پاورپوینت کامل التربیه العربیه الإسلامیه: المؤسسات و الممارسات ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint

توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت کامل التربیه العربیه الإسلامیه: المؤسسات و الممارسات ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت کامل التربیه العربیه الإسلامیه: المؤسسات و الممارسات ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

بخشی از متن پاورپوینت کامل التربیه العربیه الإسلامیه: المؤسسات و الممارسات ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint :

برای دیگر کاربردها، تربیت اسلامی (ابهام زدایی) را ببینید.

التربیه العربیه الاسلامیه: المؤسسات و الممارسات، اثر موسسه آل البیت، کتابی است چهارجلدی که حاوی مقالاتی در مووضع تعلیم و تربیت اسلامی است.

جلد اول

جلد اول دربردارند ۳۷ مقاله تحقیقی و تخصصی در زمین تاریخ تعلیم و تربیت در اسلام است. مقالاتی با موضوعات بدیع و متنوع که خوب پرداخته شده‌اند و می‌توانند در نوع خود مفید و پرکنند برخی از خلاءها و کاستی‌های تحقیقی در این حوزه باشند. مطالب این مجموعه مقالات – جز اندکی – در فارسی مطرح نشده که آن هم بیشتر در منابع ترجمه شده یافتنی است. فراوانی، اعتبار، تنوع منابع تحقیق، گزیده‌گویی در مقالات و نظارت علمی و گروهی بر نگارش ن‌‌هایی آنها، از ویژگی‌های خوب این مقالات است. در این مجموعه چون اکثر کار‌های انجام شده در کشور‌های عربی، از فرهنگ شیعی اثناعشری (امامیه)، فرهنگ شرق اسلامی (ایران و شرق آن) و نیز آنچه در کشور‌های مسلمان حوز دریای خزر گذشته و حتی کشور ترکیه، غفلت شده است و چنان می‌نماید که تلاش بر آن بوده است که ابتدا از عرب گفته شود سپس از اسلام.

۱) تربیت در میان عرب‌های پیش از اسلام: این مقاله مخالف تصور رایج نسبت به اوضاع فرهنگی و اقتصادی عربستان پیش از اسلام است. نگارنده معتقد است از ربع الخالی که بگذریم، در عربستان سرزمین‌های بسیار سرسبزی وجود داشته است که نمون آن در جنوب و حضر موت یافتنی بوده است.

مردم عربستان، صاحب تمدن عالی بوده‌اند. این تمدن از هزار دوم پیش از میلاد براساس کشاورزی و تجارت شکل گرفته است. در میان این مردم، قوانین اجتماعی حاکم بوده که برخی از آنها در الواح کشف شده در این مناطق آمده است. قتبانیه و معینیه از تاریخ استفاده می‌کرده‌اند. از نقش‌های به دست آمده برمی‌آید که عربها کتابت می‌دانسته‌اند و مثلا حروف عرب‌های جنوب (مسند) منقطع بوده است نه متصل، و کلمات معمولا از راست به چپ نوشته می‌شده است. این لغت تا زمان اسلام به کار برده می‌شده است؛ چنانکه، آخرین لوح کشف شده به این زبان، مربوط به ابرهه در ۵۵۲ م برابر با ۶۶۲ سبئی است.

نگارنده در ادامه می‌افزاید: در عربستان مراکز آموزشی و معلم وجود داشته است. از سنگ‌نوشته‌‌های صفویه و ثموریه پیش از اسلام برمی‌آید که اینان بی‌سواد (امی) نبوده‌اند.

از شواهد موجود برمی‌آید که قبایل عرب پیش از اسلام در وسط و شمال عربستان هم دست‌کم سیصد سال پیش از اسلام کتابت داشته‌اند و هرسخنی جز این نادرست است.

از نظر نویسنده، عرب‌های پیش از اسلام خواندن و نوشتن می‌دانستند و واژ «امی» در قرآن مجید نه به معنای بی‌سواد، بل به معنای فاقد کتاب آسمانی بودن است که در مورد عرب‌های پیش از اسلام صادق است؛ پس مراد از امی، امی در کتابت نیست بلکه امی در دین است و شمار کسانی که به هنگام ظهور اسلام در مکه خواندن و نوشتن می‌دانسته‌اند زیاد بوده است، مدینه هم به طریق اولی افراد باسواد فراوان داشته است. حتی عرب‌های پیش از اسلام با زبان‌های بیگانه آشنا بوده و آنها را آموزش می‌داده‌اند. نام برخی از اشراف که در پیش از اسلام معلم بوده‌اند در آثار موجود است.

۲) آموزش در عصر سیره و راشدین: در این مقاله به مطالب زیر اشاره شده است:

میراث فرهنگی عرب پیش از اسلام و توجه به فرق میان فرهنگ با کتابت، ویژگی‌های عمومی آموزش در عصر سیره و راشدین، دیدگاه اسلام نسبت به علم و تعلیم، آداب تعلیم و رسوم آن نزد مسلمانان، فعالیت‌های آموزشی در مکه پیش از هجرت، فعالیت‌های آموزشی در مدینه، گسترش آموزش اسلامی در شهرها و مناطق تازه مسلمان شده، مدینه مرکز جنبش فکری در عصر سیره و راشدین، ابزار و آلات کتابت، موضوعات و مواد آموزشی (قرآن و علوم آن، حدیث، فقه، لغت عرب، تاریخ، علم انساب، داستان، امثال و حکم، پزشکی و نجوم).

مراکز تربیتی عرب در شام تا اواسط قرن چهارم هجری: مراکز آموزشی، متأثر از اوضاع اجتماعی و خواست بانیان و متولیان خود می‌باشند و بررسی این مراکز در هر منطقه اهمیت ویژه دارد؛ لذا، نگارنده به مراکز آموزشی شام تا قرن چهارم پرداخته است.

وی برای بازشکافت مطلب، نخست از اهمیت شام به لحاظ نزدیکی به مهد رسالت و وجود بیت المقدس و مرکزیت خلافت یاد می‌کند؛ سپس، به پیدایش دو نظام آموزشی عام و خاص در شام اشاره می‌کند و می‌افزاید: آموزش عمومی در مساجد و مکتب‌خانه‌ها و رباطها گسترش یافت و آموزش خصوصی اختصاص به قصرها داشت که در ن‌‌هایت برخی از آنها تبدیل به کتابخانه شد. نگارنده در ادامه به آموزش کودکان در مساجد و مکتب‌خانه‌ها و خانه‌‌های بزرگان و مغازه‌ها و رباطها می‌پردازد و در پایان مقاله به آموزش خصوصی (که خاص خلفا و امرای اموی بوده است) اشاره می‌کند و مواد آموزشی آنها را یادآور می‌شود و به ایجاد اولین کتابخانه به دست معاویه و بیت الحکمه خواندن آن اشاره می‌کند.

۳) آموزش در آندلس تا پایان قرن چهارم: منابع تاریخی دربار مراکز آموزشی و آموزش در بیرون خانه در آندلس تا حوالی ۱۳۸ ه‍/ ۷۵۵ م چیزی نگفته است. با پا گرفتن دولت مستقل در آندلس، حرکت علمی و تعلیمی تحول مثبت یافت و در عصر ناصر و سپس منصور ابن عامر به اوج رسید و تا زمان آشوب بربرها در پایان قرن چهارم فروکش نکرد. نگارنده پس از این به برخی از عوامل گسترش دانش و دانش‌جویی در آندلس اشاره می‌کند؛ سپس، به شرح اصطلاحات آموزشی: معلم، مؤدب، مکتب، مدرس و استاد می‌پردازد، از مراحل آموزشی (مرحله مکتب‌خانه و مرحل پس از مکتب‌خانه) یاد می‌کند، از آداب و شروط آموزش و معلمی می‌گوید، به اجرت معلمی، برنامه درسی طلاب و آموزش دختران اشاره می‌کند و با ذکر چند نکته حل نشده در آموزش آندلس، سخن را به پایان می‌برد.

۴) آموزش در مغرب بین قرن سوم تا پنجم هجری: نگارنده این مقاله ابتدا به شرح اوضاع و احوال عمومی مغرب بین قرن سوم تا پنجم از جهات گوناگون می‌پردازد و از تأثر فرهنگی شدید مغرب از شرق اسلامی یاد می‌کند و می‌افزاید: مهمترین جلو این تأثر در آموزش و پرورش خود نمود. آنگاه، به آموزش عمومی و آموزش عالی در غرب اسلامی می‌پردازد و در شرح آنها از جمله به نکات زیر یاد می‌کند: وجود گون‌های آموزش خصوصی در کنار آموزش عمومی در مکتب‌خانه، نهی از آموزش در مساجد و لزوم داشتن مکتب‌خانه، دستمزد معلمی و وجه شرعی آن، اشاره به ابن سحنون و قابسی و دو کتاب تربیتی آنها، جواز شرعی دستمزد برای آموزش قرآن از نظر مالک و مکتب فقهی مالکی و کراهت دریافت دستمزد برای آموزش دیگر مواد، نگرش خوارج مغرب در این باره، موضع مغربیان در قبال هدایایی که به معلمان تقدیم می‌شده است و برخی از عادات این امر، اوقات تدریس، تعطیلات درسی، مراحل هفت‌گان آموزش و حفظ قرآن کریم، دیگر آموزش‌های مکتب‌خانه‌ها، توجه به مسائل اخلاقی فراگیران، سن آغاز آموزش، معلمان مکتب‌خانه و جایگاه و منزلت اجتماعی آنها، گسترش مکتب‌خانه در مغرب اسلامی. نگارنده پس از این به مرحل آموزش پس از مکتب‌خانه از نگاه مالکیه می‌پردازد، از اوضاع اجتماعی و اقتصادی مالکیان در مغرب می‌گوید، به علوم و مواد آموزشی و کتاب‌های آنها اشاره می‌کند، به بازخورد آموزشی درگیری مالکیه با فاطمیه در مغرب می‌پردازد و از روش‌های تدریس در مغرب یاد می‌کند؛ سپس، به آموزش پس از مکتب‌خانه در میان فرق انشعابی اهل سنت مثل خوارج می‌رسد و از پیدایش حلقه درس در میان خوارج می‌گوید و با شرح نظام آموزش حلق‌های، از شاگردان این نظام آموزشی یاد می‌کند و به شیخ حلقه و جایگاه او می‌پردازد و از مواد آموزشی و دیگر کار‌های انجام شده در حلقات می‌گوید و از مراحل رشد در حلقه یاد می‌کند و به مسائل مالی حلقه‌ها و منابع تأمین آنها اشاره می‌کند و از رشد نظام حلق‌های می‌گوید.

ادامه این مقاله در باب آموزش در عصر فاطمیه در مغرب است و در آن با نکات زیر آشنا می‌شویم: برخی از ویژگی‌های نظام آموزشی فاطمیان، نقش امام در این نظام آموزشی، مراحل آموزشی فاطمیه، مجالس و مناظره‌‌های آنها.

نکته بعدی، شرح کوتاه نقش آموزشی رباطها در مغرب است و پس از آن اشارتی می‌شود به اجاز علمی در نظام آموزشی مغرب اسلامی و بفرجام با نظری کوتاه به نظری تربیتی در مغرب اسلامی، مقاله پایان می‌پذیرد.

۶) آموزش نزد فاطمیان: فاطمیان در مغرب اسلامی کمتر از نیم قرن حکومت کردند و نظام آموزشی خاصی در مغرب از آنها بروز نکرد؛ اما، در مصر نزدیک به دو قرن حکومت کردند و اصولا مصر از زمان خلافت فاطمیان دچار تحول اساسی در سیاست آموزشی شد؛ چه، حکومت مستقل بود و از بغداد و شام و مدینه دستور نمی‌گرفت و نظام آموزشی تاز‌های در مصر پدید آمد که پیش از فاطمیان سابقه نداشت.

فاطمیان در مصر، نظام آموزشی پیش از خود را نابود نکردند بل آن را متحول کردند که نمود‌های آن را در منابع تاریخی می‌توان یافت. در این دویست سال، آموزش کودکان رشد و گسترش بسیار یافت؛ اما، از لحاظ مواد درسی تفاوت چندانی در محتوا با دیگر نقاط جهان اسلام نداشت. آموزش عالی در مصر عصر فاطمیان در زمان خلیفه سوم فاطمی (الحاکم بامر اللّه)، جان تازه گرفت؛ چه وی (دار الحکمه) و دار العلمی بنا کرد که با دار العلم بغداد فرق داشت. هدف دار العلم مصر، گسترش آموزش علمی به شکل باز بود.

این مرکز دارای چند دانشکده بود. از جمله ویژگی‌های دار العلم مصر، آموزش نظامی در آن بود، همچنین آموزش دینی در آن شکلی منظم گرفت و بیشتر در مسجد و قصر آموزش داده می‌شد. در قصر مجموع‌های از کتب فراهم آمد که سرانجام به پیدایش خزانه الکتب انجامید که نزدیک به یک میلیون و هفتصد هزار جلد کتاب داشت. آموزش در مسجد هم نقط عطفی داشت و آن ایجاد جامع الازهر (۷ رمضان ۳۶۱ ه‍/ ۲۲ یونیه ۹۷۲ م) بود.

۷) نقش مجالس و حلقه‌ها در نظام تربیتی اسلام تا قرن پنجم هجری/یازدهم میلادی:

در این مقاله به مطالب زیر اشاره شده است: اصول نظام تربیتی اسلام، فعالیت‌های تربیتی در صدر اسلام، مراکز تربیتی (منازل دانشمندان، مغازه‌‌های دانشمندان، مساجد، مجالس و حلقه‌‌های درس)، شرکت در اجتماعات علمی (درس‌های پرمستمع)، چگونگی القاء درس در این جلسات، مواد آموزشی در این جلسات، زمان آموزش، امتحان و آزمودن معلمان، مواد امتحانی، اجازات علمی در امر سماع که بعضا شفاهی بوده است، اجاز علمی مکتوب، سفر در پی کسب دانش، نقش تربیتی – آموزشی بازار و حتی کاروانسراها، جمع بازار و مسجد و مدرسه، مقابر و زوایای و نقش آموزشی آنها، کتابخانه‌ها و دار العلمها، میزان اهتمام به علوم اوائل در مساجد، توجه به علوم اسلامی در مساجد، روش و آداب معلمی و تدریس، روش‌های تعلیم و تعلم، زبان آموزشی، آداب و رسوم مدرسه‌ها، شهریه طلاب، شغل معلمی.

جلد دوم

این مجلد دارای پنج مقاله است که جملگی در فارسی تازگی دارد و مطالعه آنها برای فارسی‌زبانان علاقه‌مند غنیمت است. در این مجلد هم، از فعالیت‌های آموزشی و فرهنگی شرق اسلامی (مگر آنچه در باب نظامیه و برخی مدارس بخارا آمده) و نیز فعالیت‌های فرهنگی – آموزشی امامیه سخنی در میان نیست، و حتی جنبش‌های فرهنگی آموزشی در غرب اسلامی چون آندلس را عربی جلوه داده‌اند.

۱) مدرسه با تأکید بر نظامیه‌ها: از نصوص موجود برمی‌آید که پیش از اسلام در میان عربها مدرسه و معلم و کتابت وجود داشته است. پس از پیدایش اسلام، در مدینه «دار القراء» پدید آمد و بی‌تردید مسجد در آموزش نقشی اساسی داشت و اصولا در مسجد غیر از علوم اسلامی هم تدریس می‌شد. مسجد آبشخور مدارس اسلامی شد و همزمان با آموزش در مسجد، مکتب‌خانه هم گسترش یافت؛ البته، واژه مدرسه تا اوائل قرن سوم به مفهوم آموزشی آن به کار نرفت.

مکتب‌خانه در زمان مأمون (۱۹۸-۲۲۸ ه‍/ ۸۱۳-۸۳۳ م) به اوج شکوفایی رسید و نخستین تلاشها برای ایجاد مدرسه به زمان معتضد باللّه می‌رسد. در باب اولین مدرسه در جهان اسلام اختلاف‌نظر بسیار است. با این حال حق آن است که نخستین مدرسه در جهان اسلام در اواخر قرن دوم و اوائل قرن سوم ساخته شد و آن مدرسه امام ابو حفص فقیه بخاری است. از برخی منابع برمی‌آید که در قرن سوم در سراسر بخارای قدیم مدارسی وجود داشته است که از شمار آنها اطلاعی در دست نیست.

از مصادر اسلامی برمی‌آید که در نیشابور در آغاز قرن چهارم مدرسه وجود داشته است. از آغاز قرن پنجم جنبش مدرسه‌سازی در شرق اسلامی سرعت گرفت، اصولا عصر سلجوقیان به دوران گسترش مدارس شهرت یافته است.

نگارنده در ادامه بحث به روند پیدایش و گسترش مدارس نظامیه و علل و انگیزه‌‌های گوناگون ایجاد آنها می‌پردازد و برخی اقوال را در این باب بازگو می‌کند. در باب نظامیه‌ها (غیر از نظامیه بغداد) جز در لابه‌لای شرح اقوال عالمان شافعی چیزی در دست نیست؛ اما، در باب مدرسه نظامی بغداد مطلب فراوان است. نگارنده برای شرح بیشتر مدرسه نظامیه بغداد به نکات زیر اشاره می‌کند: منابعی که در آنها از این مدرسه یاد شده است، مواد آموزشی در این مدرسه، مناصب آموزشی چهارگانه در آن، نواب تدریس، معیدان، واعظان و وعظ، شمار شش هزاری طلاب مدرسه، افزایش مدارس بغداد در اواسط قرن پنجم، برخی واکنشها در قبال ایجاد مدرسه نظامیه در بغداد، استمرار نقش آموزشی مساجد در کنار مدارس، نخستین مدرسه در مصر، نخستین مدرسه در حجاز، اولین مدرسه در مغرب، اولین مدرسه در تونس، اولین مدرسه در آندلس، اشارتی به مدرسه مستنصریه در بغداد.

۲) مراکز آموزشی در عراق از قرن پنجم تا هفتم هجری: سیر حیات مراکز آموزشی در عراق (از قرن ۵ تا ۷) دو مرحله را طی کرده است: یکی مراکز پیش از مدارس و دیگری مدارس.

بسیاری از دانشمندان درس خود را در منازلشان برپا می‌کردند. نشانه‌‌‌هایی در دست است که می‌رساند در خانه‌‌های عالمان بیش از دیگر اماکن، مجالس درس برپا می‌شده است و این ویژگی حتی پس از برپایی مدارس هم حفظ شد.

نگارنده در ادامه، به آموزش در جوامع و مساجد می‌پردازد و از نقش آموزشی مسجد جامع و مواد آموزشی جوامع می‌گوید و به برخی از جوامع مهم و آموزش در آنها اشاره می‌کند؛ سپس، به مساجد می‌رسد و از آموزش در آنها و آداب و رسوم آن می‌گوید و از کتابخانه مساجد یاد می‌کند و به امور زیر می‌پردازد: شمار طلبه‌‌های مساجد، مدت آموزش در مساجد، ساعات تدریس، امکانات رفاهی برای طلبه‌‌های غریب، وضع مالی بسیار نامناسب طلاب، تعاون و همیاری میان طلاب.

نکته بعدی این مقاله اشاره و نقدی است به دیدگاه کسانی که می‌گویند رباطها و زاویه‌ها از مراکز آموزشی بوده است؛ پس از این، گفتگو از مراکز خاص آموزش علوم غیردینی (فلسفه و ریاضیات) است. نگارنده بر آن است که هیچ نص صریحی در دست نیست که دلالت بر وجود چنین مراکزی داشته باشد مگر در باب آموزش پزشکی. درست است که بیت الحکمه، دار العلماء، بازار کتاب‌فروشان از مراکز فرهنگی بوده است که برخی از آنها در اختیار همگان و برخی دیگر خاص گروهی بوده است؛ اما این مراکز فرهنگی را نباید و نمی‌توان از مراکز آموزشی خواند.

آموزش در این عصر متکی بر دو مقوله بوده است: یکی استاد و دیگری کتاب؛ از استادان یاد شد، اینک به کتاب و نقش آموزشی آن می‌پردازد و اشارتی کوتاه می‌کند به دار الحکمه و دار العلوم و کتابخانه و می‌افزاید: این مراکز از مراکز آموزشی به شمار نمی‌رفته است (ص ۳۸۸).

نگارنده پس از این به انگیزه‌‌های ایجاد مدارس مستقل اشاره می‌کند و با نقد دیدگاه احمد شلبی دربار هدف‌های نظام الملک از تأسیس نظامیه‌ها، نظری خود را می‌آورد؛ آنگاه، به ویژگی‌های مدارس و سازمان آنها می‌پردازد و با اشارتی به اهمیت مدارس و مقایس درس آزاد و درس تحت برنام مدارس، بحث را به انجام می‌رساند.

۳) مراکز آموزشی مرابطین و موحدین: در این مقاله پس از اشار‌های به اوضاع عمومی سیاسی و اجتماعی و فکری مغرب اسلامی در دوران مرابطین و موحدین، به شرح مراکز آموزشی قدیمی و استمرار آنها در دولت یادشده می‌پردازد و از مکتب‌خانه و نام جدید آنها «معلی»، «محضره» می‌گوید و از مؤدبان (معلمان خصوصی) و علت افزایش آنها یاد می‌کند و از اهمیت حفظ قرآن در کودکی از نگاه مغربیان می‌گوید و به مقایسه دیدگاه ابن خلدون و ابن العربی (مهدی) دراین‌باره می‌پردازد و از دستمزد معلمی و روش‌های ارتزاق معلمان یاد می‌کند؛ سپس، به آموزش در مرحل پس از مکتب‌خانه نظر می‌کند و از میزان تحول این دست آموزشها در این دو دولت می‌گوید و به مکان آموزشی و اوقات تدریس و مواد آموزشی و اختلاف دیدگاه‌ها دراین‌باره می‌پردازد و با شرحی بر دستمزد تعلیم در مرحله پس از مکتب‌خانه، به بررسی مراکز آموزشی جدید می‌رسد و از رباط می‌گوید و به آموزش صوفیان اشاره می‌کند و از دلایل اقبال مردم مغرب به تصوف می‌گوید و روش‌های آموزش صوفیانه را شرح می‌دهد، و در ادامه به اقدامات مهدی بن تومرت (ابن العربی) و عبد المؤمن بن علی در تقسیم‌بندی مردم و بویژه تقسیم اهل علم به طلبه و حفاظ اشاره می‌کند و به شرح مرکز طلاب می‌پردازد و از سازمان آن و روش‌های تدریس در آن و امتیازات محصلان این مرکز و بافت سنی و اجتماعی آنها می‌گوید؛ سپس، به توضیح مؤسس حفاظ می‌نشیند و از مجالس و مناظره‌ها در زمان مرابطین و موحدین یاد می‌کند و به پیدایش مدرسه در مغرب اشاره می‌کند و بفرجام از اجاز علمی می‌گوید.

۴) تاریخ آموزش در آندلس از قرن پنجم تا سقوط آندلس: این مقاله با اشار‌های به اهمیت بررسی موضوع، آغاز می‌شود؛ سپس، تحول و جنبش علمی و سهم اوضاع و احوال اجتماعی و سیاسی در آن می‌آید و نیز از نقش نظام آموزشی در شکوفایی و تفوق فکری و تمدنی در آندلس یاد می‌شود. پس از این، بحث مراکز آموزشی پیش می‌آید و با شرح مرحل اول و مکان‌های آن (خانواده و مکتب‌خانه)، ادامه می‌یابد. نگارنده برای بازشکافت نظام آموزشی مکتب‌خان‌های، از گسترش مکتب‌خانه در دوران مرابطین و موحدین یاد می‌کند و به پراکندگی جغرافیایی مکتب‌خانه در آندلس اشاره می‌کند و می‌افزاید: پس از قرن پنجم، و در پی استیلای صلیبیان بر آندلس و همزمان با پریشانی اوضاع سیاسی دولت اسلامی، گسترش مکتب‌خانه هم کاهش می‌یابد. نگارنده پس از این به سن ورود به مکتب‌خانه (۶ سالگی) و مدت تحصیل در آن می‌پردازد و از کودکان مکتب‌خانه و معلمان مکتب و برنامه و مواد آموزشی در مکتب‌خانه یاد می‌کند و تأثیر آراء تربیتی غزالی بر موحدین آندلس را گوشزد می‌کند؛ سپس، با اشاره به دستمزد معلمی در مکتب‌خانه و نیز آموزش دختران، مرحل آموزش متوسطه در آندلس را مطرح می‌کند و برای توضیح مطلب به نکات زیر می‌پردازد: اماکن آموزشی این مرحله (مساجد، مدرسه)، بودجه این مراکز و محل تأمین آن، سن ورود به این مرحله، برنامه درسی این مرحله، معلمان و مسائل مربوط به معلمی در این مرحله، آموزش زنان در این مرحله و سرانجام دستمزد معلمان. نویسنده پس از این به مرحله دوم آموزش در آندلس می‌پردازد و از طلاب این مرحله و شیوخ آن و چگونگی برپایی کلاسها و سفر‌های علمی در این مرحله یاد می‌کند؛ آنگاه، به مجالس خلفا و امیران می‌پردازد و از آموزش زنان در مرحله دوم می‌گوید و با پرداختی کوتاه به آموزش خصوصی در آندلس، مقاله را به پایان می‌برد.

۵) مراکز آموزشی و فرهنگی شامات در عصر ایوبیان و ممالیک: در شامات مدرسه گسترش فراوان یافت. در شامات پیش از مصر مدرسه ساخته شد؛ البته، اگر بتوان دار القرآن را مدرسه خواند. امیران، برای ماندگاری نام خود بهترین کار را ساختن مدرسه می‌دانستند؛ لذا، نورالدین زنگی مدارس بسیار ساخت (زنگیه‌ها) و مدارس بسیاری را تعمیر کرد. ابن بطوطه در سفرنامه‌اش آورده است که در دمشق مردم برای ساختن مدرسه رقابت می‌کردند و مدارس دمشق دارای انواع مدرس فقه، مدرسه حدیث، مدرسه قرآن، مدرسه عربی و مدرسه پزشکی بوده است. نگارنده در ادامه بحث از مدرسه‌‌های پنجگان فوق، به شرح مدارس فقه و ادبیات عرب و پزشکی می‌پردازد؛ آنگاه، از نکات زیر دربار مدارس پنجگان یاد شده یاد می‌کند: هیأت علمی در این مدارس و تنوع آن (شیخ، مدرس، نائب مدرس، معید)، طلاب، مبصر، سال‌های تحصیل، شمار طلاب، عوامل برانگیزنده به طلبگی، امتحانات، ایام درسی، تحصیلات درسی، اوقاف مدارس، وظایف آموزشی، اداری و خدماتی مدرسه.

مرکز آموزشی دیگر، مسجد است مهمترین مساجد آموزشی در شامات مسجد الاقصی و مسجد جامع اموی در دمشق است که نگارنده ابتدا به مسجد الاقصی و آنچه در آن آموزش داده می‌شده می‌پردازد؛ آنگاه، از مسجد جامع اموی و فعالیت‌های آموزشی آن یاد می‌کند؛ سپس، به برخی دیگر از مراکز آموزشی چون حرم حضرت ابراهیم علیه‌السّلام و برخی از جوامع دمشق و حلب اشاره می‌کند.

نگارنده در ادامه به شرح دار القرآن و دار الحدیث و نظام آموزشی آنها می‌پردازد و با اشارتی به خانقاها، زاویه‌ها و رباطها و سهم و نقش آموزشی آنها، سخن را به فرجام می‌برد.

جلد سوم

هدف از جلد سوم، ترسیم چهره‌ای اجمالی از تاریخ تعلیم و تربیت در اسلام است. در این مجلد نیز از فعالیت‌های امامیه در حوز آموزشی غفلت شده است. مقاله‌ها کوتاه و متقن و بدیع است. مناسب است مقاله ششم این کتاب با مقال ششم جلد سوم کتاب «دراسات تراثیه فی التربیه الاسلامیه۲» اثر کتابشناسی تحلیلی توصیفی تعلیم و تربیت در اسلام (گزیده منابع عربی) جلد ۱(صفحه ۳۱)

محمود قمبر و مقاله هفتم آن، با کتاب «المدارس الاسلامیه فی الیمن»۱ اثر اسماعیل بن علی اکوع مطالعه شود. این نوشتار مشتمل بر نه مقاله به ترتیب زیر است:

۱) آموزش در مصر در زمان ممالیک: در این جستار، هدف بازشکافت چند و چون مراکز آموزشی و دینی در عصر ممالیک در مصر است. نگارنده برای این کار، در آغاز از اهتمام ممالیک به دین و آموزش و ترغیب مردم به فراگیری یاد می‌کند؛ آنگاه، نخست به شرح جوامع و مساجد بعنوان برجسته‌ترین مظاهر دینی و آموزشی آن دوران می‌نشیند؛ سپس، از مدارس یاد می‌کند، به فراوانی آنها و فلسفه این گسترش می‌پردازد، از بانیان مدارس و محل تأمین هزین آنها می‌گوید، از مدارس اختصاصی مذاهب گوناگون اسلامی یاد می‌کند، به کتابخان مدارس و مدرسه ایتام و برخی از تأسیسات جانبی مدارس اشاره می‌کند، سپس، به خانقاه می‌رسد و از اولین خانقاه در مصر که به دستور صلاح‌الدین ایوبی ساخته شد می‌گوید و اشاره می‌کند که خانقاه در عصر مملوکی به بالاترین درجه در سازمان و روش‌های آموزشی و گزینش علما برای حلقه‌‌های درس و وعظ و تفسیر رسید. مرکز آموزشی بعدی زاویه‌هاست که بکوتاهی از آن یاد می‌شود