پاورپوینت کامل پیوست و تکمل? مقال? «نِکاتی در باب ساختار و نسبت دو کتاب المُلخّص و الذخیره شریف مرتَضی» ۸۷ اسلاید در PowerPoint

توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت کامل پیوست و تکمل? مقال? «نِکاتی در باب ساختار و نسبت دو کتاب المُلخّص و الذخیره شریف مرتَضی» ۸۷ اسلاید در PowerPoint دارای ۸۷ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت کامل پیوست و تکمل? مقال? «نِکاتی در باب ساختار و نسبت دو کتاب المُلخّص و الذخیره شریف مرتَضی» ۸۷ اسلاید در PowerPoint،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

بخشی از متن پاورپوینت کامل پیوست و تکمل? مقال? «نِکاتی در باب ساختار و نسبت دو کتاب المُلخّص و الذخیره شریف مرتَضی» ۸۷ اسلاید در PowerPoint :

پیش از انتشار مقاله‌ای که زیر عنوان «نِکاتی در باب ساختار و نسبت دو کتاب المُلخّص و الذخیره شریف مرتَضی» در معرض دید و داوری خوانندگان قرار گرفت، اینجانب نسخه‌ای از آن را در اختیار استاد دانشمند آقای دکتر حسن انصاری قرار دادم تا دربار آن اظهار نظر کنند. از آنجا که ایشان رأی دیگری در خصوص برخی مطالب و موضوعات مطرح در آن مقاله داشتند، یادداشتی در صفح بررسی‌های تاریخی سایت کاتبان، زیر عنوان «کتاب التعلیق مقری نیشابوری در کلام و بحثی درباره الملخص و الذخیره تألیف شریف مرتضی» نگاشتند و نظر خود را در خصوص موضوعات مورد بحث ابراز نمودند. چندی بعد نیز صورت کاملتر آن مقاله را با عنوان «ارتباط دو کتاب الملخص و الذخیره (نسخه ای با توضیحات تکمیلی) » در صفح از رهگذر ایّام سایت نامبرده منتشر کردند. در اینجا اهمّ موارد مورد اختلاف میان نظر ایشان و عقید راقم این سطور در خصوص مسأل یادشده بیان می‌شود و چند ملاحظ دیگر در باب این موضوع به محضر خوانندگان تقدیم می‌گردد با این امید که جستار حاضر زوایای گونه‌گون مسأله را بیشتر روشن نماید.

۱.تذکار و توضیح

پیش از انتشار مقاله‌ای که زیر عنوان «نِکاتی در باب ساختار و نسبت دو کتاب المُلخّص و الذخیره شریف مرتَضی» در معرض دید و داوری خوانندگان قرار گرفت، اینجانب نسخه‌ای از آن را در اختیار استاد دانشمند آقای دکتر حسن انصاری قرار دادم تا دربار آن اظهار نظر کنند. از آنجا که ایشان رأی دیگری در خصوص برخی مطالب و موضوعات مطرح در آن مقاله داشتند، یادداشتی در صفح بررسی‌های تاریخی سایت کاتبان، زیر عنوان «کتاب التعلیق مقری نیشابوری در کلام و بحثی درباره الملخص و الذخیره تألیف شریف مرتضی» نگاشتند و نظر خود را در خصوص موضوعات مورد بحث ابراز نمودند. چندی بعد نیز صورت کاملتر آن مقاله را با عنوان «ارتباط دو کتاب الملخص و الذخیره (نسخه ای با توضیحات تکمیلی) » در صفح از رهگذر ایّام سایت نامبرده منتشر کردند. در اینجا اهمّ موارد مورد اختلاف میان نظر ایشان و عقید راقم این سطور در خصوص مسأل یادشده بیان می‌شود و چند ملاحظ دیگر در باب این موضوع به محضر خوانندگان تقدیم می‌گردد با این امید که جستار حاضر زوایای گونه‌گون مسأله را بیشتر روشن نماید.

۲. مقایسه و سنجش

چنان‌که ملاحظه فرمودید دیدگاه جناب دکتر انصاری با آنچه راقم این سطور در مقاله بیان کرده‌ام مشترکاتی و در عین حال تفاوت‌هایی دارد. برای روشن‌ترشدن این اختلافات بیان نِکات زیر ضروری می‌نماید:

۱. طبق نظر آقای دکتر انصاری بخش‌های اوّلیه کتاب الذخیره که عمدتاً به ابواب توحید و عدل (و نیز بحثی دربار «نظر») مربوط می‌شده، از سوی شریف مرتضی تألیف شده بوده ولی پسان‌تر با جایگزینی الملخّص (که مباحث توحید و عدل را به‌تفصیل دارا بوده)، آن بخش‌های نخستین الذخیره توسّط شریف مرتضی یا به درخواست وی حذف شده است. دلایل دکتر انصاری بر این فرضیّه آن است که:

اوّلاً: از آنجا که رسم معمول در تألیف آثار کلامی، آغاز املاء کتب از ابتدای مباحث کلامی، یعنی بحث توحید بوده است، به طور حتم شریف مرتضی می‌بایست املاء الذخیره را نیز با بحث توحید شروع کرده باشد و این امر قابل تردید نیست و نیاز به دلیل خاصّی هم ندارد.

ثانیاً: شریف مرتضی در خلال مباحث الذخیره به این نکته اشاره کرده که برخی از مباحث مربوط به توحید و عدل را در این کتاب بیان کرده است، بنابراین الذخیره لزوماً در اصل، حاوی بخش‌هایی در توحید و عدل نیز بوده است، گو اینکه این مباحث بعداً در نسخه ترکیبی شریف مرتضی از الملخّص و الذخیره (یعنی نسخه‌ای که در آن الملخّص به آغاز الذخیره افزوده شده بوده) حذف شده است.

این بنده را البتّه در این موضوع نظری دیگر است. به گمانم احتمالاً شریف مرتضی مباحث توحید و عدل را با توجّه به اینکه همزمان در حال تقریر مفصّل همان مباحث در الملخص بوده، دیگر در آن مقطع در الذخیره مطرح نکرده بوده ـ (شاید به این قصد که پس از اتمام سایر مباحث در الذخیره، بعدها تحریر مجملی هم از مباحث توحیدی و عدلی به آن کتاب اضافه کند که البتّه این امر پسان‌تر به سبب اضافه‌شدن الملخّص به آغاز الذخیره عملاً بی‌فایده تلقّی شده و از اصل منتفی گشته است و بنابراین شریف مرتضی بر حسب ظاهر هیچ‌گاه برای الذخیره به طور جداگانه مباحثی در باب توحید ننوشته بوده است) ـ ، بلکه الذخیره را از مبحث «معارف و نظر» شروع کرده بوده است.

دلیل ـ یا دست کم شاهد ـ بر این ادّعا آن است که شیخ طوسی، چنان‌که در مقاله عین کلام وی نقل شد، تصریح نموده که شریف مرتضی الذخیره را با بحث «نظر» آغاز کرده است. بنابراین روشن است که آغاز الذخیره در اصل با بحث «معارف و نظر» بوده و نه با بحث توحید و عدل. گو اینکه بعدها با اضافه‌شدن ابوابی به آغاز الذخیره (یعنی همان ابوابی که شریف مرتضی پس از پایان الملخّص، ضمیم آن کرده تا در ابتدای الذخیره قرار گیرد)، مبحث «معارف و نظر» اندکی متأخّرتر از ابتدای الذخیره (یعنی در ص ۱۵۴ از چاپ فعلی) قرار گرفته است.

آقای دکتر انصاری دلیل یادشده را درست ندانسته و معتقدند اشاره طوسی به اینکه شریف مرتضی الذخیره را با بحث «نظر» آغاز کرده است در واقع اشاره به «باب الکلام فی المعارف و النظر» نیست، بلکه ارجاع به بحث کوتاهی است که شریف مرتضی ـ مطابق با رسم برخی از متکلّمان آن دوره که معمولاً در آغاز کتب کلامی خودشان به اختصار بحثی دربار «وجوب نظر و تفکّر» می‌آورده‌اند ـ در آغاز الذخیره دربار «وجوب نظر و تفکّر» بیان کرده بوده است، ولی بعدها توسّط خود شریف مرتضی یا به خواست او از نسخه ترکیبی الملخّص و الذخیره حذف شده است و در نتیجه اکنون نشانی از آن بحث در نسخ الذخیره وجود ندارد.

این رأی دکتر انصاری البتّه می‌تواند قابل پذیرش باشد؛ یعنی اینکه مباحث نظر یک‌بار در آغاز کتاب الذخیره به نحو مختصر مطرح شده باشد (و اشاره شیخ طوسی مبنی بر شروع الذخیره با بحث «نظر»، ناظر به همین بخش باشد) و یک‌بار هم به‌تفصیل در «باب معارف و نظر». همان‌گونه که شیخ طوسی نیز چُنین کاری را در تمهید الاصول انجام داده؛ یعنی در آغازِ این کتاب بحثی مختصر در باب «وجوب نظر و اندیشه» آورده و پس از آن در باب «معارف» به‌تفصیل، به همان مباحث پرداخته است. اشاره مجدّد به کلام شیخ طوسی در تمهید الاصول (ص ۲) خالی از فایده نیست:

و أنا أذکر فصلاً مختصراً فی أوّل الکتاب علی ما جرت به العاده و علی ما ذکره فی الذخیره و الملخّص وأذکر قبل الشروع فی أنّ النظر أوّل واجب بیان حقیقه الواجب والفرق بینه و بین غیره من أقسام الأفعال ثمّ أبین أن النظر واجب وأبین بعده انه أول واجب فرع علی العلم بانه واجب واذکر من ذلک جملا ینتفع بها واترک استیفائه الی انتهائنا الی الکلام فی المعارف.

با این وصف لازم پذیرش فرضیّ یادشده آن است که قبول کنیم شیخ طوسی تنها به نسخ اصلی الذخیره و تحریر نخستین آن دسترسی داشته است؛ یعنی همان نسخه‌ای که حاوی مباحثی فشرده در باب «نظر» و نیز «توحید و عدل» بوده است و از نسخ ترکیبی الملخّص و الذخیره ـ به تعبیر دکتر انصاری ـ که خودِ شریف مرتضی تدارک دیده بوده و در آن مباحث فشرد مربوط به باب «نظر» و «توحید و عدل» حذف کرده بوده است، اطّلاعی نداشته است یا به آن توجّهی نکرده است. این امر با توجّه به اینکه شیخ طوسی شاگرد خاصّ شریف مرتضی بوده است، اندکی بعید به نظر می‌رسد.

افزون بر این شاهد دیگری در دست است دالّ بر اینکه شروع املاء الذخیره با بحث نظر و مطالب مطرح در «باب الکلام فی المعارف و النظر» بوده است. چنان‌که در مقاله نیز خاطرنشان کردیم، سدیدالدّین حِمَّصی رازی در المُنقِذ من التقلید در یک موضع با عنوان ارجاع به «ابتدای الذخیره / اوّل الذخیره» به مطلبی اشاره کرده که هم اکنون در «باب الکلام فی المعارف و النظر» از الذخیره شریف مرتضی قابل ردیابی است. نصّ عبارت حِمَّصی چُنین است:

و قد تحرّز سیّدنا المرتضى علم الهدى ـ رضی اللّه عنه ـ من إراده النظر فی أوّل الذخیره بأن قال: أوّل فعل مقصود یجب على المکلّف الکامل العقل، و فی هذا تسلیم وجوب إراده النظر».۱

اگرچه عبارت «أوّل فعل مقصود یجب على المکلّف الکامل العقل» اکنون عیناً در «باب الکلام فی المعارف و النظر» از کتاب الذخیره در صورت کنونی آن مشاهده نمی‌شود، امّا مضمون آن با کلماتی بسیار نزدیک به همین عبارت در آن وارد شده است.۲ عبارت موجود در «باب الکلام فی المعارف و النظر» از الذخیره بدین قرار است:

فان قیل فما الدلیل علی ان النظر فی طریق معرفه الله عز وجل اوّل الواجبات؟ قیل: العباره المجرده فی هذا أن نقول: إنّ أوّل ما یجب من الأفعال المقصوده التی لا یعری من کمل عقله منها النظر فی طریق معرفه الله تعالی، و قلنا: «ما یجب من الأفعال» احترازاً من وجوب التحرّز من القبائح العقلیّه کالظلم و ما أشبهه، و شرطنا «القصد» احترازاً من إراده النظر، لأنّها غیر مقصوده فی نفسها، و هی تابعه للنظر».۳

چنان‌که ملاحظه شد به راحتی می‌توان عبارت «أوّل فعل مقصود یجب على المکلّف الکامل العقل» در نقل قول حِمَّصی را اشاره به «أوّل ما یجب من الأفعال المقصوده التی لا یعری من کمل عقله منها» در کلام شریف مرتضی دانست و عبارت «و قد تحرّز سیّدنا المرتضى علم الهدى ـ رضی اللّه عنه ـ من إراده النظر» در همان نقل قول را اشاره به قسمت «و شرطنا «القصد» احترازاً من إراده النظر» در سخن سیّد تلقّی کرد. بر این اساس می‌بینیم که گفتاورد حِمَّصی از «اوّل الذخیره» مطابقت دارد با آنچه که در «باب الکلام فی المعارف و النظر» الذخیره آمده است و این حاکی از آن است که باب نامبرده در آغاز الذخیره واقع شده بوده، آن‌گونه که نظر ما بر آن است.

حال اگر بخواهیم از این فرضیّه دست برداریم و اشار حِمَّصی را این‌بار نیز نه به مطلب موجود پیشگفته در «باب الکلام فی المعارف و النظر» الذخیره، بلکه به مطلبی بدانیم که احتمالاً در فصلی مختصر دربار «نظر» در آغاز الذخیره مطرح شده بوده و اکنون در نسخ در دسترس الذخیره به خواست مرتضی حذف شده است، آن‌گاه باید بپذیریم که حِمَّصی هم مثل شیخ طوسی ـ طبق نظر دکتر انصاری ـ به نسخه غیرترکیبی، یعنی تحریر نخستین الذخیره که حاوی ابوابی در بار نظر، توحید و عدل بوده ـ دسترسی داشته بوده است. این در حالی است که جناب دکتر انصاری خاطرنشان کرده‌اند «حمصی گویا نسخه ترکیبی یاد شده را تنها در اختیار داشته است».

امّا دلیل دوم جناب آقای دکتر انصاری بر اینکه شروع الذخیره با مباحث توحید و عدل بوده، ـ چنان‌که گفتیم ـ ارجاعاتی است که در خلال الذخیره به این قبیل مباحث شده است. آن‌گونه که بنده در مقاله‌ام مواردش را برشمرده‌ام، در الذخیره ارجاعاتی به مباحث مربوط به توحید و عدلِ مندرج در صدر این کتاب شده است که اکنون در الذخیره اثری از آنها نیست. به عقیده دکتر انصاری همین ارجاعات ـ که در بیشتر موارد علی القاعده باید به خود الذخیره باشد ـ نشان می‌دهد که این کتاب در آغاز و در تحریر نخستینش مشتمل بر ابوابی در توحید و عدل بوده است که البتّه در نسخه ترکیبی شریف مرتضی بعداً حذف شده است.

امّا راقم این سطور را گمان بر آن است که ارجاعاتِ مورد گفت‌وگو به مباحث توحیدی و عدلی، مربوط به مباحث توحید و عدلِ مطرح شده در الملخّص است، آن‌گونه که در مقاله‌ام ـ به قراری که گذشت ـ به پیجویی آن موارد در الملخّص پرداختم و نشانیِ آنها را در این کتاب به‌ دست داده‌ام.۴ به عقیده بنده تعبیر شریف مرتضی در الذخیره که در چُنین مواردی گفته است این مباحث را در صدر این کتاب آوردیم، ناظر به مباحث بیان‌شده در الملخّص است. در واقع از آنجا که وی الملخّص و الذخیره را یک اثر مجموعی می‌پنداشته است، اشکالی نداشته که در الذخیره بگوید فلان مبحث را در آغاز این کتاب ذکر کرده ‌است، در حالی که آن موارد نه در خود الذخیره، بلکه در الملخّص که به الذخیره اضافه شده بوده است موجود است. در حقیقت آن‌گونه که در مقاله اشاره کردم، تقریباً از نیم الذخیره به بعد که با توجّه به انصراف مرتضی از ادام املاء الملخّص املاء آن با بسط بیشتری دنبال شده است، قصد شریف مرتضی اضافه‌کردن الملخّص به الذخیره بوده است. در این صورت اگر آنچنان‌که دکتر انصاری معتقدند، شریف مرتضی در صدد حذف آن قسمت‌های نخستین مربوط به توحید و عدل و جایگزینی الملخّص به جای آنها بوده، دیگر ارجاع به آن موارد محذوف در نسخه ترکیبی معنا و مفهومی نخواهد داشت؛ یعنی منطقی به نظر نمی‌رسد که در نسخه ترکیبی، شریف مرتضی ارجاع به مباحثی در توحید و عدل بدهد که عملاً از آن نسخه ترکیبی خود از الذخیره حذف کرده یا در پی حذف آنها بوده است.

مشکل یادشده در مورد دیگری هم رُخ می‌نمایاند. چنان‌که گفتیم در آخر الذخیره، شریف مرتضی تصریح می‌کند که بین ابتدا و انتهای مباحث مطرح در این کتاب از حیث اختصار و بسط مطالب تفاوت هست؛ یعنی تقریباً در نیم نخست کتاب، مطالب بگون مجمل بیان شده؛ ـ زیرا بنا بوده که تفصیل آنها در الملخّص بیاید، ولی پس از انصراف سیّد از ادام املاء الملخّص، مطالب مندرج در نیم دوم کتاب، با بسط بیشتری ادامه پیدا کرده است. شیخ طوسی هم در تمهید الاصول ـ آن‌گونه که در مقاله نقل کردیم ـ تصریح می‌کند که نیم نخست الذخیره مجمل است و محتاج شرح و بسط.