پاورپوینت کامل دعا و نیایش به مثابه ابزار تعاملی و رسانه ارتباطی حضرت رضا علیه السلام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint

توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت کامل دعا و نیایش به مثابه ابزار تعاملی و رسانه ارتباطی حضرت رضا علیه السلام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت کامل دعا و نیایش به مثابه ابزار تعاملی و رسانه ارتباطی حضرت رضا علیه السلام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

بخشی از متن پاورپوینت کامل دعا و نیایش به مثابه ابزار تعاملی و رسانه ارتباطی حضرت رضا علیه السلام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint :

>

چکیده

«حدیث» یا «روایت»، فرم ها و درون مایه های گوناگونی چون فقه، اخلاق، آموزه های اعتقادی و گزاره های هستی شناختی دارد. دعا و نیایش، یکی از این درون مایه ها است که حجم قابل ملاحظه ای از جوامع حدیثی شیعه را به خود اختصاص داده است. معمولاً تا از دعا سخن به میان می آید، ساختار آن؛ یعنی درخواست بنده از خدا، تداعی و برای آن کاربردهای دنیوی در قالب استجابت دعا یا در محدوده اخروی، به صورت جزا و پاداش، در نظر گرفته می شود، اما با اندکی تأمل می توان کارکردهای این جهانی نیز برای دعا در نظر گرفت که یکی از آن ها، «دعا به مثابه ابزار تعامل و رسانه ارتباطی» است؛ از جمله آنکه دعا، ابزار هدایتی و پل ارتباطی باورمندان به یک دین باشد و از منظر برون دینی، ابزاری برای نقد و بیان مواضع. این پژوهش بر آن است تا نشان دهد چگونه امام رضا علیه السلام در کنار کارکرد عملی و سودبخشی دعا در استجابت حوایج، از آن در راستای ابزاری تعاملی و رسانه ارتباطی سود جستند.

۱. اهمیت دعا در منظومه فکری حضرت رضا علیه السلام

«دعا و نیایش» یکی از درون مایه های روایی اهل بیت علیهم السلام است که در کنار مضامین فقهی، تفسیری، اخلاقی، سیاسی و طبی، سهم قابل توجهی از حجم جوامع حدیثی شیعی را به خود اختصاص داده است.

اهمیت دعا در میان باورهای دین اسلام را می توان در آیاتی نظیر «قُلْ ما یعْبَؤُا بِکمْ رَبِّی لَوْ لا دُعاؤُکمْ…»[۱] و «وَ قالَ رَبُّکمُ ادْعُونی أَسْتَجِبْ لَکم…»[۲] مشاهده کرد.[۳] امام رضا علیه السلام نیز مانند اجداد خود[۴] بر اهمیت این جنبه از معارف الهی تأکید کردند. برای نمونه، حضرت با تمسک به آیات ۵۳ سوره زمر[۵] و ۵۶ سوره حجر[۶]، ضرورت تمسک به نیایش به درگاه الهی را یادآور شدند. (ابن طاووس، ۱۴۱۱: ۲۵۳ – ۲۵۴)

همچنین حضرت رضا علیه السلام در تشبیهی، دعا را سلاح انبیا خواندند: «عَلَیکمْ بِسِلَاحِ الْأَنْبِیاءِ فَقِیلَ وَ مَا سِلَاحُ الْأَنْبِیاءِ قَالَ الدُّعَاء». (قطب الدین راوندی، ۱۴۰۷: ۱۸؛ برای توضیح بیشتر، نک: «باب أن الدعاء سلاح المؤمن» کلینی، ۱۳۶۵: ج۲: ۴۶۸ – ۴۶۹) حتی در روایتی مندرج در کتاب فقه الرضا – کتابی که در انتسابش به حضرت رضا علیه السلام اختلاف نظر زیادی وجود دارد – خواندن دعا بر قرائت قرآن ترجیح داده شده است. (امام علی ابن موسی الرضا، ۱۴۰۶: ۳۴۵)[۷]

از روایات چنین برمی آید که دعا تنها وسیله رسیدن به آمال و آرزوها نیست که تنها نگاهی آلی و ثانوی را برتابد، بلکه دعا به خودی خود ارزش ذاتی دارد. شاهد این مطلب را می توان در گفت وگوی «احمد بن محمد بن ابی نصر» با حضرت امام رضا علیه السلام دید که از اجابت نشدن دعایش شکوه می کرد، اما حضرت او را از وسوسه شیطان بر حذر می دارند: «اباجعفر علیه السلام فرمود: مؤمن از خدای تعالی حاجتی را درخواست می کند و خدای تعالی تسریع در اجابت نمی کند؛ زیرا صدای او را دوست دارد و به شنیدن خواهشش علاقه مند است.

سپس فرمود: به خدا قسم خدای تعالی هر چه از مطالب دنیوی بر مؤمنین تأخیر بیندازد، بهتر است از اینکه متاع دنیوی به ایشان دهد؛ دنیا چه ارزش دارد؟». (این روایت با نقل حدیثی دیگر از امام باقر علیه السلام ادامه دارد. نک: کلینی، ۱۳۶۵: ج۲: ۴۸۸ – ۴۸۹) در سیره عملی آن حضرت نیز گزارش هایی از دعاهای طولانی در سجده نقل شده است. (ابن طاووس، ۱۴۱۱ب: ۲۵۷؛ عطاردی، ۱۴۰۶: ج۲: ۶۵؛ در مورد قنوت نک: قرشی، ۱۳۸۰: ج۱: ۴۵)

همچنین آن حضرت با یادآوری ایام خاصی چون نیمه شعبان، ماه رمضان، عید غدیر، روز اول محرم و…، ضرورت دعا را در آن ایام یادآور شدند. (به ترتیب نک: عطاردی، ۱۴۰۶: ج۲: ۱۴؛ ج۲: ۱۵؛ ج۲: ۱۸؛ ج۲: ۲۸) همچنین به یادگار ماندن ادعیه ای از آن حضرت برای مواقعی چون رؤیت هلال، (ابن بابویه، ۱۳۷۸: ج۲: ۷۱) شنیدن اذان صبح (ابن بابویه، ۱۳۶۴: ۱۵۳) و هنگامه سفر (حمیری، ۱۴۱۳: ۳۷۲ – ۳۷۳) نشان دهنده اهمیت دعا از منظر این امام همام است.

۲. کارکردهای دعا و نیایش

در زمینه دانش ارتباطات، این پرسش بنیادین وجود دارد که «چه کسی؟ چه چیزی را؟ به چه کسی؟ چرا؟ چگونه و با چه تأثیری می گوید؟». (باردن، ۱۳۷۵: ۳۱) از سوی دیگر، واژه «ارتباط» عبارت از «فن انتقال اطلاعات، افکار و رفتارهای انسانی از یک شخص به شخص دیگر» است. (معتمدنژاد، ۱۳۶۵: ۳۶؛ ساروخانی، ۱۳۶۷: ۵)

بنابراین، چگونگی بیان و نحوه انتقال پیام به مخاطب، اهمیت فراوانی دارد؛ به گونه ای که هر فرد می کوشد برای ایجاد ارتباط با دیگران و انتقال پیام های خود، از میان وسایلی[۸] که در اختیار دارد، بهترین آن ها را به کار گیرد. امروزه تعداد ابزارهای انتقال پیام گستره بسیار وسیعی دارد، اما در زمان حیات حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام – مابین سال های ۱۴۸ تا ۲۰۳ هجری قمری – نیز ابزارهای مختلفی چون مناظره،[۹] ارسال نامه[۱۰] و انتقال اطلاعات از طریق سازمان وکالت[۱۱] وجود داشته است که امام از آن ها برای ترویج مکتب تشیع بهره برداری کردند. در این میان، یکی از ابزارهایی که امام هشتم برای بیان مقاصد خویش استفاده کردند و شیعیان کمتر به آن توجه کردند، بهره برداری از ظرفیت های «دعا و نیایش» است.

در مطالعات دعاپژوهی، شاخص ترین و عام ترین رویکرد به دعا، [۱۲] «عرض حال و نیازخواهی» معرفی شده است. (مهروش، ۱۳۸۹: ۱۰) با این توضیح که شخص در نیایش، رو در روی خدا قرار می گیرد و برای تحقق خواسته هایش از او یاری می جوید که به دلیل بروز آن در ادعیه رضوی، به مثال و ذکر نمونه نیازی ندارد. در کنار نیازخواهی، باید به دو رویکرد «تعلیمی» و «عقل گرایی» به دعا نیز اشاره کرد.

در رویکرد تعلیمی، دعا مکالمه ای صرف نیست، بلکه امری است که در پی ایجاد برخی حالات قدسی و ماورایی در فرد دعاگر است. (همان، ۱۶) از منظر عقل گرایان، هدف اصلی دعا این است که التفات به عالم قدس را در ظرف حکمت[۱۳] و تأملات خردورزانه[۱۴] به شخص بیاموزند. (همان، ۱۷)

چنانچه از این دو منظر به دعا نگاه کنیم، دعا ابزاری کارآمد در گسترش آموزش و انتقال فرهنگ به نسل های بعد و دیگر جوامع انسانی به شمار می رود. به عبارتی، دعا تجلی آشکار یک دین زنده خواهد بود. به همین دلیل، بسیاری برآنند که در میان ژانرهای گوناگون ادبیات دینی، دعا کامل ترین بیان اصول بنیادین یک دین است. (همان، ۲۸)

علاوه بر نقش انتقال آموزه ها، دعا می تواند در جهت تقویت ارتباط و تعامل میان پیروان یک مذهب، رسانه ای برای نقد افکار و ادیان مخالف و وسیله ای برای بیان انتقادهای سیاسی – اجتماعی باشد.

۳. کارکردهای دعا و نیایش در ادعیه رضویه

به دلیل شرایط نامساعد سیاسی – اجتماعی و نداشتن آزادی بیان در زمان ائمه علیهم السلام، دعا بهترین تاکتیک مبارزاتی و پوششی برای بیان مقاصد و عقاید بود؛ چرا که نگاه شایع به دعا، آن را به عنوان امری شخصی یا حداکثر مذهبی فرو می کاست. از این رو، سخنان ائمه علیه السلام در قالب دعا، موضع گیری علیه مخالفان به شمار نمی رفت و چنین تصور می شد که پیشوایان شیعه به دلیل گرفتاری های فراوان، از دنیا روی برتافته و به اصلاح امر آخرت خویش مشغولند. مزیت دیگر کاربست ساختار دعا، ماندگاری و حفظ آن ها بود، به دلیل آنکه شیعیان به ادعیه اهمیت بیشتری می دادند و با تکرار و مداومت بر قرائت آن، مطالب در ذهن شیعیان متمرکز می شد.

تا چند دهه پیش، ادعیه امام رضا علیه السلام در منابع روایی شیعه پراکنده بود، اما از دهه هفتاد شمسی، این ادعیه به صورت یک جا و پیوسته گردآوری شده اند.[۱۵] با مطالعه این آثار می توان به کارکردهای مختلف ادعیه پی برد که در ادامه خواهد آمد.

الف) دعا، رسانه انتقال آموزه ها

«اقناع» از مهم ترین مباحث ارتباطات رسانه ای و انسانی است و چنانچه دستگاه عظیم رسانه ای به کار آیند و هزینه های گزاف مصرف کنند، اما به حد اقناع نرسند، به یقین همه منابعشان را به هدر داده اند. (ساروخانی، ۱۳۹۱: ۳۲۱)

از این رو، گفته می شود رسانه ها برای تحقق اقناع، باید به عمق ذهن انسان ها دست یابند؛ یعنی علاوه بر اینکه پیامشان عقلاً فهمیده و پذیرفته شود، باید بعد عاطفی یابند و به دل نشیند.[۱۶] همچنین غایت نهایی اقناع از این نیز فراتر می رود؛ چرا که رسانه ها باید بتوانند به رسول سازی مشتریان خود بپردازند؛ یعنی آنان خود مبشر و پیام آور پیام نخستین شوند. در این صورت است که کار رسانه با توفیق غایی قرین شده و برد تأثیر آن به حد اعلی می رسد. (همان)

گفته شد که یکی از کارکردهای اساسی دعا و مناجات، جنبه تعلیمی و آموزشی است. از این رو، اهل بیت از زبان دعا به عنوان ابزاری برای انتقال آموزه های دینی به شیعیان بهره گرفتند که یکی از نمونه های برجسته آن ادعیه امام رضا علیه السلام است.[۱۷] برای نمونه، در ۸/۱۶ درصد ادعیه امام رضا علیه السلام، به توحید، تحمید و تسبیح باری تعالی، اشاره و در ۹/۹ درصد آن ها، بر اصل اعتقادی شفاعت تأکید شده است. (نک: جانی پور، ۱۳۹۲: ۶۵ – ۷۱) همچنین در ۲/۶ درصد ادعیه رضویه، رفع عذاب قبر و قیامت درخواست شده که نوعی یادآوری امر معاد و روز جزاست. (همان: ۷۱)[۱۸] همچنین بخش وسیعی از آموزه های مهدویت و موعودگرایی، در ادعیه و در قالب ابراز عواطف و احساسات با آن حضرت و دعا برای تعجیل در فرج ایشان انعکاس یافته است. برای نمونه، امام رضا علیه السلام در دعایی برای امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف می فرمایند: «اللَّهُمَّ ادْفَعْ عَنْ وَلِیک وَ خَلِیفَتِک وَ حُجَّتِک عَلَی خَلْقِک…؛ خداوندا، ولی، خلیفه و حجت خویش بر مردمان را از هر بلایی مصون بدار». (طوسی، ۱۴۱۱ الف: ج۱: ۴۰۹)

همچنین آن حضرت از «مقاتل بن مقاتل» سؤال کردند که در قنوت نماز جمعه چه می خوانی؟ او در پاسخ گفت، همان چیزی که عموم مردم می خوانند. امام او را از این کار نهی کردند و فرمودند این دعا را بخوان: «اللَّهُمَّ أَصْلِحْ عَبْدَک وَ خَلِیفَتَک بِمَا أَصْلَحْتَ بِهِ أَنْبِیاءَک وَ رُسُلَک وَ حُفَّهُ بِمَلَائِکتِک وَ أَیدْهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ مِنْ عِنْدِک وَ اسْلُکهُ مِنْ بَینِ یدَیهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً یحْفَظُونَهُ مِنْ کلِّ سُوءٍ وَ أَبْدِلْهُ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِ أَمْناً یعْبُدُک لَا یشْرِک بِک شَیئاً وَ لَا تَجْعَلْ لِأَحَدٍ مِنْ خَلْقِک عَلَی وَلِیک سُلْطَاناً وَ أْذَنْ لَهُ فِی جِهَادِ عَدُوِّک وَ عَدُوِّهِ وَ اجْعَلْنِی مِنْ أَنْصَارِهِ إِنَّک عَلَی کلِّ شَی ءٍ قَدِیرٌ».[۱۹] (طوسی، ۱۴۱۱ الف: ج۱: ۳۶۷)

چنانچه بخواهیم گفتمانی بحث کنیم، باید گفت تأکید ویژه امام رضا علیه السلام بر مهدویت، در تقابل با استفاده ابزاری عباسیان از این اندیشه بود؛ زیرا بنی عباس در تلاش بودند با استناد به روایات مجعول، مهدی را از خاندان خود بدانند و از این راه برای خلافت خود مشروعیت به دست آوردند. برای نمونه، آنان ادعا کرده بودند، پیامبر فرموده است: «مهدی از فرزندان تو [عباس] می باشد. او موفق، راضی و مرضی خواهد بود!». (ابن عساکر، ۱۴۱۵: ج۲۶: ۲۹۹)[۲۰]

ب) بهره برداری هدایتی از دعا و نیایش

جدا از آنچه در بخش پیشین به عنوان انتقال آموزه ها آمد، با ادعیه ای روبه رو می شویم که در تقابل با آرای دینی و مذهبی مخالفان برآمده، آن مبانی نقد می شوند یا دست به دعا برداشته می شود و با بهره مندی از اثر متافیزیکی دعا، هدایت فرد منحرف از خداوند درخواست می شود.

یک – دعا به مثابه ابزار نقد افکار و ادیان

با اوج گرفتن نهضت ترجمه در دوره عباسیان، کتاب های مختلف فلسفی و منطقی، به زبان عربی ترجمه شد که آثار فرهنگی و تمدنی قابل توجهی برجای گذاشت.[۲۱] در کنار نهضت ترجمه، باید به فراهم آمدن آسان تر وسایل و ابزار کتابت اشاره کرد که نقش به سزایی در فرهنگ داشت.[۲۲] از دیگر اموری که تحولات گسترده ای در گفتمان ها و شرایط اجتماعی آن دوره ایجاد کرد، تأسیس «بیت الحکمه» بود.

بیت الحکمه که نخستین مرکز علمی مهم و معتبر جامعه اسلامی است، در زمان هارون یا مأمون – هم زمان با حیات امام رضا علیه السلام – تأسیس شد.[۲۳] این عوامل در کنار رواداری های مقطعی مذهبی، پی آمدهای متعددی داشت؛ از جمله آنکه باعث شد گرایش های فکری متفاوت و فرقه های مختلفی در جهان اسلام پدید آیند یا مذاهبی که در شرایط «سَتر» قرار داشتند، به تعمیق مبانی فکری خود مبادرت ورزند و با آزادی بیشتری به نشر افکار خود همت گمارند.

رواج مناظرات نمودی از این مطلب است که اوج آن را در دوران مأمون می توان دید.[۲۴] بنابراین، با فراهم آمدن شرایط سیاسی – اجتماعی گفت وگوهای بین الادیانی و درون دینی،[۲۵]دیده می شود، مواجهه و موضع گیری امامان این عصر از جمله امام رضا علیه السلام در برابر مقالات مختلف بیش از ائمه عصر پیشین بوده است.[۲۶] علاوه بر مناظرات، می توان بازتاب مواجهه با ادیان و فرقه های مختلف را در ادعیه نیز دید. به همین دلیل، گاه در لا به لای ادعیه، اعتقاد طرف مقابل نقد شده است. همچنین در مواقعی بازتاب تقابل، به صورت لعن که نوعی بیزاری از باورهای خصم است، به چشم می خورد.

در موضع گیری کلی امام رضا علیه السلام در برابر ادیان غیر اسلامی، می توان به دعای معروف امام رضا علیه السلام مبنی بر وفات بر دین و آیین حضرت محمد صلی الله علیه و آله [۲۷] اشاره کرد. همچنین فرازی ستایش گونه از آن حضرت که توصیه شده پس از رؤیت اهل کتاب بر زبان جاری شود،[۲۸]نوعی تقابل با آنان است. (امام علی ابن موسی الرضا، ۱۴۰۶: ۳۹۸ – ۳۹۹) علاوه بر آن در تقابل با گروه های غیر شیعی، به دلیل جمعیت اندک شیعیان و باور به اصل تقیه،[۲۹]دعا می توانست برای بیان و اثبات حقانیت مذهب امامیه پوششی مناسب باشد.

این مطلب را می توان از سخن امام رضا علیه السلام شاهد مثال آورد. آنجا که از دعا، به سلاح انبیا یاد کردند. (کلینی، ۱۳۶۵: ج۲: ۴۶۸) حجم این گونه ادعیه بسیار است. برای نمونه، ثامن الحجج علیه السلام در نیایشی با گرایش تجسیم و تشبیه[۳۰] به مقابله برخاستند: «عده ای تو را نشناختند و تو را به آفریده هایت تشبیه کرده و در نتیجه مقام تو را بالا نبرده و نپرستیدند». سپس حضرت از قائلان به تشبیه و کسانی که در توصیف پروردگار، او را محدود می سازند، اظهار برائت کردند.[۳۱] (ابن بابویه، ۱۳۵۷: ۱۲۴ – ۱۲۵)

در نیایشی دیگر از امام رضا علیه السلام چنین آمده است: «یا من لا شبیه له و لا مثال له» (ابن طاوس، ۱۴۱۱: ۳۵) که کاملاً تقابل با باور مشبهه در آن مشهود است. همچنین درباره نفی تفویض[۳۲] در راز و نیازی با پروردگار خویش فرمودند: «اللَّهُمَّ إِنِّی بَرِی ءٌ مِنَ الْحَوْلِ وَ الْقُوَّهِ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّهَ إِلَّا بِک… اللَّهُمَّ لَک الْخَلْقُ وَ مِنْک الرِّزْقُ وَ إِیاک نَعْبُدُ وَ إِیاک نَسْتَعِینُ اللَّهُمَّ أَنْتَ خَالِقُنَا وَ خَالِقُ آبَائِنَا الْاولینَ وَ آبَائِنَا الْآخِرِینَ اللَّهُمَّ لَا تَلِیقُ الرُّبُوبِیهُ إِلَّا بِک وَ لَا تَصْلُحُ الْإِلَهِیهُ إِلَّا لَک».[۳۳] (مجلسی، ۱۴۰۴: ج۲۵: ۳۴۳)

به عبارتی، امام با راز و نیاز با معبود خود، به شیعیان خود گوشزد می کنند که آفرینش، رزق و روزی، قدرت و ربوبیت از آن خداست.[۳۴] استفاده از لعن و بیزاری، که به نوعی دعا محسوب می شود. (قمی، ۱۴۰۴: ج۲: ۲۱۵؛ کلینی، ۱۳۶۵: ج۶: ۱۹۵) اهمیت این ابزار را در مقابله ها نشان می دهد.

دو – بهره گیری از نیایش برای هدایت باطنی افراد

«هدایت تکوینی یا باطنی» یکی از شئونی است که شیعه اثناعشریه برای ائمه خود قائل است. علامه طباطبایی در این باره می نویسد: «امام کسی است که به واسطه امر ملکوتی، مردم را هدایت می کند. بنابراین، ولایت باطنی، نوعی ولایت در اعمال مردم است. به این صورت که آن ها را به اهداف مورد نظر باری تعالی می رساند. این ویژگی با مجرّد راهنمایی و نشان دادن راه که از مشخصات انبیا و رسولان است، متفاوت است. (طباطبایی، ۱۴۱۷: ج۱: ۲۷۲)

از این رو، برجسته ترین هدایت باطنی را می توان در ادعیه ائمه بازجست؛ جایی که امام دست به دعا برمی دارد و فرد منحرف را به دین حق رهنمون می کند. برای نمونه، در اختیار معرفه الرجال آمده است که یزید بن اسحاق – از طرفداران امامت حضرت رضا علیه السلام – برادری داشت که بر حیات امام کاظم علیه السلام پافشاری می کرد و دائم با یزید، بر سر مسائل مذهبی به مناظره می پرداخت. هنگامی که بحث ها بالا می گیرد و نتیجه ای حاصل نمی شود، فرد واقفی[۳۵] به برادرش چنین می گوید: «اگر امام تو از منزلت و رفعتی که ادعا می کنی برخوردار است، از او بخواه تا برای من دعا کرده، به مذهب حق رهنمون شوم».

ابن اسحاق نیز خدمت امام رضا علیه السلام شرفیاب می شود و جریان را بازگو می کند. سپس امام در حالی که رو به سوی قبله کرده و دست راست خود را به سوی آسمان گشوده بودند، فرمودند: «اللَّهُمَّ خُذْ بِسَمْعِهِ وَ بَصَرِهِ وَ مَجَامِعِ قَلْبِهِ حَتَّی تَرُدَّهُ إِلَی الْحَقِّ».[۳۶]دعای امام چنان اثرگذار بود که پس از اندک زمانی، فرد واقفی به حقانیت امام هشتم ایمان آورد. (کشی، ۱۳۴۸: ۶۰۵ – ۶۰۶)

ج) دعا به مثابه ابزار همگرایی، ارتباط و تعامل امام با شیعیان

یکی از کارکردهای دعا در مذهب امامیه، استفاده از آن به عنوان عاملی برای هم گرایی و تعامل هر چه بیشتر درون مذهبی است. به عبارت دیگر، گاه دعا نشانه ای از پیوند عاطفی میان پیشوایان و پیروان رخ نموده است. برای نمونه، حسن بن جهم نزد حضرت رضا علیه السلام می رود و به امام می گوید: مرا از دعا فراموش مکن. امام در جواب فرمودند: «آیا تو می پنداری ما فراموشت می کنیم؟» ابن جهم که از شیعیان حضرت بود، در فکر فرو رفت و چون می دانست در شمار پیروان آن حضرت جای دارد و امام برای همه شیعیانش دعا می کند، احتمال فراموشی دعا از سوی امام را منتفی دانست. نکته جالب آنکه حضرت رضا علیه السلام فرمودند: «هرگاه خواستی بدانی نزد من چگونه هستی، بنگر من نزد تو چگونه هستم» که تأکیدی دوچندان بر ارتباط دوسویه امام و شیعیان دارد. (کلینی، ۱۳۶۵: ج۲: ۶۵۲) همچنین آن حضرت شیعیان خود را به دعا در حق یکدیگر در جوار مضجع سیدالشهدا علیه السلام فراخواندند. (همان: ج۴: ۵۷۹)

جدا از این دو قاعده کلی، روایات زیادی به یادگار مانده که درون مایه آن مراجعه و شکوه یکی از شیعیان نزد امام رضاست، که بی درنگ دعای آن حضرت را در پی دارد. برای نمونه، احمد بن عبدالله بن حارثه کرخی، که بیش از ده فرزند خود را از دست داده بود، به حج می رود و از امام رضا علیه السلام می خواهد که برای او دعا کند. (ابن بابویه، ۱۳۷۸: ج۲: ۲۲۲) امام نیز دعا و پیش بینی کردند، دارای اولاد شود که چنین نیز شد. (همان)

گاه حضرت رضا علیه السلام به جای دست به دعا برداشتن، دستورالعمل های دعایی به پیروان خود آموزش می دادند. برای نمونه، فردی نزد امام آمد و از جمعیت بسیار خانواده، داشتن دَین و شرایط نامساعد اقتصادیش، لب به شکایت گشود که امام به او دستورالعملی مشتمل بر نماز و دعا آموزش دادند تا از این گرفتاری رهایی یابد.[۳۷] و[۳۸] (نک: طوسی، ۱۳۶۵: ج۳: ۳۱۲) در روایتی که در کتاب های معتبر نقل شده است، داود بن کثیر رقّی به زندان افتاده بود.

او از آنجا خدمت حضرت رضا علیه السلام نامه می نویسد و از حضرت تقاضای دعا می کند. ثامن الحجج علیه السلام به جان خویش سوگند یاد می کنند که برای وی دعا می کنند و در جواب می نویسند: «عَافَانَا اللَّهُ وَ إِیاک بِأَحْسَنِ عَافِیهٍ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَهِ بِرَحْمَتِهِ…؛ خداوند به رحمت خود در دنیا و آخرت ما و شما را به نیکوتر صحتی عافیت و صحت دهد؛ به خدا قسم چنان در انجام درخواستت کوشیدم که اگر خودت بودی این قدر تلاش نمی کردی!».[۳۹] (حمیری، ۱۴۱۳: ۳۹۴)

همچنین ثامن الحجج علیه السلام که علت نافرمانی تعدادی از برادران خود در تبعیت نکردن از وصیت موسی بن جعفر علیه السلام و خارج شدن از جریان اصلی فرقه امام