پاورپوینت کامل سیر اجمالی تاریخ‌نگاری محلی مکه و مدینه، با تأکید بر جایگاه نگارش‌های علمای مغرب اسلامی ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint

توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت کامل سیر اجمالی تاریخ‌نگاری محلی مکه و مدینه، با تأکید بر جایگاه نگارش‌های علمای مغرب اسلامی ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت کامل سیر اجمالی تاریخ‌نگاری محلی مکه و مدینه، با تأکید بر جایگاه نگارش‌های علمای مغرب اسلامی ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت کامل سیر اجمالی تاریخ‌نگاری محلی مکه و مدینه، با تأکید بر جایگاه نگارش‌های علمای مغرب اسلامی ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint :

دو شهر مکه و مدینه به علت تقدّس و اهمیت معنوی آنان نزد مسلمانان، موضوع نگارش تواریخ محلی متعدّدی در طول دوران اسلامی بوده‌اند. در میان نگاشته‌های فراوان موجود در این زمینه، تواریخ محلّی مهمی به قلم عالمان و نویسندگانی مغربی الاصل نگاشته شده است.

چکیده: دو شهر مکه و مدینه به علت تقدّس و اهمیت معنوی آنان نزد مسلمانان، موضوع نگارش تواریخ محلی متعدّدی در طول دوران اسلامی بوده‌اند. در میان نگاشته‌های فراوان موجود در این زمینه، تواریخ محلّی مهمی به قلم عالمان و نویسندگانی مغربی الاصل نگاشته شده است. در نوشتار پیش‌رو، در آغاز سیری اجمالی از تاریخ‌نگاری محلی مکه و مدینه به دست داده شده و در ادامه، تواریخ محلی نگاشته شده به قلم علمای مغربی الاصل معرفی تفصیلی شده است. این بررسی، نقش و جایگاه دانشوران حوزه مغرب اسلامی را در خلق تواریخ محلی مهم و تأثیرگذاری برای مکه و مدینه، و به طور خاص کتاب‌های العِقد الثمینِ فاسی، به عنوان مهم‌ترین متن تراجم‌نگارانه برای مکه، و شِفاء الغَرامِ فاسی، به عنوان اثر خِطط‌نگارانه مهمی برای مکه، و کتاب نصیحه المشاورِ ابن فرحون، به عنوان متن تراجم‌نگارانه ارزشمندی برای مدینه، نشان می‌دهد.

کلیدواژه‌ها: تواریخ محلی، تاریخ‌نگاری اسلامی، مغرب اسلامی، مکه، مدینه، حرمین شریفین، عربستان سعودی

مقدمه

در بیشتر دوره‌های تاریخ اسلام، همواره تعاملات علمی، فرهنگی و مذهبی فراوانی میان حرمین شریفین و حوزه جغرافیایی مغرب اسلامی و اندلس (که از منظر تمدنی، بخش جدایی ناپذیری از مغرب اسلامی به شمار می‌آید) وجود داشته است. جوامع مسلمان سرزمین‌های مغرب اسلامی، به علت دورافتادگی نسبی خود از بخش‌های مرکزی جهان اسلام، همواره اهتمام و تعلّق خاطر خاصی به اماکن مقدس حرمین شریفین و رسول خدا (ص) داشته‌اند.

بخشی از این اهتمام، در قالب خلق آثار علمی و تاریخی متعدّدی درباره حج و حرمین شریفین تجلی یافته است که آن را در درجه نخست می‌توان در میراث بسیار غنی سفرنامه‌های حج و حجاز جست‌وجو کرد. این سفرنامه‌ها که در بازه زمانی طولانی مدّتی از سده ششم تا چهاردهم هجری، به قلم دانشوران حوزه مغرب اسلامی، از اندلس تا افریقیه، به‌جا مانده است، از مهم‌ترین منابع تاریخی در مطالعه تاریخ حج و حرمین شریفین به شمار می‌آید.

بخش دیگری از میراث حوزه مغرب اسلامی در زمینه حج و حرمین، توصیف‌های جغرافیایی مفصّل از حرمین شریفین در متون جغرافیایی مؤلّفان اندلسی و مغربی است. نمونه‌ای کهن و شناخته شده از اثر جغرافیایی مستقلّی در این زمینه، رساله‌ای در وصف مکّه و مدینه و بیت‌المقدس از نویسنده‌ای ناشناخته است که چنانکه حَمَد الجاسر ۱ (د ۲۰۰۰م) ـ مصحّح رساله ـ با استناد به شواهد درون‌متنی آن نشان‌داده، این رساله در حدود نیمه سده چهارم به قلم نویسنده‌ای از حوزه مغرب اسلامی پدید آمده است (الجاسر، ۱۳۹۳ق، ص۳۲۸-۳۳۰).

بخش دیگری از میراث علمای مغرب اسلامی در این باره را باید مناسک‌نامه‌ها و رساله‌های احکام فقهی حج به شمار آورد. همچنین لازم است به تألیفات دانشوران این حوزه درباره زیارت رسول خدا (ص) و رساله‌های صلوات بر ایشان و شرح شمایل آن حضرت و دیگر آثار مشابه اشاره کرد؛ متونی از قبیل دلائل الخیرات جَزولی (د ۸۷۰ق) که از متون بسیار رایج و پر اقبال در سراسر جهان اسلام به شمار می‌آید؛ و فتح المُتعال فی مدح النِعال اثر ابوالعبّاس مَقَّری (د ۱۰۴۱ق).

افزون بر آثار پدید آمده در موضوعات فوق، علمای حوزه اندلس و مغرب اسلامی نقش قابل توجهی نیز در خلق تواریخ محلی حجاز داشته‌اند. به عنوان نمونه‌هایی از آثاری در این زمینه به قلم دانشوران اندلسی، باید از کتاب اخبار دار الهجره ـ از تواریخ محلی مفقود مدینه ـ اثر رُزَین بن معاویه بن عمّار سَرقُسطی عَبدَری اندلسی (د ۵۲۵ق) (الهیله، ۱۹۹۴م: ۳۳-۳۵؛ احمدی میرآقا، ۱۳۹۲، ج۲، ص۲۶-۲۹) و تعالیق ابوالعبّاس احمد بن علی بن ابی‌بکر بن عیسی عبدری مَیُورْقی (د ۶۷۸ق) در تاریخ مکه اشاره کرد (الهیله، ۴۸). ۲

در نوشتار پیش‌رو تلاش شده است تا با نگاهی به سیر اجمالی تاریخ‌نگاری محلی دو شهر مکه و مدینه، همه تواریخ محلی نگاشته شده به قلم مورخان مغربی الاصل مجاور حرمین، به تفصیل بیشتر معرفی، و اهمیت و ارزش‌های تاریخی آنها بررسی شود؛ و بدین ترتیب نقش و جایگاه علما و دانشوران حوزه مغرب اسلامی در نگارش تواریخ محلی دو شهر مقدّس مسلمانان یعنی مکه و مدینه نشان داده شود.

۱. سیر اجمالی تاریخ‌نگاری محلی حرمین شریفین

۱-۱. سیر اجمالی نگارش تواریخ محلی مکه

با توجه به تقدس و اهمیت شهر مکه، در سده‌های نخست هجری تواریخ محلی متعددی برای مکه، عمدتاً تحت عنوان کلی «اخبار مکه» پدید آمد. در منابع کهن، نگاشته‌هایی به این عنوان برای شماری از محدّثان مشهور چند سده نخست اسلامی همچون واقدی (د ۲۰۷ق)، مدائنی (د ۲۱۵ق)، ابن شبّه (د ۲۶۲ق) و ابوسعید ابن اعرابی (د ۳۴۰ق) گزارش شده است که امروزه به دست ما نرسیده‌اند (برای آگاهی بیشتر درباره این آثار ر.ک: دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۲، ص ۶۴-۹۴).

کهن‌ترین تاریخ محلی مکه که امروزه در دسترس است، کتاب اخبار مکّه اثر ابوالولید محمّد بن عبدالله بن احمد ازرقی (د حدود ۲۵۰ق) است؛ هرچند برخی بر این باورند که اصل این اثر، کتابی از جدّ وی احمد بن محمد ازرقی (د ۲۲۲ق) بوده که نوه‌اش ابوالولید، اخباری را به آن افزوده است. به‌هر حال اخبار مکّه ازرقی از نظر گزارش‌ها و آگاهی‌های تاریخی و جغرافیایی فراوان و منحصر به‌فرد آن درباره مکّه و مسجدالحرام، اهمیت ویژه‌ای دارد (برای آگاهی بیشتر ر.ک: بهرامیان، ج۸، ص۳۶-۳۸).

تاریخ محلی مهم دیگر مکّه در همین دوره که خوشبختانه متن آن نیز به دست ما رسیده، اخبار مکّه اثر محمد بن اسحاق فاکهی، محدّث ساکن مکه در سده سوم هجری است که بخش موجود آن، مفصل‌تر از کتاب مورّخ معاصر خود ازرقی است؛ هرچند برخی بر این باورند که او بسیاری از گزارش‌های خود را از اخبار مکّه ازرقی، اما بدون اشاره به آن، اقتباس کرده است (برای آگاهی بیشتر ر.ک: احمدیان، ۱۳۹۲، ج۲، ص۸۲-۸۹).

در منابع کهن، در حدفاصل سده‌های چهارم تا ششم، به تواریخ محلّی دیگری برای مکه اشاره نشده است. در نیمه اول دوره مملوکی، آثار دیگری درباره شهر مکّه همچون کتاب القِری لقاصد اُمّ القُری اثر محبّ‌الدین طبری (د ۶۹۴ق) و زبده الاعمال وخلاصه الافعال اثر سعدالله اسفراینی (د ۷۸۶ق) پدید آمد که رویکرد اصلی این دست آثار، فضائل‌نگاری مکه و اماکن مقدس آن بوده و محتوای آنها نیز تا حدود زیادی از منابع قدیمی‌تر، به ویژه اخبار مکّه ازرقی گردآوری و اقتباس شده. از این‌رو چنین آثاری را نمی‌توان تواریخ محلی به مفهوم دقیق آن به شمار آورد.

پس از دوره رکود طولانی‌مدّت نگارش تواریخ محلی مکه، تألیفات تاریخی تقی‌الدین فاسی (د ۸۳۲ق) را می‌توان نقطه عطفی در نگارش این تواریخ به شمار آورد که پس از چند صد سال وقفه، در نیمه دوم دوره مملوکی از سر گرفته شد. فاسی با نگارش آثار متعدّدی در این باره، به ویژه دو کتاب العِقد الثمین فی تاریخ البلد الامین و شِفاء الغَرام بأخبار البلد الحرام، تأثیر شگرفی در ایجاد موج جدیدی از نگارش تواریخ محلی مکّه پس از خود به‌جا گذاشت.

تاریخ‌نگاری محلی مکّه در یک سده پایانی دوره مملوکی، با نگارش دو اثر بسیار مهم نجم‌الدین عمر بن محمد هاشمی، معروف به ابن فهد مکّی (د ۸۸۵ق)، شامل اِتحاف الوَری بأخبار امّ القُری و الدُّرّ الکمین بذیل العقد الثمین ادامه یافت. ابن فهد کتاب الدُرّ الکمین را به عنوان ذیلی بر العقد الثمین فاسی با رویکرد تراجم‌نگاری اعلام مکه، و کتاب اتحاف الوَری را با رویکرد رویدادنگاری سال‌نگارانه نوشت که از صدر اسلام تا سال وفات وی یعنی ۸۸۵ق را شامل می‌شود.

کتاب اتحاف الوری نوآوری مهمّی در تاریخ‌نگاری محلی مکه به شمار می‌آید که پس از ابن فهد رجال بعدی خاندانش، با نگارش ذیل‌هایی پیاپی بر این کتاب، کار وی را ادامه دادند. چنانکه فرزندش عزالدین عبدالعزیز بن عمر ابن فهد (د ۹۲۲ق) کتاب بُلوغ القِری فی ذیل اتحاف الوری (در حوادث سال‌های ۸۸۵ تا ۹۲۲ق)، و نوه‌اش جارالله بن عزالدین ابن فهد (د ۹۵۴ق) کتاب نیل المُنی بذیل بلوغ القری لتکمله اتحاف الوری (در حوادث سال‌های ۹۲۳ق تا ۹۴۹ق) را از خود به یادگار گذاشتند.

از خاندان ابن فهد همچنین چند تاریخ محلی مهم مکه با رویکرد اخبار و گزارش‌های تاریخی به تفکیک دوره‌های ولایت و امارت والیان و امرای مکه در طول تاریخ به‌جا مانده است. نخستین این آثار بُغیه المَرام بأخبار وُلاه البلد الحرام اثر نجم‌الدین ابن فهد است و اثر دیگر، غایه المَرام بأخبار سلطنه البلد الحرام اثر عزّالدین فرزند نجم‌الدین ابن فهد است که در واقع نسخه کامل‌تری از کار پدرش به شمار می‌آید.

در دوره‌های بعدی، آثاری همچون دُرَر الفرائد المُنظّمه فی اخبار الحاجّ وطریق مکّه المعظّمه اثر عبدالقادر جزیری انصاری (د ۹۷۷ق)، الارج المِسکی فی التاریخ المکّی اثر علی بن عبدالقادر طبری مکّی (د ۱۰۷۰ق) و منائح الکَرَم فی اخبار مکّه والبیت ووُلاه الحرم اثر علی بن تاج‌الدین سنجاری (د ۱۱۲۵ق) را ـ در کنار نیل المُنی اثر جارالله ابن فهد ـ می‌توان نمایندگان اصلی و شاخص تاریخ‌نگاری محلی مکّه در نیمه نخست دوره حاکمیت عثمانی بر حرمین شریفین به شمار آورد.

در دوره عثمانی همچنین آثار دیگری با رویکرد تاریخ و فضائل اماکن مقدس مکه پدید آمده است که در مقایسه با آثار یاد شده در بالا، از ارزش تاریخی کمتری برخوردار است. از نمونه‌های مشهور این دست آثار، می‌توان به الاِعلام باَعلام بلد الله الحرام اثر قطب‌الدین نهروالی حنفی (د ۹۹۰ق)، الجامع اللطیف فی فضل مکّه وأهلها وبناء البیت الشریف اثر جارالله ابن ظهیره قُرَشی (د ۹۸۶ق) و تحفه الکرام فی تاریخ مکّه وبیت الله الحرام اثر سید مهدی بحرالعلوم (د ۱۲۱۲ق) اشاره کرد.

نیمه دوم دوره حاکمیت عثمانی بر حرمین را می‌توان دوره افول تاریخ‌نگاری محلی مکه به شمار آورد. در این دوره تواریخ محلی جامع و شاخص مورخان دوره مملوکی و نیمه اول دوره عثمانی، جای خود را به تاریخ‌نگاری امرای مکه یا تراجم‌نگاری اعلام مکه برای یک یا چند قرن هجری داده است که از آن جمله می‌توان به خلاصه الکلام فی بیان امراء البلد الحرام اثر احمد زینی دحلان (د ۱۳۰۴ق) و نشر النور والزهر فی تراجم افاضل مکّه اثر عبدالله مرداد حنفی مکّی (د ۱۳۴۳ق) اشاره کرد.

به عنوان حلقه پایانی از سلسله تواریخ محلی مکه به شیوه سنّتی، باید به دو اثر شاخص و پرحجمی که به قلم دو تن از دانشوران ساکن مکه، تقریباً در نیمه سده چهاردهم نگاشته شده، اشاره کرد. این دو اثر که هم خطط‌نگاری و تاریخ اماکن مقدس شهر مکه و هم تاریخ سیاسی آن را دربرمی‌گیرند، عبارت‌اند از: اِفاده الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام اثر عبدالله غازی مکّی (د ۱۳۶۵ق) و التاریخ القویم لمکه وبیت الله الکریم اثر محمدطاهر کردی (د ۱۴۰۰ق).

۱-۲. سیر اجمالی نگارش تواریخ محلی مدینه

مدینه منوّره به عنوان مقصد مهاجرت رسول خدا (ص) و نخستین پایگاه گسترش اسلام، از اهمیت ویژه‌ای در تاریخ اسلام برخوردار است و وجود مسجد و تربت پاک آن حضرت و دیگر اماکن مقدّس و مزارات مرتبط با ایشان و اهل بیت و صحابه و تابعین، آن را به دومین شهر مقدّس مسلمانان تبدیل کرده است. این شهر همچنین به عنوان خاستگاه بسیاری از قُرّاء، فقها و محدّثان برجسته مسلمان در سده‌های اول و دوم هجری، تأثیر فراوانی بر علم و حدیث داشته است.

اهمّیت و تأثیرگذاری علمی مدینه منوّره در سده‌های نخست اسلامی، عامل مهمی بود تا در طول دو سده دوم و سوم هجری، چندین تاریخ محلی مهم، با هدف گردآوری اخبار و روایات مربوط به سیره رسول خدا (ص) و تاریخ این شهر و اماکن مقدّس و نیز حوادث سیاسی آن، نگاشته شود. به تبع شکل‌گیری این سنّت و نیز با توجّه به تقدّس و جایگاه معنوی این شهر، در دوره‌های بعدی نیز نگارش تواریخ محلی برای آن استمرار یافت.

نخستین تواریخ محلّی مدینه که در پایان سده دوم و در طول سده سوم نگاشته شده‌اند، مطابق سنّت تاریخ‌نگاری این دوره معمولاً اخبار المدینه نام‌گذاری می‌شدند. برخی از مؤلّفان همچون نورالدین سمهودی (د ۹۱۱ق) و فهیم شلتوت (مصحّح اخبار المدینه ابن شبّه)، نخستینِ این تواریخ را اخبار المدینه ابن زباله (زنده در ۱۹۹ق) به شمار آورده‌اند (سمهودی، ج۲، ص۶۵؛ ابن شبّه، بی‌تا، «ل»). این اثر امروزه متنی مفقود به شمار می‌آید، اما نقل قول‌های متعدّدی از آن در منابع دوره‌های بعدی، به ویژه وفاء الوفای سمهودی به‌جا مانده است.

با این حال حَمَد الجاسر نخستین متن نگاشته شده در تاریخ مدینه را از عبدالعزیز بن عمران مَدَنی دانسته است که گزارش‌های تاریخی فراوانی درباره مدینه منوّره از وی به واسطه شاگردش ابوغسّان محمد بن یحیی مدنی (زنده در ۱۹۰ق)، روایت شده است (الجاسر، ۱۳۸۹ق، ۹۸-۱۰۰). اما یاسر احمد نور نخستین اثر در این موضوع را از ابوغسّان مدنی دانسته است که مورخان بعدی به ویژه ابن شبّه، گزارش‌های تاریخی فراوانی را از وی روایت کرده‌اند (نور، ۲۰۱۶م، ۱۸۹-۲۰۳).

تاریخ محلی دیگر مدینه، کتاب اخبار المدینه ابن شَبَّه بصری (د ۲۶۲ق) است که از میان تواریخ محلی مدینه در سده‌های نخست، تنها متنی است که امروزه نسخه‌ای خطی از آن به دست ما رسیده؛ هرچند این نسخه حاوی متن کامل کتاب نیست. منبع بعدی، اخبار المدینه یحیی بن حسن علوی مدنی (د ۲۷۷ق) است که این اثر نیز امروزه متنی مفقود به شمار می‌آید، اما نقل قول‌های فراوانی از آن در منابع دوره‌های بعدی به ویژه وفاء الوفای سمهودی باقی مانده است.

افزون بر این، اشاره‌هایی به وجود تاریخ‌های دیگری برای مدینه از همین دوره، همچون اخبار المدینه مدائنی (د ۲۲۵ق) و اخبار المدینه زبیر بن بکّار (د ۲۵۶ق) (درباره این دو کتاب ر.ک: دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۲، ص۴۹-۵۳ و ۵۸-۶۲) و کتاب المدینه وأخبارها اثر عبدالله ابن ابی‌سعد ورّاق (د ۲۷۴ق) (ندیم، ۲۰۰۹م، ج۱-۲، ص۳۳۵) وجود دارد که در منابع تاریخی دوره‌های بعدی نقل قول‌های بسیار کمتری از آنها به چشم می‌خورد.

در سده‌های چهارم تا ششم هجری، نگارش تواریخ محلی مدینه به ترتیب با دو کتاب الانتقاء فی اخبار المدینه اثر محمّد بن عبدالرحمن بغدادی ذهبی معروف به ابوطاهر مُخلّص (۳۰۵-۳۹۳ق)، و اخبار دار الهجره اثر رُزَین بن معاویه عبدری سَرقُسطی (د ۵۲۴ق) ادامه یافته است. این دو متن امروزه مفقود به شمار می‌آیند؛ اما نقل قول‌هایی از آنها در منابع تاریخی دوره‌های بعدی به‌جا مانده است (برای آگاهی بیشتر ر.ک: حسینی، ۱۳۹۲، ج۳، ص۲۹۹-۳۰۱؛ احمدی میرآقا، ۱۳۹۲، ج۲، ص۶-۲۹).

چنانکه ملاحظه می‌شود، از سده چهارم تا ششم، نگارش تواریخ محلی مدینه در مقایسه با دوره پیش از آن، کاهش چشم‌گیری یافت. نگارش کتاب الدُّرّه الثمینه فی تاریخ المدینه اثر ابن نجّار (د ۶۴۳ق) ـ مورّخ برجسته بغدادی در سده هفتم هجری ـ را می‌توان نقطه آغازی برای موج جدیدی از تاریخ‌نگاری محلّی مدینه به شمار آورد که در دوره مملوکی به اوج رونق خود رسید.

چنین به‌نظر می‌رسد که تحت تأثیر کتاب ابن نجّار و با الگوگیری از محتوا و ساختار آن، در دوره مملوکی، چندین اثر مشابه آن شامل بهجه النفوس والاسرار فی تاریخ دار هجره المختار اثر مرجانی (زنده در ۷۷۰ق)، التعریف بما أنست الهجره من معالم دار الهجره اثر جمال‌الدین مطری (د ۷۴۱ق)، تحقیق النصره بتلخیص معالم دار الهجره اثر ابوبکر مراغی (د ۸۱۶ق) و در نهایت، المغانم المطابه فی معالم طابه اثر مجدالدین فیروزآبادی (د ۸۱۷ق) پدید آمد.

به موازات این آثار که با تأکید بر تاریخ شهر مدینه و اماکن دینی و جغرافیایی آن به ویژه مسجدالنبی نگاشته شد، تواریخ محلی دیگری نیز در همین دوره با رویکرد تراجم‌نگاری پدید آمد. مهم‌ترین این آثار عبارت‌اند از الروضه الفردوسیه والحضره القدسیه اثر آقشهری (د ۷۳۹ق)، نصیحه المشاور وتعزیه المجاور اثر ابن فرحون مالکی (د ۷۶۹ق) و متن مفقودی به عنوان تاریخ المدینه اثر شمس‌الدین محمد بن صالح کِنانی (۷۸۵ق).

اما به عنوان مفصّل‌ترین و مهم‌ترین تواریخ محلی مدینه در دوره مملوکی، باید از وفاء الوفا بأخبار دار المصطفی اثر نورالدین سمهودی (د ۹۱۱ق) و التحفه اللطیفه فی تاریخ المدینه الشریفه اثر شمس‌الدین سخاوی (د ۹۰۲ق) نام برد که هر دو تقریباً به طور هم‌زمان در پایان این دوره نگاشته شده‌اند. این دو اثر نقطه اوج نگارش تاریخ‌نگاری محلّی مدینه در دوره مملوکی، به ترتیب یکی در حوزه تاریخ شهر و اماکن آن، و دیگری در حوزه تراجم‌نگاری اعلام آن به شمار می‌آیند.

در دوره عثمانی شماری از آثاری پدید آمده است که به نوعی می‌توان آنها را تاریخ محلّی مدینه به شمار آورد. از آن جمله می‌توان از تاریخ المدینه اثر قطب‌الدین نهروالی (د ۹۹۰ق)، عمده الاخبار فی مدینه المختار اثر احمد بن عبدالحمید عبّاسی (سده ۱۰ق)، نتیجه الفِکَر فی خبر مدینه سید البشر اثر زین‌العابدین بن محمد بن عبدالله عبّاسی (د ۱۱۳۰ق) و الاخبار الغریبه فی ذکر ما وقع بطیبه الحَبیبه اثر جعفر بن حسین مدنی (د ۱۳۴۲ق) نام برد.

بیشتر آثار و تواریخ محلّی مدینه که در دوره عثمانی نگاشته شده، از منظر جامعیت، نوآوری و ارزش تاریخی آنها، قابل مقایسه با آثار دوره‌های قبلی (همچون الدُّرّه الثمینه ابن نجّار، تسلیه المجاور ابن فرحون، وفاء الوفای سمهودی و التحفه اللطیفه سخاوی) نیست. از این‌رو دوره عثمانی را باید دوره افول تاریخ‌نگاری محلّی مدینه به شمار آورد.

۲. تاریخ‌نگاری محلّی حرمین به قلم علمای مغرب اسلامی

۲-۱. تواریخ محلّی مکّه

نگاشته‌های خاندان علمی فاسی را احتمالاً باید تنها آثار شناخته شده در زمینه تاریخ‌نگاری محلی مکّه به قلم دانشوران حوزه مغرب اسلامی به شمار آورد. ابوعبدالله محمّد بن محمّد بن عبدالرحمن فاسی مکّی (۶۴۴-۷۱۹ق)، نخستین شخص از این خاندان است که از زادگاهش فاس به مشرق اسلامی مهاجرت کرد و پس از حج‌گزاری در سال ۶۸۶ق، در مکّه اقامت گزید (فاسی، ۱۹۸۶م، ۲/۲۹۸-۳۱۲). او صاحب تعالیق یا در واقع اخبار و گزارش‌هایی بوده که امروزه نسخه‌ای از آن شناخته شده نیست؛ اما نوه‌اش تقی‌الدین فاسی، از آنها در آثار خود بهره برده است (بنگرید: الهیله، ۶۰).

مشهورترین شخص این خاندان، ابوالطیب محمّد بن احمد، معروف به تقی‌الدین فاسی (۷۷۵-۸۳۲ق)، تاریخ‌نگار مشهور و برجسته شهر مکّه است که سال‌ها منصب قضاوت مذهب مالکی در مکّه، و تدریس و فتوا بر اساس فقه این مذهب در مدارس این شهر و نیز تدریس در مسجدالحرام را عهده‌دار بود (فاسی، ج۱، ص۳۳۸-۳۳۹). او در شرح حالی که برای خود در کتابش العقد الثمین نگاشته، فهرستی از تألیفات خود به همراه شرح موضوع و محتوای آنها را به دست داده است (همو، ج۱، ص۳۴۱-۳۴۷).

تقی‌الدین فاسی دارای تألیفات متعدّد و متنوّعی، عمدتاً در تاریخ (شامل تاریخ‌نگاری و خِطَط‌نگاری شهر مکّه، تراجم‌نگاری، فهرست شیوخِ سماع و اجازات، تاریخ‌نگاری پادشاهان و اُمرا، ذیل‌نگاری یا اختصارنگاری آثار برخی از مورخان دیگر) و نیز آثاری در مناسک حج بود (برای آگاهی بیشتر ر.ک: الهیله، ۱۱۶-۱۲۵). اما از میان آنها، دو اثر وی العِقد الثمین فی تاریخ البلد الامین و شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام اهمیت ویژه‌ای در تاریخ‌نگاری محلّی مکّه دارد.

الف) العِقد الثمین فی تاریخ البلد الامین

این کتاب حجیم‌ترین اثر در میان تألیفات فاسی به شمار می‌آید و موضوع آن تراجم و شرح حال اعلام مکّه در طول تاریخ اسلام تا زمان مؤلف است. با توجه به اینکه تا پیش از فاسی، تاریخ محلّی دیگری برای مکّه با رویکرد تراجم‌نگاری وجود نداشته، این کتاب نوآوری مهمی در تاریخ‌نگاری محلّی مکّه به شمار می‌آید. اهمّیت این کتابِ فاسی، مورّخ بزرگ دیگر مکه پس از وی، نجم‌الدین ابن فهد، را واداشته است تا با هدف تکمیل آن، ذیلی بر آن به نام الدُرّ الکمین بذیل العِقد الثمین بنویسد.

فاسی در مقدّمه کتاب، انگیزه خود از نگارش آن را گردآوری شرح حال بزرگان اهل مکّه یا کسانی که چندی در این شهر سکونت داشته یا در آن از دنیا رفته‌اند، از والیان و قاضیان گرفته تا فقها و خطبا و مؤذّنان، و نیز شرح حال کسانی که در توسعه یا بازسازی یا مرمّت مسجدالحرام و دیگر اماکن مقدّس مکّه یا در ساخت نهادهای علمی ـ آموزشی و بناهای عام‌المنفعه شامل مدارس، رباط‌ها، سقّاخانه‌ها، برکه‌ها، چاه‌ها، چشمه‌ها و … دست داشته‌اند، بیان کرده، و نظر به اینکه پیش از خود اثر دیگری در این زمینه نیافته، اقدام به نگارش کتاب کرده است (فاسی، ج۱، ص۳).

فاسی کتاب خود را با مقدّمه‌ای در خِطط‌نگاری شهر مکّه، که آن را نسخه خلاصه‌ای از کتاب دیگر خود شفاء الغرام دانسته، آغاز کرده و این تلخیص را الزُّهور المُقتَطفه من تاریخ مکّه المکرّمه نامیده است (همو، ج۱، ص۸ و ۲۶-۲۷). سپس در ادامه و پیش از آغاز تراجم اعلام مکه، به گفته خود تبرّکاً و با توجه به اینکه رسول خدا (ص) از مکه بوده (همو، ج۱، ص۵)، متن کامل تألیف دیگری از خود در سیره پیامبر (ص) را به نام الجواهر السَنیه فی السیره النبویه گنجانیده است (الهیله، ص۱۲۳).

فاسی تراجم رجال را با نام «محمّد» و سپس با نام «احمد» آغاز کرده، و در ادامه، تراجم سایر اعلام را بر اساس ترتیب الفبایی نام آنها تنظیم کرده است. او بخش‌های پایانی کتاب را به تراجم رجالی که به کنیه خود شهرت دارند، و سپس شرح حال زنان بر اساس ترتیب الفبایی نام آنها و در پایان، تراجم زنانی که به کنیه خود شناخته می‌شوند، اختصاص داده است. در نسخه چاپی کتاب، تعداد اعلامی که شرح حال آنها به دست داده شده، ۳۵۴۸ تن شمارش شده‌اند.

فاسی در نگارش العقد الثم