پاورپوینت کامل جغرافیای تاریخی ـ سیاسی میدان بهارستان و پیرامون آن ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint

توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت کامل جغرافیای تاریخی ـ سیاسی میدان بهارستان و پیرامون آن ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت کامل جغرافیای تاریخی ـ سیاسی میدان بهارستان و پیرامون آن ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت کامل جغرافیای تاریخی ـ سیاسی میدان بهارستان و پیرامون آن ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint :

موقعیّت مکانیِ مجلس شورای اسلامی، از ظرفیت‌های مطالعاتی متنوّعی برخوردار است. بررسی جغرافیای تاریخی این محدوده، یکی از حوزه های تحقیقی مرتبط با آن است. نظر به اینکه اساساً جغرافیا بستر رویدادها و تحوّلات تاریخی است و مجلس از جمله محورهای اساسی مباحث تاریخی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی کشور از بدو تأسیس تاکنون بوده است، جغرافیای تاریخی این مکان می‌تواند ارائه ‌دهنده اطّلاعات جالب و احیاناً دستاوردهای علمیِ تازه­ای باشد.

به نقل از: نشری علمی ترویجی اسناد بهارستان، ش: ۴ دور جدید، پاییز ـ زمستان ۱۳۹۳؛ امیرهوشنگ انوری پژوهشگر؛ زهرا احمدی دانشجوی کارشناسی‌ارشد جغرافیای شهری دانشگاه خوارزمی

چکیده

موقعیّت مکانیِ مجلس شورای اسلامی، از ظرفیت‌های مطالعاتی متنوّعی برخوردار است. بررسی جغرافیای تاریخی این محدوده، یکی از حوزه های تحقیقی مرتبط با آن است. نظر به اینکه اساساً جغرافیا بستر رویدادها و تحوّلات تاریخی است و مجلس از جمله محورهای اساسی مباحث تاریخی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی کشور از بدو تأسیس تاکنون بوده است، جغرافیای تاریخی این مکان می‌تواند ارائه ‌دهنده اطّلاعات جالب و احیاناً دستاوردهای علمیِ تازه­ای باشد. این مقاله به پیشین میدان بهارستان پیش از استقرار مجلس در آن، شرح مکان‌های تاریخی و فرهنگی پیرامون، چگونگی شکل‌گیری ساختار میدان و تحوّلات آن در گذر زمان و وضعیّت موجود، بر اساس مدارک و مستندات، پرداخته است. دور مورد بررسی، از اوایل پایتختی تهران تا زمان حاضر را در بر گرفته است. این پژوهش را می­توان مطالعه ای بین رشته ای در حوزه­های تاریخ معاصرِ جغرافیای شهری و معماری تهران دانست.

کلیدواژه‌ها: جغرافیای شهری، معماری شهری، میدان بهارستان، جغرافیای تاریخی تهران.

مقدّمه

امروزه شهرها مهم‌ترین بستر جغرافیایی زندگی انسان‌ها را به وجود آورده­اند. از این رو دانش جغرافیای شهری با کارکردهای فراوانش اهمّیت ویژه­ای یافته است. در همین راستا مطالع مستقل عناصر جغرافیای شهری از قبیل گذرها و میدان‌ها می­تواند اساس تک‌نگاری­های علمی قرار گیرد که در ذیل موضوعی جزئی، اطّلاعات گسترده و متنوّعی را ارائه کند. بدیهی است برنامه‌ریزی درست جغرافیای شهری، موکول به شناخت کاملی از پیشین محدود جغرافیایی مورد نظر در بستر تحوّلات گذشته است. این‌جاست که دانش جغرافیای تاریخی به کار خواهد آمد؛ دانشی بین‌رشته ای میان دو رشته اصلی جغرافیا و تاریخ که به ضرورت از علومی چون جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی و … نیز بهره خواهد گرفت. نظر به اینکه تحقیق حاضر به مطالعه پیشینه تاریخی و وضعیّت امروز (بهار ـ تابستان ۱۳۹۳هـ.ش.) میدان بهارستانِ شهر تهران با توجه به قدمت طولانی و جایگاه منحصرش از دیدگاه مجاورت با مجلس شورای ایران پرداخته، می‌توان آن را پژوهشی در حوزه­های جغرافیای تاریخی و جغرافیای شهری دانست. در این راستا، این تحقیق، مطالعه­ای بین رشته ای میان تاریخ معاصر ایران و تهران، جغرافیای تاریخی و شهری و هنرِ معماری است. این تحقیق، جدای از ساختار علمیِ مقاله هایی از این دست، ابتدا به شرح مکان‌های تاریخی و فرهنگی محدود بهارستان و سپس در بدن اصلی به بررسی تحوّلات جغرافیای تاریخی محلّ بهارستان و وضعیّت کنونی میدان بهارستان پرداخته است.

طرح مسئله

محدود جغرافیایی میدان بهارستان و مجلس شورا از ابتدای شکل‌گیری تا امروز چه تحوّلاتی را از دیدگاه تغییرات جغرافیای تاریخی در بستر فضای شهری پیرامون، به خود دیده است؟ تغییرات مورد نظر مقاله، شامل چگونگی شکل‌گیری میدان بهارستان، تحوّلات بصری و ساختاری آن در زمان‌های مختلف تا رسیدن به شکل و مبلمان شهری امروز، و وضعیّت کنونی است.

روش تحقیق

روش تحقیق مبتنی بر دو شیو مطالع کتابخانه‌ای و تحقیق میدانی استوار است. در روش نخست با توجّه به فقر منابع چاپی، افزون بر کتاب‌ها و مقالات مرتبط، تمرکز بر پایان‌نامه های دانشجویی و گزارش‌های در دسترس بوده که به صورت محدود منتشر شده اند. مراکز آرشیوی کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، ادار میراث فرهنگی استان تهران، شهرداری منطق دوازده شهر تهران و خان محلّ بهارستان، کتابخان مرکزی و دانشکد معماری دانشگاه تهران، کتابخان دانشگاه شهید بهشتی، کتابخان دانشگاه خوارزمی، پژوهشگاه علوم و فناوری اطّلاعات ایران، کتابخان وزرات فرهنگ و ارشاد اسلامی، کتابخانه و مرکز اسناد بنیاد ایران‌شناسی، کتابخانه و مرکز اسناد ملّی ایران، کتابخان معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی رئیس جمهور و عمارت خورشید و نیز مهندسان مشاور معماری مرمّت و شهرسازی، برای گردآوری اطلاعات، مورد مراجعه قرار گرفته و داده‌های حاصل، در مقاله به کار گرفته شده است. برای تحقیق میدانی نیز ابتدا دانسته‌های آگاهان محلّی و سپس تهی پرسش‌نامه از کسب محل، بخش اطلاعات شفاهی پژوهش را تشکیل داده که با ثبت مشاهدات نویسندگان تکمیل شده است.

پیشین تحقیق

میدان بهارستان به عنوان موضوعی مستقل برای یک کتاب، تنها محدود به یک عنوان است: بهارستان در تاریخ نوشته حسن باستانی‌راد که چنانچه از عنوانش پیداست، پژوهشی تازه و قابل اعتنا بیشتر در حوزه تاریخ میدان است.[۱] البته فصول اوّل و دوم کتاب، شامل مطالبی مفید در حوزه جغرافیای تاریخی نیز هست. جدای از این، برای جستجوی مطالب مربوط به میدان بهارستان باید به نوشته های پراکنده در کتاب‌های مختلف مراجعه نمود؛ مانند کتاب‌های تاریخ تهران.[۲] شمار مقاله های مستقل در مورد بهارستان نیز انگشت‌شمار است؛ امّا معمولاً بسیار پرفایده. از جمله، کارهای ارزشمند عبدالله انوار[۳] و مقال خوب ابراهیم تیموری در مورد چهارراه سرچشمه[۴] و مقال «بهارستان» دایره المعارف بزرگ اسلامی به قلم فرامرز پارسی[۵] که باید به این موارد، مطالب راهگشای مجموعه ای به نام اریک ایرانیان را نیز افزود.[۶] بنای نگارندگان در تدوین اطّلاعات این مقاله، پرداختن به محورهای جدید و کمتر منتشرشده شامل تحقیقات میدانی و داده های گزارش‌ها و اسناد و پایان نامه‌هاست. حجم نسبتاً زیاد مقاله به گستردگی موضوع، مربوط است. که از این بابت، ماهیت بین­رشته­ای پژوهش و فراوانیِ مطالب درخور پرداخت را باید علّت اصلی دانست.

شرح مکان‌های تاریخی و فرهنگی محله بهارستان

محدود جغرافیایی مورد نظر درخصوص محلّ بهارستان، در این مقاله، به شرح ذیل است:

حوز محلّه از سمت شمال، خیابان انقلاب و از سمت جنوب، خیابان چراغ برق قدیم و امیرکبیر امروز و از غرب، خیابان سعدی شمالی و جنوبی و از شرق، خیابان بهارستان و پل چوبی و میدان بهارستان و سرچشمه را در بر دارد.

مکان‌ها و بناهای برجست تاریخی و فرهنگی اطراف میدان بهارستان و مجلس با توضیحی کوتاه دربار هریک از این قرار است:

ساختمان‌ها و محوطه مجلس

مجلس شورای اسلامی مهم‌ ترین و شاخص ترین مکان در محلّه و میدان بهارستان است. ساختمان مجلس در بدنه شرقی میدان بهارستان و در امتداد خیابان‌های بهارستان واقع است و در محل عمارت و باغ حاج میرزا حسین‌خان سپهسالار اعظم با طرّاحی مهدی‌خان ممتحن‌الدّوله شقاقی ساخته شده است. این باغ که در ابتدا متعلّق به محمدحسین خان ایروانی و معروف به باغ سردار بود، پس از چند دست به سپهسالار رسید و وی قسمت بزرگ آن را به احداث مسجد ـ مدرسه و بخش دیگر را برای عمارت مسکونی اختصاص داد. گویا ممتحن‌الدّوله چنان‌که در خاطراتش بیان می‌نماید، فال بوس بواتال فرانسوی در زمان ساخت عمارت که ده سال به طول انجامید، مهندس آن بوده است. ابتدا این بنا برای مجلس ساخته نشده بلکه برای سکونت بنا گردیده و بعدها تبدیل به مجلس شده است.[۷]

با توجّه به مستندات و بررسی‌های تاریخی[۸] برای این بنا پنج دوره تاریخی به شرح ذیل می‌توان در نظر گرفت:

دوره اوّل: از ساخت بنا تا صدور فرمان مشروطیت؛ که در سال ۱۲۹۶هـ.ق. به پایان رسید و پس از مرگ سپهسالار در سال ۱۲۹۸هـ.ق.، در اختیار ناصرالدین شاه قرار گرفت. تنها بنایی که در این دوره به ساختمان اضافه شد، بنای سردر اوّلی مجلس بود که توسط معمار فرانسوی ساخته شد و در سال ۱۳۱۳هـ.ق. تخریب گردید.

دوره دوم: از آغاز دوره مشروطیت تا نخستین آتش‌سوزی در سال ۱۳۰۳هـ.ش.؛ در این دوره، ساختمان جدیدی به فراخور نیازهای مجلس توسط جعفرخان معمارباشی ساخته شد. معماری ساختمان جدید با سایر قسمت‌های آن متفاوت بود و به تبعیّت از معماری آن روز تهران و به تقلید از معماری اروپایی، بنایی آجری با تزئیناتی بسیار مفصّل بود و هم‌اکنون نیز به جای خود باقی است.

دوره سوم: از آتش‌سوزی تا پایان دوره پهلوی اوّل؛ سال۱۳۱۰هـ.ش. مقدّمات تغییراتی شد که بعدها به‌کلّی چهر مجلس را عوض کرد. مهم‌ترین تغییرات این دوره، تعویضِ نمای مجلس بود که این کار از سرسرای ورودی و اتاق جلسات خصوصی آغاز شد و نمایی ستون­دار به شیوه معماری اروپایی و به تقلید از مجلس فرانسه بنا گردید. تقریباً دو سال بعد، نمای شمالی ساختمان توسط یک معمار ایرانی به نام استاد حسن طاهرزاده طرّاحی می‌شود که این نما متأثّر از معماری دور هخامنشی است. در پنجم فروردین ماه ۱۳۱۳هـ.ش. سردر اوّلی باغ بهارستان تعویض گردید و سردر کنونی جایگزین آن شد. ساخت نمای شمالی نیز در حدود سال ۱۳۱۵هـ.ش. اتّفاق افتاد.

دوره چهارم: از آغاز دوره پهلوی دوم تا انقلاب اسلامی؛ مهم‌ترین نکته‌ در این دوره، ساخته شدن بنایی در شمال بنای قدیمی است. از چند سال قبل از انقلاب سال ۵۷، ساختمان فعلی عملاً متروک گردید و تنها بعضی جلسات اصلی مجلس در این ساختمان برگزار می‌گردید. پس از به ریاست رسیدن ریاضی در سال ۱۳۴۴، یک دوره مهم از ساخت و ساز، تخریب و مرمّت و الحاق آغاز می‌گردد؛ این تغییرات، شامل تخریب بخشی از ساختمان، تعویض و تغییرات عمده در نمای جنوبی و اضافه شدن حجم بسیار زیادی از تزئینات به ساختمان بود.

دوره پنجم: پس از انقلاب اسلامی؛ بعد از سال ۱۳۵۷هـ.ش.، بنا برای مدّت زیادی، نیمه‌متروک ماند. مهم‌ترین دلیل آسیب وارده به بنا، همان متروک بودن و عدم توجّه و نگهداری آن بوده است. در این دوره، از اقداماتی جزئی مانند لوله‌کشی‌های موضعی یا بتن کردن کف حمام یا گچ کردن بخشی از بدنه‌های حمام می­توان نام برد. بعدها ساختمان مجلس شورای ملّی به مجلس شورای اسلامی واگذار گردید.[۹] در اسفند ماه سال ۱۳۶۶هـ.ش. در جریان حمل موشکی عراق به تهران، موشکی در نزدیکی مجلس (دقیقاً در انتهای بن‌بست اصناف و محل فعلیِ اتّحادی صنف قهوه‌خانه‌داران تهران) به زمین اصابت کرد که لرز آن، موجب فروریختن سقف سرسرای ورودی شد. در تاریخ ۱۵ آذر سال ۱۳۷۳، به دلیل عدم توجّه، ساختمان، دچار آتش‌سوزی گردید و خسارات سنگینی به بار آورد.[۱۰] در سال ۱۳۷۴ توسط گروه مهندسین مشاور باوند مورد مرمّت واقع شد و کاربری‌هایی مانند ایجاد فضا برای نمایشگاه، پذیرایی از بازدیدکنندگان و مهمانان رسمی رئیس مجلس، برپایی اجتماعات و بخش اداری برای نظارت بر این فعّالیت‌ها در برنامه قرار گرفت.[۱۱]

فکر احداث بنای جدید مجلس شورای اسلامی از سال‌های ۱۳۵۳ـ۱۳۵۲هـ.ش. مطرح بود. طرح از مهندس مؤیّد عهد با پلان دایره‌ای شکل بود و هرچند فونداسیون آن طرح نیز اجرا شده بود امّا پروژه متوقّف ماند. در سال ۱۳۷۵هـ.ش. طرح جدیدِ ساختِ مجلس در دستور کار دفتر مشاور گروه سردار علی افخمی قرار گرفت.[۱۲] مدیریت پروژه با عبدالرضا ذکایی بود. فرم جدید به شکل هرم و مثلّث، سه قوه را تداعی می‌کند. ارتفاع هرم، ۴۵ متر است. یکی از عوامل مؤثّر در شکل‌گیری بنای مجلس، تناسبات و ارتفاع و عملکرد دو بنای شمالی و جنوبی بوده است تا این بنا بتواند ضمن استفاد مداوم از دو بنای موجود، با محیط اطراف خود نیز هماهنگی کامل را برقرار کند.[۱۳] لازم به ذکر است جلو سردر این ساختمان، محل تجمّعات اجتماعی و سیاسی است. سایر ساختمان‌ها شامل دفتر کار نمایندگان به مساحت ۱۸۰۰۰ متر مربّع، ساختمان کمیسیون‌ها به مساحت ۱۶۰۰۰ متر مربّع، مجموعه قدیمی مجلس شورای ملّی به مساحت ۸۵۰۰ متر مربّع و پارکینگ به مساحت ۱۳۰۰۰ متر مربّع می‌باشد که مجموع آن‌ها در محوطه‌ای به مساحت ۱۵ هکتار واقع شده است.

چاپخانه (مطبعه) مجلس

در سال‌نام پارس (۱۳۰۷) دربار مطبع مجلس و محل و تاریخ تأسیس آن، چنین آمده است:

پس از فرمان مشروطه و تشکیل مجلس شورای ملّی در ایران، در سومین جلس مجلس اوّل، رأی به تأسیس یک مطبعه جهت چاپ داده شد. براساس اطلاعات موجود، چاپخان مجلس در سال ۱۲۸۵هـ.ش. ابتدا برای چاپ روزنام مجلس و مطالب اختصاصیِ خود مجلس تأسیس شد ولی در سال‌های بعدی به چاپ کارهای دیگر از جمله کتاب و نشریات دیگر نیز پرداخت. این چاپخانه تا اواخر سال ۱۲۸۸هـ.ش. زیر نظر میرزا سیدمحمدصادق طباطبایی اداره می‌شد و از آبان ۱۲۸۸ که ارباب کیخسرو شاهرخ از طرف نمایندگان مجلس به ریاست کارپردازی و امور تشریفاتی مجلس انتخاب شد، اداره چاپخانه بر عهد وی گذاشته شد و چاپخانه زیر نظر سازمان اداری مجلس شورای ملّی قرار گرفت که حدود سی سال یعنی از دور دوم تا دوازدهم مجلس شورای ملّی، چاپخان مجلس را اداره کرد. چاپخانه مجلس از جمله چاپخانه‌هایی بود که اوراق بهادار مثل تمبر و سفته و باندرول و غیره و بعداً چک‌های بانک‌ها در آن به چاپ می‌رسید.[۱۴]

محل چاپخانه از بدو تأسیس تا مرداد ۱۲۹۰هـ.ش. در خیابان ناصریه (ناصر خسرو) بود و در همان سال به میدان بهارستان، کنار ساختمان قدیم مجلس شورا انتقال یافت. مطبع مجلس ساختمان دو طبقه با نمای آجر بهمنی در ضلع شمال­غربی مجلس دقیقاً در کنار خیابان ابن سینا (بهارستان) استقرار داشت. این سازه تا حدود سه ده پیش دایر بود امّا به نظر در سال‌های آخر، متروکه و بلااستفاده می­نمود تا آن را خراب کرده و به فضای سبز مجلس بدل کردند. مطبع مجلس از جمله انتشارات مؤثّر و مفیدی بود که اکنون کتاب‌ها و نشریه­های قدیمی چاپ آن هنوز وجود دارد.[۱۵]

کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی

این کتابخانه در اوایل تأسیس مشروطه، به همّت جمعی از فرهیختگان مجلس و در رأس آن‌ها ارباب کیخسرو، در سال ۱۲۸۷هـ.ش. تأسیس شد. در ابتدا کتاب‌ها در دو اتاق کوچک نگهداری می‌شد ولی بعدها و در سال ۱۳۰۲ کتاب‌ها به کتابخان مجلس که برای همین کار آماده شده بود، انتقال یافت. در سال ۱۳۰۴هـ.ش. عمارت عزیزالسلطان در ضلع شرقی باغ بهارستان خریداری و بخشی از آن برای کتابخانه اختصاص داده شد. چند ماه پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ایران کتابخانه تعطیل شد و تا دو ماه پس از آن، این تعطیلی ادامه داشت. امّا در تاریخ ۱۶/۱/۱۳۵۸هـ.ش. کتابخانه بازگشایی و پس از انقلاب اسلامی بخش تعمیر و صحافی نیز به آن افزوده شد. در سال ۱۳۷۴ در مجلس، اساسنامه‌ای تصویب شد که به موجب آن، کتابخانه مجلس به مؤسّسه­ای مستقل تحت عنوان کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی تبدیل گردید.[۱۶]

باغ نگارستان

این باغ و کاخ زیبای آن که تا مدّت‌ها پس از ساخت، در تهران و بلکه ایران، آوازه‌ای داشت، مانند باغ گلشن و قصر ماه و قصر فیروزه و قصر زر و قصر آبگینه و قصر زمرد از یادگارهای دوره طولانی سلطنت فتحعلی شاه قاجار است. کار ساخت و ساز آن در ۱۲۲۸هـ.ق. به پایان رسید و باغ به محل سکونت پادشاه اختصاص یافت. چه در این زمان هنوز کاخ گلستان که بعدها مکان اصلی سلطنت قاجاریه شد، به شکل کامل و امروزی خود ساخته نشده بود. درختان و دیوارهای باغ نگارستان رویدادها و حوادث تاریخی فراوانی به خود دیده که بی‌گمان مهم‌ترین آن‌ها قتل وزیرِ باتدبیر و مشهور، میرزا ابوالقاسم‌خان فراهانی مشهور به قائم مقام، به امر محمدشاه، جانشین فتحعلی شاه و در اثر دسیسه‌بازی حاج میرزا آغاسی به سال ۱۲۵۱هـ.ق. است. باغ در ابتدا به محیط کنونی و موجود، محدود بود که در غرب آن خیابانی به نام «سرسره» وجود داشت که شاید نشانی از سرسر مشهور فتحعلی شاه داشت که در همین باغ نگارستان نگاهداری می­شده است. پس از قتل قائم مقام، حاج میرزا آغاسی که اینک صدراعظم شده بود، حصار جدیدی گرد باغ کشید که به حصار دوم معروف شد. در این وضع، باغ از شمال به محدود فعلی، از غرب به خیابان صفی‌علیشاه، از جنوب به خیابان کمال‌الملک و از شرق به خیابان نگارستان محدود شد. به این ترتیب، فضای فعلی وزارت فرهنگ و ارشاد و برنامه و بودج سابق، بخشی از باغ بود. کاخ نگارستان از تالارها و مکان‌های دیدنی تشکیل می‌شد؛ از جمله حوضخان آن که در اوج هنر ایرانی بنا شده بود.[۱۷] از جمله گفتنی‌ها دربار آن، نقاشی‌های بسیار ارزشمند و زیبایی بوده که متأسفانه پس از سقوط قاجاریه از بین رفته و وصف آن‌ها در کتاب‌های قدیمی مانند برخی سفرنامه های خارجی­ها باقی مانده است. در سال ۱۲۶۷هـ.ق.، آب باغ رو به کاهش گذاشت، لذا به دستور محمد شاه و با صرف هزینه گزاف، از کرج به تهران و تا پای کاخ، نهر آبی کشیدند که به «آب کرج» مشهور است. هنوز بقایای این نهر در بلوار کشاورز قابل رؤیت است. باغ نگارستان سرنوشت پرفراز و نشیبی از سر گذرانیده است. آن را به وزارت معارف سپردند و سپس با انجام تغییراتی در ۱۳۱۸هـ.ق. مدرس عالی فلاحت در آن دایر شد. از این پس باغ بیشتر کاربرد آموزشی داشته که مهم ‌ترین آن تأسیس دارالمعلّمین عالی ایران در ۱۳۰۷هـ.ش. و دانشسرای عالی است که پرورش دهنده نسلی از بزرگترین دانشمندان ایران است. هم‌چنین موز هنرهای ملّی ایران با تلاش و کوشش استاد طاهر بهزاد در همین باغ و در سال ۱۳۰۹ افتتاح شد. باغ نگارستان اکنون موزه‌ای زیبا و یادگاری از نخستین آبادی‌ها در تهران قدیم است.[۱۸]

مسجد ـ مدرس سپهسالار (مدرس ناصری یا مدرس عالی شهید مطهری)

یکی از مهم‌ترین ابنی تاریخ معماری معاصر ایران، مسجد ـ مدرس سپهسالار در جنوب شرقی میدان بهارستان است که در سال ۱۲۹۶هـ.ق. اوّلین کلنگ احداث آن به زمین زده ‌شد. این بنا در جنوب مجلس شورای ملّی با هشت منار بلند که دو مناره آن بیش از ۴۰ متر از سطح حیاط بلندی دارد و گنبدی با ارتفاع نزدیک به ۳۵ متر، ترکیب حجمی بی‌نظیری را به وجود آورده است. لازم به ذکر است که خارج از این مجموعه و در شمال شرقی مسجد، بنایی متعلّق به دور پهلوی اوّل قرار دارد و محل نخستین فرهنگستان ایران به شمار می‌آید. این بنا اکنون کتابخانه مسجد سپهسالار و یکی از مهم‌ترین کتابخانه‌های اسلامی است. بانیان این مسجد، حاج میرزا حسین‌خان سپهسالار قزوینی، صدر اعظم ناصرالدین شاه و برادرش «مشیرالدّوله» بودند که با هزین شخصی، آن را ساختند. طرّاح این مسجد، «مهدی‌خان ممتحن‌الدّوله شقاقی» از جمله اوّلین معماران تحصیل کرده در خارج بوده است. هم‌چنین معماران اصلی این مسجد، «حاج ابوالحسن معمار» و «استاد جعفرخان معمارباشی کاشانی» بوده‌اند.[۱۹]

در این مسجد ـ مدرسه، ترکیبات و خلاّقیت‌های فضایی فوق‌العاده‌ای به کار گرفته شده امّا تزئینات و تناسبات، نسبت به دوره‌های معماری قبلی، کیفیت نازل‌تری دارد. همچنین در این مسجد در یکی از موارد به جای مأذنه، یک ساعت، با ترکیبی زیبا، متناسب و خوش‌آوا به کار رفته است.[۲۰]

عمارت باغ مسعودیه

عمارت مسعودیه در میان باغ عمارت‌های واقع در محلّ دولت تهران ناصری است که در حال حاضر، بخش‌هایی از آن در خیابان اکباتان و ملّت فعلی واقع شده است. عمارت مسعودیه به دستور مسعود میرزا، ملقّب به ظل‌السلطان، فرزند ناصرالدین شاه، در ۱۲۹۵هـ.ق.، در زمینی به وسعت حدود ۴۰۰۰ متر مربّع و مرکّب از بیرونی (دیوان خانه) و اندرونی و دیگر ملحقات بنا شده است. درواقع، نام این عمارت نیز برگرفته از نام مسعود میرزا به مسعودیه شهرت یافته است. معمار این بنا استاد شعبان معمارباشی و ناظر آن، میرزا قلی‌خانی ملقّب به سراج‌الملک است. هنوز کوچه­ای قدیمی در همان حوالی به نام سراج­المک وجود دارد که خیابان امیرکبیر را با پیچ و خم هایی به خیابان نظامیه و سپس میدان بهارستان وصل می کند.[۲۱]و[۲۲]

عمارت باغ نظامیه

این باغ و عمارت را میرزا آقاخان نوری در سال ۱۲۷۰هـ.ق. بنیان نهاد که چون آن را به فرزند ارشدش میرزا کاظم خان نوری معروف به نظام‌الملک داد، به همین سبب، به نظامیه شهرت یافته است. محدوده آن، طبق نقش سال ۱۳۰۹هـ.ق. تهران بدین شرح است: شمال جلوخان باغ نگارستان (ضلع جنوبی میدان بهارستان فعلی)، جنوب کوچ نظامی فعلی، غرب پارک و عمارت ظل‌السطان و شرق خیابان باغ نظامیه (سیروس سابق/ مصطفی خمینی فعلی). ضمناً سردرِ ورودی باغ نیز در این خیابان قرار داشت.[۲۳] این باغ دارای خیابان کشی های سرسبز و باصفا بود. خیابان اوّل به عمارت کلاه فرنگی منتهی می­شد که تالاری دایره ای شکل با حوض و فواره های زیبا داشت. قسمت عمده دیواره­های این تالار را پنجره های متعدّدی تشکیل می داد و بقی دیوارها به طرز هنرمندانه ای نقاشی شده بود. از کلاه فرنگی، خیابانی سنگ‌فرش به طرف استخر یا حوضی بزرگ می رسید که در کنار ساختمان اصلی قرار داشت. دیوارهای تالار اصلی از کف تا ارتفاع، یک متر با سنگ مرمر زرنگار تبریز آراسته شده بود و بر قسمت بالای دیوار، تابلوهای نقاشی متعدّدی نصب بود. یکی از این تابلوها، صف سلام اثر کمال‌الملک، ناصرالدین شاه را در حال ادای احترام فرزندان، شاهزادگان قاجار و درباریان نشان می دهد. این عمارت جزو باغ بسیار بزرگی بوده است. متأسفانه در بهمن سال ۱۳۲۶هـ.ش. باغ به طور کامل، تجزیه و واگذار شد و اکنون تنها، عمارت بزرگ آن باقی مانده که در ضلع جنوبی میدان بهارستان (تقریباً در مرکز ضلع جنوبی) هنوز برقرار است. در حال حاضر بقی باغ و ساختمان، تفکیک و فروخته شده است و کوچه­های تنگ جنوب میدان، تنها یادگار خیابان‌های پُردرخت باغ قدیمی است.[۲۴]

رستوران لقانطه

رستوران لقانطه، بر اساس گزارش مستند موجود در ادار میراث فرهنگی تهران، در همان فضای عمارت و باغ نظامیه قرار داشته و تردیدی در مورد مکان آن معتبر نیست. کلمه «لقانطه» به زبان فرانسوی به معنای محل غذا خوردن است؛ به همین دلیل، بانی رستوران به نام غلامحسین‌خان لقانطه مشهور شد. مکان آن را در ضلع جنوب غربی میدان بهارستان گفته اند امّا بنا به تحقیق نگارندگان این سطور باید همین ساز بلند و سنگ سفیدِ در مرکز ضلع جنوبی که بانک کشاورزی اکنون در همکف آن موجود است باشد. چه اینکه شواهد نشان می دهد که نقاشی­های عمارت نظامیه با نقاشی های رستوران لقانطه هر دو احتمالاً مربوط به یک ساختمان هستند. این رستوران نسبت به کافه های دیگر تهران گران قیمت تر و لوکس تر بود تا جایی که نوشته اند مبلغ خوراکی ها در آن دو برابر مکان‌ها‌ی مشابه تهران بوده است. شبهای تابستان رستوران در اطراف استخر زیبا و بزرگ آن دائر بود و تا نیمه های شب صدای موزیک کنار استخر به گوش می رسید. بیشتر مشتریان آن را اعیان و اشراف و اداره ای‌های والا مقام و فرنگ‌دیده­ها و البته قشر تحصیل‌کرده مانند روزنامه‌نگاران و نویسندگان تشکیل می‌دادند.[۲۵]

بنا به گزارش ادار کل حفاظت آثار باستانی وزارت فرهنگ و هنر (مورّخ ۲۸ خرداد ۱۳۱۵هـ.ش.)، عمارت نظامیه (لقانط آن وقت) و نقاشی‌های آن، به طور رسمی ثبت تاریخی شده است. در جلوی این لقانطه، حوض کاشی زیبایی در وسط پیاده‌رو ساخته شده بود که از نهر خیابان لوله‌کشی شده و فواره‌ای در وسط آن فوران می‌نمود.

باغ سردار

صاحب املاک باغ سردار، محمدحسن‌خان قزوینی مشهور به سردار ایروانی و معروف به ساری اصلان از رجال نامدار دوره قاجاریه بود. سردارها خانواده‌ای قدیمی از بزرگان عصر صفوی بودند که در زمان فتحعلی شاه با خانواده قاجار نسبت سببی نیز یافتند و کارشان بالاتر گرفت. چنان‌که محمدخان ایروانی در ۱۲۵۲هـ.ق. حکومت عراق عجم را گرفت و پس از مرگ در سال ۱۲۵۵، بنا به رسم رایج، مناصب و مشاغل دولتی او به پسرش محمدحسن‌خان سردار ایروانی صاحب باغ سردار رسید.[۲۶] محمدحسن‌خان در عهد ناصرالدین شاه در زمر رجال پرنفوذ قاجاری درآمد؛ چنان که در ۱۲۶۷هـ.ق. حکومت یزد و کرمان و یک سال بعد، تمثال همایون گرفت و هشت فوج از افواج قشون ایران تحت ریاست وی قرار داشت.[۲۷]

حدود باغ سردار که عبارت بوده است از: ضلع شمالی؛ از سه راه ژاله (تقاطع خیابان بهارستان و مجاهدین اسلام فعلی) تا چهار راه آب سردار(چهار راه خیابان ایران و مجاهدین). ضلع شرقی؛ از چهارراه ایران تا سه راه امین حضور (تمام جبه غربی خیابان ایران امروز). ضلع جنوبی؛ از سه راه امین حضور تا چهار راه سرچشمه (در ضلع شمالی خیابان امیرکبیر). ضلع غربی؛ از چهارراه سرچشمه تا سه‌راه ژاله در امتداد خیابان بهارستان که در زمان خود به خیابان نظامیه معروف بوده است.[۲۸]

درواقع، باغ و بنای مجلس، بعدها در قسمت غربی باغ سردار احداث گردید. پیش از ساخت و سازهای سپهسالار در باغ بهارستان، باغ سردار، وسعتی در حدود هشتاد هکتار داشت و مشخص نیست که وی چگونه صاحب این زمین‌ها شده ولی محتمل است که با خدمات نظامی او در جنگ با روسیه می‌تواند در ارتباط باشد و گونه ای پاداش به حساب آید. امّا پیداست که او پیش از این متموّل بوده و در قزوین نیز باغ‌های زیادی داشته و شاید باغ سردار را خود از زمینی موات به زمینی آباد تبدیل کرده باشد که از سال ۱۲۸۰هـ.ق.، در درون دارالخلافه قرار گرفته و در نتیجه قیمت یافته است. این باغ، بسیار وسیع بود و آنچه امروزه در این محدوده قرار گرفته، شامل باغ و بناهای بهارستان متعلّق به مجلس شورای اسلامی، مسجد و مدرس سپهسالار (شهید مطهری)، محلّه های مسکونی غرب خیابان ایران و زمین های مجلس در پیرامون بیمارستان‌های معیّری و شفایحیائیان است که به مرور فروخته یا واگذار شده است. باغ سردار دست‌کم تا سال ۱۲۷۵هـ.ق. بزرگ و آباد بود و در این سال، ناصرالدین شاه در این باغ از محصّلان اعزام به خارج که چهل و دو نفر بودند، دیدار کرد. پس از مرگ محمدحسن‌خان در ۱۲۷۱هـ.ق.، باغ تا همان ۱۲۷۵ آباد بود امّا پس از آن تا سال ۱۳۰۳ و ۱۳۰۴هـ.ق. به سرعت قسمت شده و از جمله قسمتی به فخرالدّوله رخسار خانم، عیال محمدحسن‌خان سردار رسیده و باغ را پس از مرگ وی، ورثه اش به ارث برده‌اند. قسمتی دیگر در حوالی مسجد سپهسالار و جنوب آن به پسر محمدحسن‌خان، صارم الدوله و ورّاث وی رسید. نقل است که حاج علی‌خان اعتمادالدّوله قاتل امیرکبیر، باغ سردار را به قیمت هشت هزار تومان خریداری کرد و آن را به رهن نزد پاشاخان امین الملک به گرو گذاشت. پاشاخان نیز در ۱۲۸۹هـ.ق.، پنج و نیم دانگ باغ را به میرزا حسین‌خان سپهسالار فروخت و او نیز ضمن تصرّف کل باغ، ابنیه بهارستان و مسجد سپهسالار آینده را در بخش غربی آن فراهم آورد.[۲۹] امروز چهار راه «آب سردار» در تقاطع خیابان ایران و مجاهدین اسلام (ژاله) تنها یادگار نام باغ سردار است و خانه امین‌الضرب در سه راه امین حضور بهترین جلوه باقی مانده از ضلع جنوب شرق باغ سردار به شمار می رود.

عمارت ملیجک

عمارت ملیجک توسط غلامعلی‌خان معروف به ملیجک شخص مورد علاقه ناصرالدین شاه، در سال ۱۳۱۳هـ.ق. احداث شد.[۳۰] این عمارت، در دو طبقه و با ایوانی زیبا رو به جنوب با پیرایه هایی آمیخته به سبک‌های سنّتی و نوین معماری است که پیشینه معماری و تاریخی آن در پیوند با مجلس رقم خورده است. ناصر الدین شاه پس از درگذشتِ سپهسالار، اندرونی خانه او را به غلامعلی‌خان ملیجک امین همایون مشهور به عزیز السلطان واگذار کرد؛ در حالی که قمرالسلطنه همسر سپهسالار (دختر فتحعلی شاه) تا این زمان در عمارت ساخته شده شوهرِ درگذشته­اش زندگی می کرد. به گفته دوستعلی‌خانِ معیّرالممالک، شاه اندرون خانه قمرالسلطنه را که در سمت شرقی باغ مجلس شورا واقع بود، به عزیز السلطان بخشید و وی عمارت مزبور را «عزیزیه» نامید و زندگی عالی و دستگاهی باشکوه در آن‌جا برای خود فراهم آورد.[۳۱]

بنا و مسجد فخرالدّوله

بنای فخرالدّوله متعلّق به دور قاجار و منسوب به خانم فخرالدّوله نو ناصرالدین شاه و فرزند مظفرالدین شاه است. این بنا در بخش شمالی پارک امین‌الدّوله ساخته شده است. پارک امین‌الدّوله در گوش شمال شرقی حصار ناصری و در سال ۱۲۸۴هـ.ق. توسط حاج میرزا علی‌خان امین‌الدوله ساخته و در مدّت تقریبا ً۴۵ سال تکمیل گردید. این پارک در نزدیکی دروازه شمیران قرار داشت و از پارک‌های بزرگ و مصفّای تهران قدیم به شمار می‌آمد. شخص امین‌الدّوله دارای مناصب مختلفی در دور ناصری بود و در دور مظفرالدین شاه به مقام صدر اعظمی رسید و دختر شاه (فخرالدّوله) را برای پسرش به همسری گرفت. این بنا و ساختمان دیگری در شرق آن که بعدها تخریب شد، به عنوان منزل مسکونی در اختیار فخرالدّوله قرار داشت.[۳۲]

مسجد فخرالدّوله نیز در چهار راه فخرآباد، یادگار بانو فخرالدّوله است. مسجد در سال ۱۳۲۸هـ.ش.، به معماری نیکلای مارکوف معروف و به هنرمندی استاد کاشی‌کار، استاد محمدعلی ساخته شده است.[۳۳]

مسجد امام حسن مجتبی

واقع در خیابان بهارستان بالاتر از میدان؛ این مسجد کوچک با ۲۸ متر مربّع مساحت در سال ۱۳۲۵هـ.ق.، و توسط فردی به نام کربلایی حسین ساخته شده است. سازه در سال ۱۳۷۸هـ.ش.، بازسازی شده امّا کلّیت

بنای قدیمی، هنوز باقی است. از جمله کتیبه‌ای که تاریخ ۱۳۲۷هـ.ق.، روی آن درج گردیده است.[۳۴]

مسجد سیف‌الدّوله

در خیابان ظهیرالاسلام که تاریخ نخستین بنای آن به سال ۱۳۱۰هـ.ق. باز می‌گردد. وجه تسمی آن به نام سازنده­اش حاج سلطان محمد میرزا ملقّب به سیف‌الدّوله پسر عضدالدّوله، فرزند فتحعلی شاه قاجار است. نیمه شرقی بنای مسجد با ایجاد خیابان ظهیرالاسلام در سال ۱۳۲۵هـ.ش.، تخریب شده و سازه در سال ۱۳۳۷هـ.ش.، با انجام تغییراتی جدّی از جمله خریداریِ سه باب خانه در ضلع غربی و الحاق آن به مسجد به شکل کنونی در آمده است.[۳۵]

مسجد میرآخور

واقع در خیابان بهارستان اندکی بالاتر از مسجد امام حسن مجتبی(ع). گویا این مسجد کوچک توسط میرآخور ناصرالدین شاه، احتمالاً مهدی‌قلی‌خان قاجار فرزند عیسی‌خان اعتمادالدّوله قاجار ساخته شده است و این مهدی‌خان که بعدها لقب مجدالملکی یافت، بانی مسجد مجدالدّوله تهران نیز هست.[۳۶]

محلّه بهارستان کنونی و قسمت‌هایی از نواحی مجاور، از هنگامی که در جریان گسترش تهران در محدوده شهری قرار گرفت، به محل زندگیِ برخی از اعیان و خانواده‌های مشهور تبدیل شد و می‌توان آن را در شمار محلّه های اشرافی‌نشین تهران قدیم دانست. برخی از این افراد و مکان خانه‌های آن‌ها از این قرار است؛

خانه بانوی عظمی (خواهر ظل‌السلطان)

بالاتر از منزل ظل‌السلطان. اداره میراث فعلی، مکان این منزل بود. این خانه را ابتدا پسر حاج میرزا حسن آشتیانی خرید و سپس آن را مدّتی به وزارت فرهنگ اجاره داد که محل مدرس امیرمعزّی شد. بعدها این مدرسه و ساختمان آن از بین رفت و هم‌اکنون در محل آن، کارگاه درودگری و غیره ایجاد شده است. در جریان به توپ بستن مجلس در ۱۲۸۷هـ.ش، این خانه، سنگر مشروطه‌خواهان در نبرد با قوای استبدادی محمدعلی شاه بود.[۳۷]

خانه سیدحسن تقی‌زاده

همین قدر می‌دانیم که این منزل در میدان بهارستان قرار داشته و وی آن را اجاره کرده بوده، امّا محل آن دقیقاً معلوم نیست.[۳۸]

خانه حبل‌المتین

خان روزنامه‌نگار معروف در دروازه شمیران قرار داشته است. پس از به توپ بستن مجلس، ملک‌المتکلّمین در همین خانه، مخفی و هنگام خروج از آن، دستگیر و به باغ شاه برده شد و به قتل رسید.[۳۹]

منزل سعدالدّوله

در اراضی مخبرالدّوله (چهارراه استقلال) در ابتدای خیابان لاله‌زار نو بود که امتداد آن تا چهارراه استانبول کشیده می

‎

شد. جنب منزل او خانه بزرگ حاج مخبرالدّوله هدایت بود که اکنون محل مسجد هدایت، از آن باقی مانده است.[۴۰]

خانه و باغ ظهیرالاسلام

ظهیرالاسلام فرزند سید زین‌العابدین امام جمع معروف تهران بود. نام خیابان فعلی ظهیرالاسلام یادگار اوست.[۴۱]

منزل علاء‌الملک

از رجال عصر ناصری، ابتدای خیابان صفی‌علیشاه کنار کتابفروشی صفی‌علیشاه که این کتابفروشی در حال حاضر، تعطیل است.

خانه و باغ عین‌الدّوله

در محدود خیابان ایران که هنوز قدیمی‌ها این منطقه را به نام عین‌الدّوله نیز می‌شناسند.

خانه ناصرالملک

نایب‌السلطن احمد شاه، واقع در سرچشمه.[۴۲]

خانقاه صفی علیشاه

مکان دقیق آن در تقاطع خیابان صفی­علیشاه و مصباح (خانقاه) قرار دارد. حاج میرزا حسن اصفهانی معروف به صفی علیشاه (۱۲۵۱ـ ۱۳۱۶هـ.ق./ ۱۲۱۴ـ ۱۲۷۸هـ.ش.) از مشایخ و بزرگان متصوّف معاصر ایران است. در سال ۱۲۹۴هـ.ق. محمدمیرزا سیف‌الدّوله فرزند عضدالدّوله و نو فتحعلی‌شاه قاجار، قطعه زمین بزرگی در محل شاه آباد به صفی واگذار کرد که به خانقاه و سکونتگاه دائمی وی بدل شد و پس از مرگ، آرامگاه او گردید. این مقبره توسط سیف‌الدّوله که حاکم وقت ملایر بود، در سال ۱۳۲۴هـ.ق. ساخته شد. تا سال ۱۳۳۲هـ.ق.، مقبره وی با خط زیبای عمادالکتّاب و گنبدی به ارتفاع هفت متر با دوازده ستون ساخته شده بود. آخرین بازسازی نیز در سال‌های ۱۳۴۳ـ ۱۳۴۲هـ.ش. در زمانی که فرج‌الله آق اولی (اوّلین رئیس ادار نظام اجباری) مسئولیت خانقاه را داشت، با آئینه کاری و تعبی حوض و . . . انجام شد.[۴۳]

به مکان‌های بالا باید کتابخانه و مجموعه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، کتابخانه سازمان برنامه و بودجه سابق، عکاسی قدیمی تهامی و … را نیز افزود.

جغرافیای تاریخی میدان بهارستان

میدان بهارستان را باید به سبب پیوند با مجلس شورا و محل قانون‌گذاری وکلای مردم، در خاطره جمعی ایرانیان در شمار میدا