پاورپوینت کامل ظهور مجدد گنبد در معماری ایران پس از اسلام و تجلی باورهای اعتقادی و مفاهیم عرفانی در آن ۹۳ اسلاید در PowerPoint

توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت کامل ظهور مجدد گنبد در معماری ایران پس از اسلام و تجلی باورهای اعتقادی و مفاهیم عرفانی در آن ۹۳ اسلاید در PowerPoint دارای ۹۳ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت کامل ظهور مجدد گنبد در معماری ایران پس از اسلام و تجلی باورهای اعتقادی و مفاهیم عرفانی در آن ۹۳ اسلاید در PowerPoint،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

بخشی از متن پاورپوینت کامل ظهور مجدد گنبد در معماری ایران پس از اسلام و تجلی باورهای اعتقادی و مفاهیم عرفانی در آن ۹۳ اسلاید در PowerPoint :

ساخت گنبد به مثابه یکی از پیشرفته‌ترین تکنیک‌های پوشش دهانه در دنیای باستان در معماری ساسانی راه تکامل می‌پیمود و شاهد اوج شکوفایی خود در کاخ فیروزآباد فارس بود؛ اما این عنصر در معماری سده‌های نخست پس از اسلام در ایران به همراه عناصر دیگری همچون ایوان (که در بنای ایوان مداین به اوج شکوه و عظمت رسیده بود) و کنگره‌های تزیینی دیگر دیده نشد. با وجود آنکه مبنای مهم‌ترین عبادت در اسلام، ادای جمعی فریضه نماز و این امر مستلزم فضای بزرگ سرپوشیده است ، اما ساخت مساجد سده‌های نخستین پس از اسلام در ایران از الگوی شبستانی پیروی می‌کرد و سازندگانْ پوشش‌ دهانه‌های بزرگ را به شبستانهای ستون‌دار ترجیح می‌دادند.

علی اکبری

ساخت گنبد به مثابه یکی از پیشرفته‌ترین تکنیک‌های پوشش دهانه در دنیای باستان در معماری ساسانی راه تکامل می‌پیمود و شاهد اوج شکوفایی خود در کاخ فیروزآباد فارس بود؛ اما این عنصر در معماری سده‌های نخست پس از اسلام در ایران به همراه عناصر دیگری همچون ایوان (که در بنای ایوان مداین به اوج شکوه و عظمت رسیده بود) و کنگره‌های تزیینی دیگر دیده نشد. با وجود آنکه مبنای مهم‌ترین عبادت در اسلام، ادای جمعی فریضه نماز و این امر مستلزم فضای بزرگ سرپوشیده است ، اما ساخت مساجد سده‌های نخستین پس از اسلام در ایران از الگوی شبستانی پیروی می‌کرد و سازندگانْ پوشش‌ دهانه‌های بزرگ را به شبستانهای ستون‌دار ترجیح می‌دادند. در قرن چهارم هجری و در مقبره امیر اسماعیل سامانی بود که گنبد دوباره به معماری ایران بازگشت و در ساخت بنای دوازده امام در یزد، مسجد جامع قروه و سپس گنبدخانه نظام‌الملک (همگی در قرن پنجم هجری) به‌کار رفت. ایوان نیز به گونه‌ای مشابه به معماری مسجد بازگشت و به مثابه یکی از اصلی‌ترین عناصر، الگوی ساخت مسجد را دگرگون کرد؛ اما علل این غیبت و ظهور مجدد چیست؟ آیا گنبدِ وارد شده به معماری مسجد تجلیگاه چه مفاهیمی است که آن را از گنبدهای پیش از اسلام متفاوت کرده است؟

در این مقاله کوشیده شده تا با مطالعات کتابخانه‌ای و غور در منابع مکتوب، با روش تفسیر تاریخی به پاسخ‌گویی به پرسش‌های بالا پرداخته شود. نتایج به‌دست آمده نشان می‌دهد که گنبد و ایوان در معماری ساسانی نماد و نشانی از حکومت ساسانی و طبقه حاکم شده و ساخت آن یادآور مجدد آن دوران بوده است و سازندگان از ساخت مجدد آنها تبری می‌جسته‌اند. همچنین سنت‌گرایان بر این باورند که گنبد در معماری اسلامی تجلیگاه صفات جمالی و جلالی الهی، نمادی تمثیلی از اصل کثرت در وحدت و وحدت در کثرت، آسمان (خیمه دهر)، درخت (تاج سبز) و کعبه است. واژگان کلیدی: معماری مسجد، گنبد در معماری ایران، مفاهیم عرفانی در معماری ایران.

***

مقدمه

فرهنگ‌های متنوع بشری واجد مظاهر گوناگون‌ هستند که هر یک خود را با آن مظاهر معرفی می‌کند. این مظاهرِ فرهنگی از روح حاکم بر جهان‌بینی و اندیشه مردمان آن فرهنگ ناشی می‌شود و می‌توان با شناخت مظاهر فرهنگی هر ملت به جهان‌بینی آنها راه برد. در شناخت فرهنگ هر ملت، اصل بر این است که در پی مظاهر هر فرهنگ، معانی عمیق نهفته است.۱ هنر و ادبیات شاید مهم‌ترین مظاهر فرهنگی هر ملت باشد و معماری شاخص‌ترین مظهر هنری هر قوم تلقی ‌شودو این موضوع که معماری هر فرهنگ جلوه معانی باطنی بوده امری واضح است که قول خلاف آن به اثبات نیازدارد.۲

از طرفی هنرمندان همواره در خلق آثار هنری در پی بیان مفهوم و رساندن پیامی به مخاطبان خود هستند؛ حتی زمانی که هنرمند در خلوت و تنهایی برای خود اثری می‌آفریند، بیان مفهومی را در سر می‌پروراند و آن را در اثرش متجلی می‌کند که همچون روح در جسم اثر ماندگار می‌شود.۳ به این ترتیب، آثار معماری نیز واجد معانی نهفته در خود است که هنرمندِ خالق آن کوشیده به طور عیان یا پنهان و با به کارگیری زبان رمزآگینْ آن معانی را در اثر خود همچون پیامی به مخاطبان منتقل کند. این امر میسر نمی‌شود مگر از طریق عناصر سازنده بنا و تزیینات آن. به این ترتیب عناصر سازنده بنا را باید محل تجلی آن معانی دانست. از طرف دیگر، ذکر این نکته نیز در فرضیات این پژوهش ضروری است که در جهان‌بینی انسان سنتی، معماری بنای کوچک‌شده عالم محسوب می‌شود و نقش و کارکرد آن فراتر از یک ساختمان است. تأمل در معماری مقدس نشان می‌دهد جایگاه معماری مقدس در جوامع سنتی، جایگاهی کاملاً نمادین و سمبلیک است که معنای خاصی را تجسم می‌بخشد. به عبارت دیگر در فلسفه معماری مقدس، بنا تجسم معنا محسوب می‌شود.۴ بنابراین و با این مفروضات، در این مقاله تلاش شده با در نظر گرفتن مسجد به مثابه مهم‌ترین عنصر معماری ایرانِ پس از اسلام و گنبد به مثابه مهم‌ترین و شاخص‌ترین عنصر معماری مسجد، نخست به علل غیبت این عنصرِ معماری در سده‌های نخستین پس از اسلام در معماری ایران پرداخته شود و سپس به تأملات پژوهشگرانِ هنر و معماری اسلامی ایران درباره معانی و رموز نهفته در آن بپردازد و آن را بر این مبنا بازخوانی کند.

غیبت گنبد در معماری ایران و ظهور مجدد آن پس از اسلام

پرسشی که درباره گنبد در معماری ایران مطرح است اینکه چرا این عنصر در معماری مساجدِ سده‌های نخست اسلامی دیده نمی‌شود؟ اگر تنها دلیل ظهور چنین عنصری، پوشش‌ دهانه‌های وسیع و فضای یکپارچه خالص بوده، به عبارت دیگر اگر تنها علت سازه‌ای برای ساخت گنبد مدنظر بوده است، چرا پس از ورود اسلام به ایران و گرایش ایرانیان به این دین مبین و لزوم برپایی نماز جماعت که ضرورت فضای وسیع یکپارچه را ایجاب می‌کرد، تا چندین سده ایرانیان از ساخت گنبد در مساجد صرف‌نظر کردند و این عنصر که پیش از اسلام مراحل رشد و تکامل خود را طی می‌کرد، به ناگاه در معماری ایران غایب شد و قرن‌ها بعد دوباره ظهور کرد؟

آیا گنبدِ نوظهور در معماری ایرانِ پس از اسلام را می‌توان عنصری اسلامی تلقی کرد که مظهر معانی عمیق باورهای اسلامی باشد؟

در پاسخ به چنین پرسش‌هایی باید گفت عناصری که در دوران اسلامی، عناصر اصلی معماری مساجد قلمداد شد، نمی‌توانسته‌ به یک‌باره به‌وجود آمده و به چنین بالندگی رسیده باشد. بی‌شک این عناصر ریشه در دوران‌ گذشته داشته و سیر تکاملی را پیموده‌ است. بسیاری از عناصر موجود در معماری مساجد اسلامی، عناصر معماری ساسانی است که پس از ورود اسلام در معماری مساجد به کار رفت.

«در قلعه دختر فیروزآباد پلکانی که دور ستون می‌چرخد، صورت اولیه مناره‌های مساجد در دوران اسلامی است. در کاخ بیشاپور، میان‌سرایی که دورتادور آن رواق بوده عنصری است که بعدها در طرح مساجد، نقش مهمی ایفا می‌کند. گنبد مدور آجری در کاخ سروستان، بی کم و کاست به معماری اسلامی وارد می‌شود و تاریخانه دامغان تاق و تویزه را از ایوان کرخه به ارث می‌برد.»۵ اما عناصر دیگری نیز برای مدتی محو شد که از قضا مهم‌ترین عناصر معماری ایران در دوران ساسانی نیز قلمداد می‌شود. از آن جمله گنبد و ایوان و کنگره‌های تزیینی بود که گنبد و ایوان پس از چند قرن به معماری ایران بازگشت اما کنگره‌های تزیینی برای همیشه فراموش شد. به راستی چرا چنین شد؟

ساخت گنبد، برای مدتی متوقف شد و معماران ترجیح دادند با ستون‌های فراوان فضای مورد نیاز را برای راز و نیاز بپوشانند. نظر آرتور پوپ درباره غیبت و ظهور مجدد ایوان در معماری ایران را می‌توان تاحدودی به غیبت و ظهور مجدد گنبد نیز تعمیم داد. او درباره ایوان مداین معتقد است اساسا ایوان مداین نشانگر عظمت و قدرت حکومت ساسانی بود۶ و حکومت نوپای اسلامی که هنوز چندان از آموزه‌های اصیل اسلام دور نشده بود، به نمایش چنین قدرتی نیازمند نبود؛ هرچند در دوره‌های بعد که این نیاز دوباره احساس شد، ایوانِ با عظمت به معماری ایران بازگشت و در مساجد متبلور شد. این موضوع در مورد گنبدها نیز قابل تعمیم است. گنبد پیش از این آنقدر در معماری کاخ‌های حکومتی به کار می‌رفت که گویی نمادی از حکومت شاهنشاهی ساسانی شده بود. در سده‌های نخست اسلامی که حساسیت‌ها در زدودن نمادها و نشانه‌های دولت پیشین زیاد بود هر کسی برای تبری از آن دوران، به هر دلیل، تلاش خود را برای دوری از آن علایم به کار می‌بست. به ویژه آنکه نمادهای حکومت طاغوت نمی‌توانست در معماری مهم‌ترین و مقدس‌ترین مکان در حکومت اسلامی، یعنی مسجد، تکرار شود.۷ به این ترتیب گنبد به طور آگاهانه و ارادی از معماری ایران حذف و بعدها که از حساسیت‌های سیاسی کاسته شد یا حکومت‌های اسلامی دوباره رنگ و بوی نظام‌های پادشاهی به خود گرفت، گنبد نیز اجازه ظهور مجدد یافت.

اما گنبد در ظهور مجدد خود نماد و نشان چیست؟ هنرمند مسلمان ایرانی آموزه‌های اسلامی و معانی و مفاهیم عمیق عرفانی آن را که اینک در دل و جانش رسوخ و رسوب کرده، چگونه در اثرش متجلی می‌کند؟

گنبد به مثابه نماد

گنبد با ظهور مجدد خود از باورهای اسلامی و مفاهیم عمیق عرفانی متأثرمی‌شود که اینک بر دل جان ایرانیان نشسته است و ناگزیر برای درک بهتر آنچه هنرمند در ساخت آن به ویژه آنجا که گنبد به سرحد کمال خود می‌رسد، به کار بسته است، راهی جز ردیابی مفاهیم اعتقادی و دینی و چگونگی تبلور آنها وجود ندارد زیرا هنر در جهان سنتی بر نوعی آگاهی هنرمند از عالمِ هستی متکی است که از «ماهیتی قدسی و باطنی»۸ برخوردار است. به این ترتیب منشأ هنر سنتی از معرفت قدسی تفکیک‌ناپذیر به نظر می‌رسد.۹ به این اساس نقطه شروع ادارک معرفتی عناصر معماری ایران حوزه عرفان است که می‌توان شأن هنر و زیبایی را در آن جست‌وجو کرد و بازیافت.۱۰

ه- گنبد به مثابه نماد وحیانی: تجلی صفات جلالی و جمالی الهی در نقوش زیر گنبد

گنبد با ظهور مجدد خود در معماری ایران نه‌تنها دیگر نماد و نشان طاغوت و عظمت کاخ‌های سلطنتی حکومت شاهنشاهی ساسانی نیست، بلکه اینک نماد بارز وحدت و توحید بوده که از اصول دین اسلام است.

نادر اردلان در کتاب ارزشمند حس وحدت که برای نخستین‌بار در پژوهش‌های تاریخ معماری کوشید به معانی نهفته در صور معماری ایران نفوذ کند و از راز‌های آن رمزگشایی کند، در بررسی نمادین گنبد نخست از دو گونه نماد طبیعی و وحیانی نام می‌برد:«نمادهای طبیعی، شامل فرآیندهای طبیعت، انتظاماتی با نظامی قرینه یا با نواخت، یا هر دو را تشکیل می‌دهند. آدمی از راه صور هنری‌اش، این انتظام‌ها را الگو قرار می‌دهد وبا خلق صور هندسی که نسبت به مرکزشان قرینه‌اند، نمادی از وحدت در وحدت به دست می‌دهد که نخستین اصل اسلام است. نظام مکمله، همانا سرشاری طبیعت از نواخت‌هایی است که انگاره‌های بی‌شمارمبین آنهاست. این نظامْ نمادگر کثرت پایان‌ناپذیر آفرینش و افاضه وجود است که از واحدْ سرچشمه می‌گیرد: کثرت در وحدت».۱۱ او نمادهای وحیانی را نمادی خاص می‌داند که سنت‌های متفاوت جهان آنها را تقدیس و تایید کرده که تنوع خود را از زبان و صورتی می ‌یابد که در آن وحی شده است. «درست از آن روی که در نمادگرایی ریاضی همه اعداد و صور هندسی وابسته به مرکز هستند. این نوع نمادگرایی بازتابی از کثرت در وحدت است یا به واسطه وجه اشتراک تداعی و ارتباط عددی، بازتاب کثرت به مثابه کاربردی از وحدت. هر یک از این دو نماد بازتاب ثبات در جهان و دستخوش تغییرات زمانی هستند و این کیفیت ابدی گوهر و ذات تام نمادهاست».۱۲ او تلاش انسان را در جهت بازگرداندن نمادها به اصل‌شان می‌داند و در این راه حقایق مابعدالطبیعی را، یعنی حقایق نهفته در آنچه جهان کهن آن را اسرار اکبر می‌خواند، یاری‌رسان وی می‌داند. او معتقد است انسان تنها از طریق شعائری می‌تواند نماد را به اصل و مبدأاش رجوع دهد که جزو هنر قدسی است زیرا هنر قدسی هم به علوم کیهان‌شناختی و هم به اصول و مبادی مابعدالطبیعی وابسته است.۱۳ او بر این اساس در تحلیل نقش نمادین گنبد می‌نویسد: «صورت هنری به مثابه یک ظرف یا حاوی (جسم و ظاهر) از راه قوانین عینی خلق می‌شود. مظروف (روح و باطن) تکرار تکاملی مُثُل (عین ثابته و نمونه ازلی) است. صور هنری، که گوهرهایی برونی و درونی نیز دارند، از طریق شئون و حالات متعدد هستی و در ساختاری مبتنی بر سلسله مراتب به وحدت وابستگی می‌یابند. این کارکرد نمادین به‌سادگی در ساختار گنبد مشهود است. گنبد شکل ظرف و حاوی را دارد و براساس قوانین عینی ریاضیات و ایستایی ساخته شده است. کارکرد بی‌همتای گنبد این است که در عین راه بردن به نقطه‌ای مرکزی، یک فضای کروی را هم دربر می‌گیرد. این کیفیات فطری و دایمی گنبد را باید در حکم تجلی و مظهر صغیر گنبد کبیر افلاک، یعنی آسمان، دانست؛ کیفیاتی که دست به دست هم داده و نمادی از روح اعظم را دلالت می‌کنند که دربرگیرنده عالم است؛ همان مبداء که همه آفرینش از آن نشات می‌گیرد».۱۴

در واقع طی کردن قوس نزولی از وحدت به کثرت و قوس صعودی از کثرت به وحدت در بازخوانی معانی عرفانی نهفته در صورت گنبد مورد توجه بسیاری از پژوهندگان هنر و معماری قدسی ایرانی بوده است. در عرفان اسلامی، هستی در عالمی سلسله‌مراتبی از بالا به پایین و حرکتی رفت و برگشتی تکوین می‌یابد. این سیر مشتمل بر دو قوس معکوس یکدیگر است که اولی سیر از وحدت به کثرت و قوس برگشت حرکت از کثرت به وحدت است. در قوس اول اسماء جمالی حق تجلی می‌یابد و موجب خلق عالم می‌شود و در قوس دوم اسماء جلالی حق تعالی متجلی می‌گردد که موجب خلق وجود از موجودات می‌شود.۱۵ در قوس نزولی که آفرینش الهی صورت می‌گیرد، خداوند مبدأ و سرچشمه آغازین است؛ در حالی که در قوس صعودی بازگشت، انسان نقطه آغاز حرکت است. پایان و نهایت دور هستی، معادل انطباق دو نقطه آغاز و پایان آن است.۱۶حال «نیکوست به نقش زیر گنبدهای مساجد ایران توجه کنیم که نقوش مشابهی در دوایر متواتری بر آنها دیده می‌شود. این نقوش، نشان‌دهنده دو سیر معکوس وحدت به کثرت در قوس نزولی و سیر کثرت به وحدت در قوس صعودی وجود است».۱۷ ابن‌عربی قوس صعودی را یادآوری اسماء الهی و حرکتِ نزولی و دورشونده خود از مبداء وجود را حرکت به سمت تکثر و تنوع می‌داند که همگی و در عین تفاوت در مراتب، به یک حقیقت اشاره دارد.۱۸به این ترتیب نقوش زیر گنبد نمایانگر صفات جلالی و جمالی یا خلع و لبس دائم هستی تلقی شده است.

سید حس