماعیل در هنگام شهادت جدش ۲۶ ساله بود. امام جعفر صادق­(ع) او و برادرش علی را مخفی کرد و محمد بن اسماعیل از ترس هارون که دستور دستگیری او را صادر کرده بود از مدینه گریخت و به شهرهای مختلفی مهاجرت کرد و سرانجام در فرغانه فوت کرد و همان جا دفن شد.[۲۵]

در منابع رجالی شیعه، مطلب خاصی درباره محمد بن اسماعیل نیامده است. بنا به نقل کلینی، محمد بن اسماعیل پیش از سفر به بغداد نزد عمویش، امام موسی کاظم(ع)، آمد و ایشان سه بار او را سفارش به ترس از خونشان نمودند؛ اما محمد به نزد هارون در بغداد رفت و از امام سعایت کرد و از خلیفه صله گرفت.[۲۶]

عدم دسترسی اسماعیلیان به محمد بن اسماعیل باعث شد تا به او لقب «المکتوم» داده شود و وی را شخصیتی با خصایص ویژه معرفی کرده، برای او ارزش و اهمیت والایی در نظر بگیرند. تبلیغات اسماعیلیان از زمان او در حجاز آغاز شد. داعیان محمد به جزایر زمین فرستاده شدند و دار الهجره ای برای آنان بنا گردید و سیستم تبلیغاتی گسترده ای پایه گذاری شد که مراتب آن به تثلیث مسیحیت شباهت داشت. [۲۷] اعتقاد به مهدویت محمد بن اسماعیل در میان اکثریت اسماعیلیان نخستین رسوخ پیدا کرد و تبلیغات گسترده ای در این خصوص برپا شد.

بر طبق نظر اسماعیلیان، تاریخ مقدس بشریت در هفت دوره و هر یک با طول زمانی مختلف به پایان می رسد. هر دوره با پیامبر ناطقی که آورنده وحی منزل است، آغاز می شود و هر یک از این ناطقان یک وصی روحانی دارد و در پی هر وصی، هفت امام می آیند که اتماء نامیده می شوند. در دور هر امامی، هفتمین امام به مرتبه ناطقی اعتلا می یابد و پیامبر و ناطق دور بعدی می شود. وی با نسخ شریعت ناطق پیشین، دور جدیدی آغاز می کند.[۲۸] بر این اساس، امام هفتم و پایان دهنده دور ششم (دور پیامبر اسلام(ص))، محمد بن اسماعیل بود که دور امامت با او پایان می یافت.[۲۹] او که استتار اخیتار کرده است، چون ظهور کند ناطق هفتم و مهدی موعود می شود و تنها در مرتبه او ناطق و اساس یکی خواهد بود. وی دین جدیدی می آورد که شریعت قبلی را نسخ می کند؛ تکالیف ظاهری بشریت را با منادی تاویل برمی دارد؛ به باطن توجه می نماید[۳۰] و دور پایانی جهان را آغاز می نهد. به این ترتیب، در دور واپسین و پیش از پایان دنیا، حقایق آزاد از هر رمز و رازی به تمامی جهان معلوم می شود و دور معرفت شروع می گردد. در این عصر مسیحایی و مهدوی، دیگر نیازی به شرایع نیست؛ محمد بن اسماعیل به عدالت بر جهان فرمان خواهد راند و سپس عالم جسمانی را به پایان می رساند و به داوری روز رستاخیز آدمیان می نشیند. در این حال، وی قائم القیامه و امام روز رستاخیر خواهد بود و دور او پایان تاریخ بشر است.[۳۱] در تایید این موضوع، روایت هایی در شأن و مقام محمد بن اسماعیل نقل شده است، از جمله این روایت: «لوقام قائمنا علمتم القرآن جدیداً».[۳۲]

ابن هیثم، متفکر بزرگ اسماعیلی، درباره مهدویت محمد بن اسماعیل می نویسد: «در روایات از قول پیامبر (ص) آمده که مهدی نامش نام من است و اسم پدرش اسم پدر من است. گویند محمد بن اسماعیل مهدی موعود است، زیرا اسماعیل بن ابراهیم جد پیامبر است و خود او هم نام پیامبر است».[۳۳]

معتقدان به مهدویت محمد بن اسماعیل او را آخرین فردی می دانند که هم امام بود و هم پیامبر،[۳۴] و معتقد شدند که وی زنده است و عبدالله بن میمون بن مسلم بن عقیل، باب اوست.[۳۵] به این ترتیب، غیبت محمد بن اسماعیل مورد توجه بسیاری از اسماعیلیان قرار گرفت و به صورت گسترده ای تبلیغ شد و پایه های اعتقادی قرمطیان بر این عقیده استوار گردید. در کنار این گروه که محمد بن اسماعیل را مهدی و آخرین امام می­دانستند. گروه دیگری از اسماعیلیان معتقد بودند که امامت در فرزندان او تداوم دارد و خلفای فاطمی از نسل محمد بن اسماعیل اند. اشعری از این فرقه با نام «مبارکیه» یاد می کند.[۳۶]

دعوت اسماعیلیان پس از محمد بن اسماعیل تا به قدرت رسیدن عبیدالله المهدی به ائمه مستور بود که نامشان در منابع به اختلاف آمده است. اسماعیلیانی که به ائمه مستور دعوت می کردند، امام حاضر را برگزیده خداوند معرفی کرده، وعده ظهور مهدی موعود را به یارانشان می دادند. قرمطیان و مهدویت

قرمطیان از شاخه های مهم اسماعیلی اند، دعوت آنان تا زمان عبیدالله مهدی هدف واحدی را دنبال می کرد. رئیس این فرقه حمدان بن اشعث، ملقب به قرمط، [۳۷] جایگاه خاصی در بین پیروانش داشت. وی که در سال ۲۸۷ ه در کوفه مشهور شد، به زهد و پارسایی تظاهر کرد و گروهی گرد او فراهم آمدند. او در ابتدا کاملا به سلمیه و اسماعیلیان وفادار بود و داعیان مشهور و با نفوذی با وی همراه شدند، سلمیه با این اقدامات او موافق نبود، اما از ترس دوگانگی سکوت کرد. [۳۸] کارگزار اصلی او عبدان، شوهر خواهرش، ابوسعید جنابی (گناوه ای) را داعی جنوب ایران و زکرویه را داعی غرب ایران کرد و خود رهبری را از کلواذی به دست گرفت. [۳۹] به این ترتیب، قرمطیان به سه گروه عمده تقسیم شدند: ۱ـ قرمطی های سواد یا شمال که داعیان برجسته آنها عبدان، حمدان و آل مهرویه بودند؛ ۲ـ قرمطی های بحرین که داعیان عمده شان آل جنابی بودند؛ ۳ـ قرمطی های قطیف و جنوب بصره که داعیانشان ابوحاتم بورانی و ابوالفوارس بودند.[۴۰] حمدان و شوهر خواهرش، عبدان، از ابتدای تبلیغات، به «الامام من آل رسول الله» دعوت می کردند.[۴۱] در حقیقت، نام این امام در ابتدا مشخص نبود. قرمطیان ظهور رهبری را به یک دیگر نوید می دادند و برای ترویج این اعتقاد خود از هیچ عملی فروگذار نبودند. [۴۲] مهدویت احمد بن محمد بن حنفیه

در منابع، مطالب بسیاری درباره اعتقاد به مهدی غایب، از دیدگاه فرقه قرمطیان آمده است. ثابت بن سنان در شرح ابتدای کار قرمطیان و حمدان بن قرمط می نویسد: در سال ۲۶۷ه در ابتدا اعتقاد به مهدویت «احمد بن محمد بن حنفیه» داشتند، چنان که از نامه ای از قول فرج بن عثمان نقل شده که او خود را داعی مسیح دانسته و او عیسی و کلمه و مهدی و او احمد بن محمد بن حنفیه و جبرئیل است. در ادامه نامه از شیوه اذان گفتن آنان سخن رانده است که در هر نماز، مؤذن پس از ذکر نام خداوند و شهادت بر این که نوح، ابراهیم، موسی، عیسی(ع) و محمد (ص) پیامبر خدایند، می گویند: «اشهد ان احمد بن محمد بن حنفیه رسول الله» و در واقع این فرد را هم طراز با پیامبر می شمردند. در ادامه این نامه، به سایر مسایل اعتقادی آنان اشاره شده است[۴۳] که از نظر بقیه مسلمانان کفر و الحاد شمرده می شود. نویسندگان دیگری، چون مقریزی، همین مطالب را ذکر کرده اند. به احتمال زیاد، فرج بن عثمان نام سری یکی از داعیانی بوده که این نامه را نوشته است. این اعتقاد در مقطع زمانی خاص و برای مدت کوتاهی به وجود آمد و هدف اصلی آن دعوت برای مهدی از فرزندان محمد بن حنفیه بود. این امر در استقلال سیاسی و اجتماعی قرمطیان بحرین بسیار موثر بود که پس از مدت کوتاهی تغییر کرده، به اعتقاد جدیدی روی آوردند. محمد بن اسماعیل، قائم منتظر قرمطیان

قرمطیان به مهدویت محمد بن اسماعیل، اعتقاد اساسی داشتند. با توجه به این که اسماعیلیان و قرمطیان در آغاز به یک هدف می اندیشیدند، زمینه پذیرش مهدویت محمد بن اسماعیل برای آنان کاملا مهیا بود. از سوی دیگر، مهدویت احمد بن محمد بن حنفیه با تردیدهای بسیار مواجه گردید و وعده ظهور او محقق نشد؛[۴۴] لذا این اعتقاد جدید مورد پذیرش و حمایت جدی قرمطیان قرار گرفت وچون از لحاظ مالی قوی شدند و افراد موثقی از آنها اطاعت کردند، تبلیغ برای محمد بن اسماعیل را وسعت دادند و او را به عنوان امام مهدی که در آخر الزمان آشکار می شود و حق را به پا می دارد، معرفی نمودند و داعیان برای او بیعت می گرفتند و اموال را برای او گردآوری می نمودند تا آشکار گردد.[۴۵] آنان معتقد بودند محمد بن اسماعیل زنده و در بلاد روم غایب است و او قائم مهدی می باشد.[۴۶] این اعتقاد با تالیف و انتشار کتاب داعی نسفی به نام المحصول تقویت شد. این اثر به دست نیامده است، اما از قراین موجود در آثار دیگر به نظر می آید که نیمه اول این کتاب به نوعی از نظام ما بعد الطبیعی نو افلاطونی پرداخته و بخش دوم با هفت دور نبوت در تاریخ بشریت مرتبط است.[۴۷]

ابوحاتم رازی، از داعیان مشهور قرمطی، مبلغ این نظریه در طبرستان، اصفهان، آذربایجان و گرگان شد. او با ابوطاهر روابط گرمی پیدا کرد و اشتباه بودن این عقیده را به او تذکر داد که دور ششم با ظهور امام هفتم، محمد بن اسماعیل، به پایان می رسد و دور هفتم بعداز او آغاز می شود؛ وی تاکید کرد که دور ششم به طور حقیقی به پایان نمی رسد، مگر بعد از بازگشت امام هفتم و او بعد از بازگشتش زمین را از قسط و عدل پر می کند. حتی ابوحاتم رازی یک بار نزد مرداویچ، تاریخی برای ظهور مهدی پیش بینی کرد، ولی چون این پیش بینی محقق نشد به ناچار به ری و سپس به آذربایجان گریخت. [۴۸]

پس از نسفی شاگردش، ابویعقوب سجستانی، به دفاع از استادش پرداخت و در این خصوص،کتاب النصره را تالیف نمود. تغییر اعتقادی قرمطیان باعث تکان شدیدی در اواخر عهد ابوسعید و ابتدای حکومت ابوطاهر گردید. ابوطاهر رهبری جوان، شجاع و متعصب برای حرکت قرامطه بود. او این حرکت را با قدرت و اعتماد به آن از نو تجدید کرد و پایه های اعتقادی آن را در بین پیروانش محکم ساخت.[۴۹] در چارچوب این اعتقاد جدید، قرامطه به ابوطاهر، هم چون داعی مهدی می نگریستند و حتی عقاید غلوآمیزی درباره او پیدا کرده بودند.[۵۰]

مشخص نیست که آیا آل زکرویه در شام نیز این مرحله را سپری کرده اند و یا آنها از ابتدا به مهدویت محمد بن اسماعیل معتقد بودند ابتدا یحیی وسپس حسین، پسران زکرویه، خود را امام منتظر، یعنی نواده محمد بن اسماعیل خواندند، ولی قرمطیان بحرین و عراق این ادعا را نپذیرفتند و آنها نیز از ادعای خویش سرخورده شدند.[۵۱] به هر حال تعالیم اعتقادی قرمطیان تاثیر بسیار زیادی بر پیروانشان گذاشت؛ به گونه ای که آنان بارها در راه اعتقاد خود، در نبردهایی بسیار سخت، دشمنانشان را شکست دادند و باعث رعب و وحشت عجیبی در بین مخالفانشان شدند.

در ابتدا قرمطیان در کنار اسماعیلیان و پیرو عقاید آنان بودند، اما با مرگ رهبر دعوت در سلمیه متوجه تغییر لحن جانشین او شدند و عبدان پس از گفت گو با پیشوای بزرگ فهمید که دعوت به نام محمد بن اسماعیل حیله ای برای گردآوردن پیروان بوده است، لذا آنان از فرقه جدا شدند و داعیان خود را از این تصمیم آگاه ساختند.[۵۲] عبدان با داعی یمن نیز مذاکره کرد و از او نیز همین موضوع را شنید.[۵۳]

برخی از بزرگان اسماعیلی که اکنون قرمطی شناخته می شدند با رساندن نسب خود به محمد بن اسماعیل، برای جلب توجه یاران خود از این طریق تلاش می کردند، از جمله آنها فردی به نام قاسم بن احمد قرمطی است که قرمطیان برای او نام عبدالله و لقب مدثر قرار داده بودند و او را به عبدالله بن احمد بن محمد بن اسماعیل می شناختند.[۵۴] اختلاف قرامطه و اسماعیلیان پس از این نیز تشدید شد. گروهی از قرامطه تا زمان ظهور مهدی از فرزندان اسماعیل خواستار ایجاد مجلس شوری به طریق انتخابات برای اداره دعوت بودند که عبیدالله با آنان مخالفت و آنان را از مرکز دعوت دور کرد.[۵۵] پیروان قرامطه که به مهدی موعود دعوت می کردند، لازم بود خمس درآمدهای خود را به نام صاحب عصر، یعنی امام غایب بپردازند. این رسم بعدها نیز باقی ماند. این پول در لحساء در خزانه مخصوصی به نام خزانه مهدی که تولیت خاصی داشت، واریز می شد.[۵۶]

مهم ترین ویژگی مهدی در اعتقاد قرمطیان این بود که شرع را منسوخ سازد، ولی این کار تنها برای آشکار ساختن کامل حقیقت هایی بود که قبلاً در شرع اسلام و در کتاب های مقدس پیامبران پیشین مکتوم شده بود. قرمطیان، محمد بن اسماعیل را از پیامبران اولی­العزم می شمردند و معتقد بودند قائم المهدی کسی است که به پیغمبری برخیزد، آیینی نو آورد و دین محمدی را از میان بر دارد و نسخ کند. [۵۷] آنان برای تأیید نظر خود به اخباری استناد جسته اند که از قول امام جعفر صادق (ع) روایت شده است؛ مانند این حدیث، «انّ الله تبارک و تعالی جعل لمحمد بن اسماعیل جنه آدم صلی الله علیه»، قمی در این خصوص می نویسد: هدفشان از نقل این احادیث این است که خداوند محرمات و آن چه را که در گیتی آفریده بر یاران محمد بن اسماعیل حلال کرده است. [۵۸]

دعوت قرمطیان در بین توده مردم، به ویژه مردم بحرین، توسط آل جنابی و نیز در شام توسط آل زکرویه به طور وسیعی تبلیغ می شد. ابوسعید جنابی و پس از او پسرش، ابوطاهر، رعب و وحشت عجیبی در دل مسلمانان به وجود آوردند. ابوطاهر در سال ۳۱۶ه، دارالهجره ای بنا کرد و از مهدی دعوت کرد. او در کار خود بسیار پیشرفت کرد و توانست با کمک پیروانش مناطق وسیعی را تحت سیطره خود در آورد؛ به گونه ای که خلیفه ناچار شد هارون بن غریب را به نبرد او بفرستد. هارون در این نبرد پیروزی هایی به دست آورد.[۵۹] این دعوت که در منابع زیادی به صورت یک سان ذکر شده است نشان می دهد که ابوطاهر در آن سال تبلیغاتش را افزایش داده و به مرحله جدیدی گام نهاده است. از او قصایدی باقی مانده است که اعتقاد و اهتمام وی را به مهدی و گسترش دعوتش نشان می دهد.[۶۰] او حتی حمله به مکه و قتل عام حاجیان و بردن حجرالاسود را وظیفه ای دینی و مذهبی می دانست که برای ظهور مهدی لازم بود و برای این قتل عام ها تفسیرهای باطنی از آیات قرآن ارائه می کرد.[۶۱]

مهدی اصفهانی، قائم کاذب

قرمطیان بحرین در نیمه اول قرن چهارم تغییر اعتقادی مهمی را تجربه کردند. ابوطاهر در این تغییر اعتقادی، به طور موقت حکومت بحرین را به جوانی اصفهانی سپرد و او را مهدی منتظر خواند. تاریخ این انتساب و نام مهدی اصفهانی گوناگون نقل شده است؛ مسکویه این حادثه را در سال ۳۳۲ه، [۶۲] ثابت بن سنان در سال ۳۲۶ه، [۶۳] مسعودی و عریب بن سعدی سال ۳۱۹ [۶۴] و نویری با اختلافی چهل ساله ـ که قطعاً اشتباه است ـ ظهور مهدی اصفهانی را به آغاز دوران ابوسعید نسبت می دهد.[۶۵] به احتمال زیاد، تاریخ صحیح، سال ۳۱۹ه است؛ چرا که این تاریخ با گذشتن ۱۵۰۰ سال از مرگ زرتشت در پایان سال ۱۲۴۲ از دوران اسکندر مصادف می شد و برای این تاریخ پیش گویی هایی به زرتشت و جاماسب داده می شد مبنی بر این که این سال شاهد برقراری دوباره حکومت مجوسان خواهد بود. [۶۶] منابع اسلامی نیز ظهور دعوت باطنیان را که قرمطیان شاخه مهمی از آنان بودند، بنابر پیش بینی فردی زرتشتی می دانند که در کتابش ظهور مردی را نوید می دهد که پادشاهی زرتشت را تازه می کند و بر سراسر زمین دست خواهد یافت و زمان موعود با روزگار مکتفی و مقتدر برابر است.[۶۷]

این غلام که به نام ذکری، زکریا و ابن سنبر خوانده شده در ابتدا از اسیرانی بود که ابوطاهر بین یارانش تقسیم کرده بود. او از همان ابتدا با گردن فرازی و سخنان درشت، قدرت خود را در برابر اربابش نشان داد. اصفهانی از طریق فردی به نام الصفوی، از اسرار ابوطاهر و پیچیدگی های احوال قرمطیان اطلاع پیدا کرد. او برای قتل دشمنش شریک، شوهر خواهر ابوطاهر، این اسرار را به اصفهانی اطلاع داد.[۶۸]

چون ابوطاهر فهمید که او از اسرار قرمطیان مطلع است، با وی خلوت کرد؛ سخنش را شنید؛ مطیع وی گردید؛ به یارانش امر کرد تا از دستور وی پیروی کنند و او را مهدی موعود معرفی کرد. یاران ابوطاهر به او ایمان آوردند و معتقد شدند که او آگاه به غیب است و از آن چه در دل ها و خاطرهایشان هست خبر دارد.[۶۹] ابوطاهر که به قدرت وی معترف شده بود، آموزش های داعیان اسماعیلی را طرد کرد و به پیروان خود گفت: دین راستین که اینک ابلاغ شده، دین پدرمان آدم است. پیامبران بعدی: موسی، عیسی و محمد، همگی شیاد بوده اند.[۷۰] نفوذ اصفهانی با حمایت های ابوطاهر بسیار افزایش یافت؛ به گونه ای که شریک، شوهر خواهر ابوطاهر را به همراه جمعی از یاران بانفوذ ابوطاهر و هفت صد نفر که اغلب آنها از سران سپاه بودند، به قتل رساند و اقدامات زشت و روش های ناشایستی در سپاه پدید آورد که از زمان تسلط ابوسعید و فرزندانش بر آن ولایات سابقه نداشت.[۷۱]

به اعتقاد قرمطیان، قائم منتظر باید در موقع ظهور شریعت را منسوخ کند. مهدی اصفهانی با دست زدن به این کار، رسوم عجیب و غریب و بی سابقه ای به وجود آورد؛ او عبادت و شریعت اسلامی را منسوخ دانست؛ مبادرت به سب و لعن پیامبر اسلام و دیگر پیامبران و هم چنین امامان در ملأ عام نمود و نیز سوزاندن کتاب های دینی و پرستش آتش را شایع کرد.[۷۲] فرمان روایی مهدی اصفهانی تنها هشتاد روز به طول انجامید. ابوطاهر چون از اقدامات وی بیم ناک شده بود و از طرفی، به بسیاری از آن کارها بدگمان گردید، بر آن شد تا او را بیازماید و چون وی را دروغگو یافت، دستور قتلش را صادر نمود و اعلام کرد که او زندیقی بود که قتلش واجب شده بود.[۷۳] مهدی اصفهانی بیش از آن که خلف علی و فاطمه باشد که اسماعیلیان انتظار داشتند تا بیاید و حقیقت های پنهان شده در نگاشته های مقدس پیامبران یهود و مسیحیت را آشکار کند، به صورت بازگرداننده کیش ایرانی در آمده بود. ادعا شده بود که مهدی اصفهانی از تبار پادشاهان ایرانی و فردی مجوسی است که مردم را به پرستش آتش فرا می خواند.

ماجرای مهدی اصفهانی باعث شد تا اتهام های پیوسته جدلیان رونق پیدا کند و آنها بگویند که در عقیده باطنی اسماعیلیان شرک، دوگانه پرستی یا ثنویت نهفته است و بنیان گذاران آن گروهی از شعوبیان متعصب ضد عرب بوده اند که برای نابودی اسلام، دست به توطئه زده اند. به احتمال زیاد، علت این که ابوطاهر، مهدی دروغین را زود سرنگون ساخت، همین واکنش گسترده و خصمانه بود.[۷۴]

با ظهور مهدی دروغین، نفوذ قرمطیان بر اسماعیلیان شرق کاسته شد. بسیاری از قرمطیان، به ویژه رجال قبایل، بحرین را ترک کردند و در دهه های بعد به سپاهیان قرمطی پیوستند.

از شخصیت های مهمی که دچار تنگنا شد، ابوحاتم رازی بود، او ناچار شد تا از پیروان خود پنهان شود و برای التیام این زخم تلاش کرد، ولی به نتیجه نرسید. وی کتاب الاصلاح را بعد از ماجرای مهدی اصفهانی در وارسی آن حادثه نوشت. در این میان، قرمطیان عراق به عقیده مهدویت محمد بن اسماعیل باقی مانده بودند. قرمطیان بحرین نیز پس از قتل مهدی اصفهانی به رد و انکار وی برخواسته، به معتقدات قبلی خود بازگشتند و ادعا کردند که به فرمان مهدی غایب عمل می کنند. آنها این اعتقاد را تا پایان حیاتشان حفظ کردند و به شدت در خصوص آن حمیت به خرج می دادند. آنان سرانجام بر اثر منازعات داخلی، دچار ضعف و اضمحلال گردیدند و هرگز بین آنان و اسماعیلیان، درباره مهدی، آشتی به وجود نیامد. تنها در دوره المعز و با اصلاحات او تا حدودی قرمطیان به اسماعیلیان نزدیک شدند. [۷۵]

امامت از دیدگاه خلفای فاطمی

به اعتقاد اسماعیلیان، پس از فوت محمد بن اسماعیل، سه نفر از فرزندانش جانشین او شدند که به آنها ائمه مستور اطلاق شده است. در منابع، نام ائمه مستور به اختلاف آمده است، اما در آثار اسماعیلی این گونه ذکر شده است: عبدالله بن محمد بن اسماعیل، ملقب به الرضی؛ احمد بن عبدالله، حسین بن احمد؛ [۷۶] و پس از او سعید که ملقب به عبیدالله شد. در دوره ستر، امامت دارای مقامات و درجاتی بوده است.[۷۷] و داعیان اسماعیلی فعالیت گسترده ای برای اثبات امامت آنان داشتند.

به اعتقاد اسماعیلیان، امامت در تمامی ادوارش از ابتدا تا پایان، مستمرالوجود است؛ زیرا امام وارث نبی است و از سوی نبی مشخص می شود. هدایت امام نیز موروثی است. بر طبق اصل دور، امام، معلم شریعت است، پس همواره این حالت مستمر است تا زمانی که حکمت الهی به شریعت دوم، اجازه تجدید بدهد، از این رو امامت تا قیامت استمرار دارد.[۷۸] اسماعیلیان، بر طبق این اعتقاد، امامت را پس از محمد بن اسماعیل در فرزندان او و سپس در شخص عبیدالله می دیدند.

اصلاحات عبیدالله و اعلام مهدویت او

بر طبق منابع اسماعیلی، عبیدالله در سال ۲۵۹ یا ۲۶۰ ه در عسکر مکرم متولد شد، سپس پدرش به سلمیه منتقل شد و در آن جا رشد کرد و جانشین پدرش گردید. او مدت هشت سال تحت سرپرستی عمویش ابو علی بود که بعدها پدر همسرش نیز گردید و فرزندش، قائم، از دختر عمویش متولد شد. دعوت اسماعیلیان در زمان او از سلمیه به مناطق مختلف پراکنده گردید.[۷۹]

ابن حوشب و ابوعبدالله شیعی، مهم ترین داعیان اسماعیلی در یمن و افریقیه بودند. ابوعبدالله پس از آن­که در حج خود را به قبیله کتامه نزدیک کرد به همراه آنان به افریقیه رفت وکار دعوت را با شدت تمام ادامه داد. [۸۰] وی که برای مهدی دعوت می کرد، برای جلب قبیله کتامه احادیثی جعل کرد تا آنان را به مهدی معتقد نماید و به آنها گفت: «در روایات آمده است زمانی که مهدی قیام می کند گروهی از نیکان اهل زمانه او را یاری می کنند. آنان قومی هستند که نامشان مشتق از کتمان است پس شما اهل کتامه آن قوم هستید».[۸۱]

علاوه بر ابوعبدالله، سایر داعیان نیز وعده ظهور مهدی را به مردم می دادند. ابن حوشب در یمن به مردم گفت: ظهور مهدی نزدیک است، باید آماده خروج باشید. جمعی از اهل عراق به ایشان پیوستند، قوی حال شدند و اموال را بین خود تقسیم نمودند. [۸۲] البته وفاداری اسماعیلیان یمن به عبیدالله تا سال ۲۹۹ ه تداوم یافت. در این سال، فردی به نام ابن فضل، پس از تصرف صنعا شریعت را ملغی اعلام کرد و خویشتن را مهدی خواند. او حتی برای جلب نظر ابن حوشب تلاش کرد، اما موفق نشد. موقعیت او دیری نپایید و با مرگ ابن فضل جنبش او از هم پاشید و بار دیگر اسماعیلیان یمن به مهدویت عبیدالله گرویدند.[۸۳]

موفق ترین داعی عبیدالله، ابوعبدالله شیعی بود. او پس از آن که نیروی کافی به دست آورد به عبیدالله نامه نوشت و او را به افریقیه دعوت کرد. حاکم سجلماسه، عبیدالله را دستگیر و زندانی نمود، اما ابوعبدالله به کمک وی آمد و او را آزاد ساخت و موقع بیعت به مردم می گفت: این مولای شماست، این مهدی است با او بیعت کنید. عبیدالله دستور داد تا نام او را در خطبه بخوانند. وی در تمام بلاد به مهدی امیرالمومنین ملقب شد.[۸۴]

چون عبیدالله به خلافت رسید. دست ابوعبدالله و برادرش ابوالعباس را از قدرت کوتاه کرد، تا آن جا که ابوالعباس منکر مهدویت او شد؛ سرانجام هر دوی آنها،