توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت کامل نهضت تحریم تنباکو ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت کامل نهضت تحریم تنباکو ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت کامل نهضت تحریم تنباکو ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint :

نهضت تنباکو

نهضت ‌تنباکو یا قیام تنباکو، قیام تحریم تنباکو، جنبش تحریم تنباکو، پاورپوینت کامل نهضت تحریم تنباکو ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint، عنوان جنبش سراسری مردم ایران به رهبری علمای دین برای مخالفت با قرارداد واگذاری امتیاز انحصار بازرگانی توتون و تنباکو به یک شرکت انگلیسی، که آن را به قیام و نهضت تنباکوی ایران نام‌گذاری کرده‌اند.
قراداد امتیاز تنباکو که بین ایران و انگلستان بسته شده بود توسط ناصرالدین شاه قاجار امضاء شد و در پی آن اعتراض‌های مردمی و علمای دین را به همراه داشت که به قیام مردم سراسر ایران انجامید و در نهایت با مداخله میرزای شیرازی و حکم به تحریم تنباکو، دولت ایران مجبور به لغو این قرارداد شد.
نهضت تنباکو اولین مقاومت فراگیر و در عین حال موفق مردم ایران در برابر قدرت مطلق سلطنت قاجار و زمین اصلی و پیش‌درآمد انقلاب مشروطیت به شمار می‌رود. علمای دین در این پیروزی نقش تعیین‌ کننده و انکارناپذیر داشتند.

فهرست مندرجات

۱ – استعمار در ایران
۱.۱ – انحصار بازرگانی تنباکو
۱.۲ – اعطای امتیازات در دوران قاجار
۱.۳ – قرارداد رژی
۱.۳.۱ – اعتراض روسیه
۱.۳.۲ – انتقاد روزنامه استانبول
۲ – بررسی و تاریخچه
۲.۱ – انتقادها به اعطای امتیاز به خارجیان
۲.۲ – تبعید سید جمال‌الدین
۲.۳ – هشدار بازرگانان به شاه
۲.۴ – ایستادگی در برابر تجار
۲.۵ – پیش‌بینی خطر امتیاز تنباکو
۲.۶ – مخالفت عمومی
۲.۷ – دستگیری طرفداران سیدجمال‌الدین
۲.۸ – مخالفت روحانیون
۲.۹ – شروع به‌کار شرکت
۲.۱۰ – نهضت مردم شیراز
۲.۱۱ – نهضت مردم تبریز
۲.۱۱.۱ – اعلام شورش در تبریز
۲.۱۱.۲ – عامل تشدید مخالفت
۲.۱۱.۳ – نماینده شاه در تبریز
۲.۱۱.۴ – مداخله میرزای شیرازی در ماجرا
۲.۱۲ – نهضت مردم اصفهان
۲.۱۳ – نهضت مردم شهرهای دیگر
۲.۱۴ – طرح تحریم تنباکو
۲.۱۵ – تحرکات در تهران
۲.۱۶ – انتشار استفتای میرزای شیرازی
۲.۱۷ – رهبریت قیام تنباکو
۲.۱۷.۱ – حکم تحریم
۲.۱۷.۲ – نشر عمومی حکم
۲.۱۸ – لغو انحصار داخلی تنباکو
۲.۱۹ – درخواست لغو حکم تحریم از میرزا
۲.۲۰ – شایعه جهاد
۲.۲۱ – متوسل‌شدن شاه به آشتیانی
۲.۲۲ – پاسخ میرزا به لغو تحریم
۲.۲۳ – برخورد شاه با آشتیانی
۲.۲۴ – حمایت مردم از آشتیانی
۲.۲۵ – درخواست علما از میرزا بر رفع تحریم
۲.۲۶ – رفع حکم تحریم
۳ – نقش مرجعیت
۳.۱ – عوامل قیام
۳.۲ – علل نهضت در بیان وزیر انگلیس
۴ – دیدگاه امام خمینی
۵ – فهرست منابع
۶ – پانویس
۷ – منبع

۱ – استعمار در ایران

در سد ۱۳ق/۱۹م، ایران صحن رقابت‌های سیاسی و اقتصادی میان دو دولت روسیه تزاری و بریتانیا بود. هر یک از دو دولت نیرومند می‌کوشیدند با گرفتن امتیازها و انحصارهای گوناگون نفوذ خود را در ایران گسترش دهند.

[۱] بهار، مهدی، میراث خوار استعمار، ج۱، ص۵۱۲-۵۱۵، تهران، ۱۳۴۴ش.

[۲] کدی، نیکی آر، تحریم تنباکو در ایران، ج۱، ص۴۰-۴۵، ترجم شاهرخ قائم مقامی، تهران، ۱۳۵۸ش.

۱.۱ – انحصار بازرگانی تنباکو

از جمل امتیازاتی که خارجی‌ها از ایران گرفتند، انحصار بازرگانی توتون و تنباکو بود که به عرصه‌ای برای ابراز نارضایی عمومی از دستگاه حکومت و مخالفت اصولی علمای دینی با نفوذ بیگانگان تبدیل شد. کشت توتون و تنباکو و استعمال دخانیات در ایران از دوران شاه عباس صفوی آغاز شد،

[۳] تیموری، ابراهیم، تحریم تنباکو، تهران، ج۱، ص۱۳، ۱۳۶۱ش.

و کم‌کم به حدی رواج یافت که در زمان قاجار کالایی پرمصرف محسوب می‌شد.

[۴] تیموری، ابراهیم، تحریم تنباکو، ج۱، ص۱۴، تهران، ۱۳۶۱ش.

آنتوان کتابچی

[۵] ناطق، هما، بازرگانان در داد و ستد با بانک شاهی و رژی تنباکو، ج۱، ص۶۵، تهران، ۱۳۷۳ش.

[۶] اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنام خاطرات، ج۱، ص۵۴۰، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۴۵ش.

و محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه اولین کسانی بودند که برای ایجاد محل درآمدی جدید برای دولت به فکر استفاده از انحصار دخانیات افتادند.

[۷] اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنام خاطرات، ج۱، ص۴۶۱، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۴۵ش.

[۸] اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنام خاطرات، ج۱، ص۴۷۸.

در ۱۳۰۳ق، اعتمادالسلطنه آیین‌نامه‌ای در ۹ ماده برای تنظیم تجارت توتون و تنباکو تنظیم و پیشنهاد کرد،

[۹] تیموری، ابراهیم، تحریم تنباکو، تهران، ج۱، ص۱۵، ۱۳۶۱ش.

و اظهار داشت که دولت در برابر تعهداتش به خارجیان، دارندگان امتیاز راه آهن، بانک و جز آنها به جای «معادن و سایر سرچشمه‌های تمول حالیه» از «انحصار تنباکو که دخل هوایی است» استفاده کند.

[۱۰] تیموری، ابراهیم، تحریم تنباکو، تهران، ج۱، ص۱۵، ۱۳۶۱ش.

اعتمادالسلطنه سال بعد نیز آیین‌نام مفصلی برای تجارت توتون و تنباکو تنظیم کرد،

[۱۱] تیموری، ابراهیم، تحریم تنباکو، ج۱، ص۱۶-۲۲، تهران، ۱۳۶۱ش.

اما به سبب بی‌میلی صدراعظم امین‌السلطان و مخالفت علمای دینی که آن‌را شرعی نمی‌دانستند، به اجرا درنیامد.

[۱۲] تیموری، ابراهیم، تحریم تنباکو، ج۱، ص۱۵، تهران، ۱۳۶۱ش.

۱.۲ – اعطای امتیازات در دوران قاجار

در دوران قاجار و کمی پیش از آن محور عمده حل و فصل مشکلات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی رژیم حاکم را، سیاست موازنه منفی و مثبت جلب رضایت دو ابرقدرت روس و انگلیس از طریق اعطای امتیازات و منافع مختلف به آنها تشکیل می‌داده است، تا جائی‌که به عنوان شیوه‌ای سهل‌الوصول برای حفظ و بقای شاه و در برابر تکاثرطلبی استعمارگران بین المللی به کار گرفته می‌شد، در آن زمان، دو دولت روس و انگلیس نقش تعیین‌کننده را در دربار شاه داشتند که خود به دلیل فقدان پایگاه مردمی دربار بود.
بینش سیاسی و فرهنگی مردم در سطح نازلی قرار داشت و از وسایل ارتباطی آن روزگار مانند روزنامه‌ها به نحو قابل توجهی برخوردار نبودند و غالبا در اثر تبلیغات انحرافی رژیم شاه، تصور می‌کردند که دیگر شاهان جهان تابع شاه ایران هستند! مدتی پیش از انعقاد قرارداد امتیاز تنباکو عهدنامه رویتر در تاریخ جمادی الاولی ۱۲۸۹ق (۱۸۷۲ م) با بارون ژولیوس دورویتر انگلیسی که رشوه‌های کلان به شاه و صدر اعظم وی مشیر‌الدوله سپهسالار پرداخته بود، صورت گرفت.
در وصف ننگین بودن این عهدنامه همین‌بس که به اعطای سند مالکیت ایران معروف گشت و لرد کرزن، آن را بخشش از طرف ایران خواند، شاه و سپهسالار پس از این بخشش و با پولی که به عنوان رشوه از رویتر گرفتند در سال ۱۲۹۰ق از طریق روسیه به فرنگ رفتند ولی در پایتخت روسیه با اعتراض شدید دولت تزاری نسبت به این عهدنامه روبرو شدند که دنباله این سفر به اعطای امتیازات دیگری به روسیه منجر شد.

۱.۳ – قرارداد رژی

در سفر سوم ناصرالدین شاه به اروپا (۱۳۰۷ق/۱۸۹۰م) با وساطت سرهنری درامند ولف، (Drummond.1) وزیر مختار انگلستان در ایران، مذاکراتی میان شاه و امین‌السلطان با ماژور جرالد تالبوت دربار امتیاز تجارت توتون و تنباکو صورت گرفت.

[۱۳] ناطق، هما، بازرگانان در داد و ستد با بانک شاهی و رژی تنباکو، تهران، ج۱، ص۸۶، تهران، ۱۳۷۳ش.

ظاهراً تالبوت دربار منافع تجارت توتون و تنباکو در ایران اطلاعاتی از اعتمادالسلطنه کسب کرده بود.

[۱۴] ناطق، هما، بازرگانان در داد و ستد با بانک شاهی و رژی تنباکو، تهران، ج۱، ص۲۵، ۱۳۷۳ش.

باید گفت که در این دوره افزایش تولید و صادرات توتون و تنباکو در ایران توجه خارجیان را به خود جلب کرده بود.

[۱۵] تاریخ اقتصادی ایران، به کوشش چارلز عیسوی، ج۱، ص۳۸۰-۳۸۱، ترجم یعقوب آژند، تهران، ۱۳۶۲ش.

پس از بازگشت ناصرالدین شاه به ایران، تالبوت به تهران آمد و با پرداخت ۲۵ هزار لیره به ناصرالدین شاه در ۲۸ رجب ۱۳۰۷ق/۲۰ مارس ۱۸۹۰م قراردادی در ۱۵ فصل به امضای او رساند.

[۱۶] تیموری، ابراهیم، تحریم تنباکو، تهران، ج۱، ص۲۹-۳۲، ۱۳۶۱ش.

[۱۷] معاهدات و قراردادهای تاریخی در دور قاجار، به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، ج۱، ص۴۱۳-۴۱۶، تهران، ۱۳۷۳ش.

[۱۸] محدث، هاشم، چند امتیازنام عصر قاجار، ج۱، ص۷۵-۷۸، تهران، ۱۳۸۰ش.

[۱۹] آژند، یعقوب، قیام تنباکو، ص۴۶.

[۲۰] آژند، یعقوب، قیام تنباکو، ص۴۱.

این قرارداد در ایران به قرارداد رژی، و شرکت عامل آن نیز به کمپانی رژی معروف شد. رژی در زبان فرانسه به معنای انحصار در معاملات بازرگانی است.
به موجب این قرارداد که به امضای سرهنری ولف وزیر مختار انگلستان نیز رسید، دولت ایران در برابر دریافت سالانه ۱۵ هزار لیره و یک چهارم سود سالانه، امتیاز کلی معاملات داخلی و خارجی توتون و تنباکو را به مدت ۵۰ سال به تالبوت و شرکایش واگذار کرد. تالبوت برای گرفتن این امتیاز علاوه بر شاه، مبالغی گزاف به صدراعظم و نایب‌السلطنه و تنی چند از درباریان داد.

[۲۱] آژند، یعقوب، قیام تنباکو، ص۴۸.

[۲۲] فووریه، ژان باتیست، سه سال در دربار ایران، ج۱، ص۲۲۰، ترجم عباس اقبال آشتیانی، تهران، ۱۳۲۵ش.

[۲۳] تیموری، ابراهیم، تحریم تنباکو، تهران، ج۱، ص۲۸، تهران، ۱۳۶۱ش.

[۲۴] تیموری، ابراهیم، تحریم تنباکو، ج۱، ص۱۷۷، تهران، ۱۳۶۱ش.

[۲۵] ملک‌آرا، عباس میرزا قاجار، شرح حال عباس میرزا ملک‌آرا، ج۱، ص۱۱۴، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ۱۳۲۵ش.

در پاییز ۱۸۹۰م، تالبوت امتیاز خود را به «شرکت شاهنشاهی دخانیات ایران» فروخت.

[۲۶] محدث، هاشم، چند امتیازنام عصر قاجار، ج۱، ص۷۹، تهران، ۱۳۸۰ش.

[۲۷] کدی، نیکی آر، تحریم تنباکو در ایران، ج۱، ص۴۵، ترجم شاهرخ قائم مقامی، تهران، ۱۳۵۸ش.

و ظاهراً در این معامله سود سرشاری نصیبش شد.

[۲۸] کدی، نیکی آر، تحریم تنباکو در ایران، ج۱، ص۴۵، ترجم شاهرخ قائم مقامی، تهران، ۱۳۵۸ش.

۱.۳.۱ – اعتراض روسیه

در سوم سپتامبر ۱۸۹۰ سفیر روسیه که از اعطای امتیاز تنباکو آگاه شده بود، در دیدار با امین‌السلطان به واگذاری این امتیاز اعتراض کرد و آن‌را مغایر با عهدنامه ترکمن‌چای دانست.

[۲۹] آقا بزرگ تهرانی، میرزای شیرازی، ص۲۳۸، ترجمه اداره پژوهش و نگارش، تهران، شرکت سهامی، وزارت ارشاد اسلامی، اول، ۱۳۶۲ ش.

[۳۰] آژند، یعقوب، قیام تنباکو، ص۱۶۰.

[۳۱] کدی، نیکی آر، تحریم تنباکو در ایران، ج۱، ص۴۹-۵۲، ترجم شاهرخ قائم مقامی، تهران، ۱۳۵۸ش.

[۳۲] کاظم‌زاده، فیروز، روس و انگلیس در ایران، ج۱، ص۲۳۳، ترجم منوچهر امیری، تهران، ۱۳۷۱ش.

[۳۳] ناطق، هما، بازرگانان در داد و ستد با بانک شاهی و رژی تنباکو، ج۱، ص۹۰، تهران، ۱۳۷۳ش.

[۳۴] رضائی، عبدالعظیم، تاریخ ده هزار ساله ایران، ج۴، ص۱۱۸، تهران، اقبال – مروی، هفتم، ۱۳۷۵ ش.

۱.۳.۲ – انتقاد روزنامه استانبول

در نوامبر سال ۱۸۹۰ روزنام فارسی‌زبان اختر که در استانبول منتشر می‌شد. در مقاله‌ای مفصل از واگذاری امتیاز تنباکو انتقاد کرد و ضمن مقایس آن با رژی عثمانی مدعی شد که در این قرارداد منافع ایران آن‌طور که باید در نظر گرفته نشده است.

[۳۵] براون، ادوارد، انقلاب ایران، ج۱، ص۴۵-۴۷، ترجم احمد پژوه، تهران، ۱۳۲۹ش.

همین روزنامه در ۱۳ ژانوی ۱۸۹۱ پا را فراتر نهاد و در مقاله‌ای انتقادی ضمن سخن از امتیازات گوناگونی که تا آن زمان به خارجیان داده شده بود، اعلام کرد «حقوق هیچ مملکت و ملتی بدین‌پایه رایگان فروخته نمی‌شود.»

[۳۶] کدی، نیکی آر، تحریم تنباکو در ایران، ج۱، ص۵۵، ترجم شاهرخ قائم مقامی، تهران، ۱۳۵۸ش.

۲ – بررسی و تاریخچه

نارضایی گسترد همگانی از شاه و دولتمردان در ایران

[۳۷] کدی، نیکی آر، تحریم تنباکو در ایران، ص۵۵، ترجم شاهرخ قائم مقامی، تهران، ۱۳۵۸ش.

و نیز مخالفت بسیاری از اصلاح‌طلبان و بازرگانان با امتیازاتی که به خارجیان داده شده بود، موجب تحرک و تمرکز آنان بر قضی تنباکو به عنوان پدیده‌ای که «بیش از هر امر دیگری ایرانیان را می‌شوراند و بر سر آن، مخالفت با دولت را آسان‌تر و با دامن وسیع‌تری» می‌توانست برانگیزد، شد.

[۳۸] کدی، نیکی آر، تحریم تنباکو در ایران، ج۱، ص۵۶، ترجم شاهرخ قائم مقامی، تهران، ۱۳۵۸ش.

[۳۹] مدنی، سید جلال‌الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ج۱، ص۲۳_۲۵، دفتر تبلیغات اسلامی، قم،۱۳۶۱.

[۴۰] مدنی، سید جلال‌الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ج ۱، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۱، ص۲۴.

۲.۱ – انتقادها به اعطای امتیاز به خارجیان

در ۲۳ فوری ۱۸۹۱ امین‌الدوله به نمایندگی از طرف بازرگانان با شاه دیدار کرد و مخالفت آنان را با امتیاز تنباکو به وی اطلاع داد.

[۴۱] براون، ادوارد، انقلاب ایران، ج۱، ص۴۸، ترجم احمد پژوه، تهران، ۱۳۲۹ش.

در همین وقت شب‌نامه‌ای در مساجد و مدارس تهران منتشر شد که به گفت عباس میرزا ملک‌ آرا، برادر شاه، مضمون آن «ترغیب و تشجیع مردم بود به خروج کردن و خلع نمودن شاه از مقام سلطنت.»

[۴۲] کدی، نیکی آر، تحریم تنباکو در ایران، ص۱۱۳، ترجم شاهرخ قائم مقامی، تهران، ۱۳۵۸ش.

گفته‌اند این همان اعلامیه‌ای بود که در آن آشکارا به انتقاد از اعطای امتیازات گوناگون به خارجیان از جمله امتیاز تنباکو پرداخته و هم طبقات مردم را به قیام در برابر شرایط موجود دعوت کرده بود.

[۴۳] کدی، نیکی آر، تحریم تنباکو در ایران، ص۵۷-۵۸، ترجم شاهرخ قائم مقامی، تهران، ۱۳۵۸ش.

۲.۲ – تبعید سید جمال‌الدین

شاه دست سید جمال‌الدین اسدآبادی را که با مخالفان و اصلاح‌طلبان سر و سری داشت، در این کار دید و فرمان داد او را که از بیم دولت در حرم عبدالعظیم بست نشسته بود. به‌شکلی مفتضحانه از ایران اخراج کنند.

[۴۴] ملک‌آرا، عباس میرزا قاجار، شرح حال عباس میرزا ملک‌آرا، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ۱۳۲۵ش.

سید جمال‌الدین پس از خروج از ایران، نام مفصلی دربار مفاسد و مضار سیاست‌های ناصرالدین شاه و امتیازهای اعطایی به خارجیان، به میرزای شیرازی نوشت.

[۴۵] کدی، نیکی آر، تحریم تنباکو در ایران، ص۵۶، ترجم شاهرخ قائم مقامی، تهران، ۱۳۵۸ش.

۲.۳ – هشدار بازرگانان به شاه

در ژانوی ۱۸۹۱/جمادی‌ الآخر ۱۳۰۸ق تالبوت برای اجرای مفاد امتیازنامه وارد ایران شد.

[۴۶] ناطق، هما، بازرگانان در داد و ستد با بانک شاهی و رژی تنباکو، ج۱، ص۸۹، تهران، ۱۳۷۳ش.

دولت ایران با تأخیری یک ساله

[۴۷] کدی، نیکی آر، تحریم تنباکو در ایران، ص۹۰، ترجم شاهرخ قائم مقامی، تهران، ۱۳۵۸ش.

در اولین اطلاع‌رسانی رسمی برای آگاهی عموم بیانیه‌ای دربار اعطای امتیاز تنباکو و مزایای آن منتشر کرد.

[۴۸] تیموری، ابراهیم، تحریم تنباکو، ج۱، ص۳۹-۴۰، تهران، ۱۳۶۱ش.

به دنبال آن، بازرگانان نامه‌ای به امین‌الضرب، تاجر معتبر و مرتبط با شاه و دولت نوشتند و نتایج مصیبت‌بار این امتیاز را گوشزد کردند.

[۴۹] بهار، مهدی، میراث خوار استعمار، ج۱، ص۱۷۶، تهران، ۱۳۴۴ش.

بجز آن، تجار توسط امین‌الدوله، سیاستمدار اصلاح‌طلب و مخالف امین‌السلطان، عرض حالی در اعتراض به رژی تنباکو به ناصرالدین شاه تقدیم کردند.

[۵۰] اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنام خاطرات، ج۱، ص۸۴۱، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۴۵ش.

[۵۱] کدی، نیکی آر، تحریم تنباکو در ایران، ج۱، ص۶۲، ترجم شاهرخ قائم مقامی، تهران، ۱۳۵۸ش.

۲.۴ – ایستادگی در برابر تجار

شاه در ۲۱ فوری ۱۸۹۱ برای بررسی عرض حال بازرگانان شورایی از وزیران تشکیل داد. در این جلسه، وزیران احتمالاً با در نظر گرفتن تمایلات شاه و صدراعظم، عقب‌نشینی از اجرای قرارداد را نشان ضعف دانستند و خواستار ایستادگی در برابر تجار شدند.

[۵۲] کدی، نیکی آر، تحریم تنباکو در ایران، ج۱، ص۶۲، ترجم شاهرخ قائم مقامی، تهران، ۱۳۵۸ش.

در آوریل همان سال ارنشتاین، (۱. Ornstein) مدیر شرکت، وارد تهران شد. شاه و صدراعظم از بیم تحریک مردم به تالبوت و سپس به ارنشتاین توصیه کردند که کار خود را با ظرافت و احتیاط آغاز کنند و در ابتدای امر بر اجرای کامل و دقیق قرارداد اصرار نداشته باشند.

[۵۳] کدی، نیکی آر، تحریم تنباکو در ایران، ج۱، ص۶۲، ترجم شاهرخ قائم مقامی، تهران، ۱۳۵۸ش.

۲.۵ – پیش‌بینی خطر امتیاز تنباکو

در ۲۸ فوری ۱۸۹۱ در نشری فرانسوی روو دیپلماتیک و سپس در ۷ مارس همان سال در نشری فایننشل استاندارد، نام یک «مقام رسمی مهم ایرانی» به صورت مقاله‌ای دربار امتیاز تنباکو و دیگر امتیازات انحصاری واگذار شده از سوی دولت ایران به انگلستان به چاپ رسید.

[۵۴] کدی، نیکی آر، تحریم تنباکو در ایران، ج۱، ص۶۳، ترجم شاهرخ قائم مقامی، تهران، ۱۳۵۸ش.

در هیچ‌یک از این دو نشریه نام نویسند نامه (یا مقاله) نیامده بود؛ اما نشانه‌هایی که دربار نویسنده داده بودند، جز بر ناصرالملک صدق نمی‌کرد.

[۵۵] کدی، نیکی آر، تحریم تنباکو در ایران، ج۱، ص۶۳، ترجم شاهرخ قائم مقامی، تهران، ۱۳۵۸ش.

نویسنده در این نوشته پیش‌بینی کرده بود که امتیاز تنباکو «در آیند نزدیک موضوع کشمکش خواهد شد.» و «برای دولت ایران هزار و یک گرفتاری پدید خواهد آورد.»

[۵۶] کدی، نیکی آر، تحریم تنباکو در ایران، ج۱، ص۶۴، ترجم شاهرخ قائم مقامی، تهران، ۱۳۵۸ش.

۲.۶ – مخالفت عمومی

در اواخر رجب ۱۳۰۸/ اوایل مارس ۱۸۹۱ بازرگانان و دست‌اندرکاران تجارت تنباکو پس از تجمع در مسجد شاه به سوی حرم عبدالعظیم حرکت کردند و در آن‌جا بست نشستند و در نامه‌ای به شاه نوشتند که مطیع کمپانی انگلیسی نخواهند شد.

[۵۷] کدی، نیکی آر، تحریم تنباکو در ایران، ج۱، ص۶۵، ترجم شاهرخ قائم مقامی، تهران، ۱۳۵۸ش.

تلاش‌های تالبوت نیز برای قانع کردن تجار که می‌گفت خسارتی به آنان وارد نخواهد آمد، به جایی نرسید.

[۵۸] کدی، نیکی آر، تحریم تنباکو در ایران، ج۱، ص۶۵، ترجم شاهرخ قائم مقامی، تهران، ۱۳۵۸ش.

هم‌زمان با نضج گرفتن مخالفت عمومی با قرارداد تنباکو، روزنام قانون به مدیریت میرزا ملکم‌خان که در لندن چاپ و مخفیانه در ایران منتشر می‌شد. انتقاد از اوضاع جاری کشور را شدت بخشید و خاطر ناصرالدین شاه را برآشفت.

[۵۹] کدی، نیکی آر، تحریم تنباکو در ایران، ج۱، ص۶۶-۷۱، ترجم شاهرخ قائم مقامی، تهران، ۱۳۵۸ش.

۲.۷ – دستگیری طرفداران سیدجمال‌الدین

در اواخر مارس و در آوریل ۱۸۹۱ در تهران و تبریز اعلامیه‌هایی به مخالفت با امتیاز تنباکو و انتقاد از شرایط کشور و اعطای امتیاز به خارجیان منتشر شد.

[۶۰] کدی، نیکی آر، تحریم تنباکو در ایران، ج۱، ص۶۳، ترجم شاهرخ قائم مقامی، تهران، ۱۳۵۸ش.

[۶۱] کدی، نیکی آر، تحریم تنباکو در ایران، ج۱، ص۶۹، ترجم شاهرخ قائم مقامی، تهران، ۱۳۵۸ش.

لحن تند این اعلامیه‌ها بی‌شباهت به گفتارهای سیدجمال‌الدین اسدآبادی نبود.

[۶۲] کدی، نیکی آر، تحریم تنباکو در ایران، ج۱، ص۶۹، ترجم شاهرخ قائم مقامی، تهران، ۱۳۵۸ش.

از این‌رو شماری از طرفداران وی که مظنون به دست داشتن در چاپ و پخش این اعلامیه‌ها بودند، دستگیر شدند و یک دستگاه ماشین چاپ سنگی که گفته می‌شد وسیل چاپ و تکثیر اعلامیه‌ها بوده است، نیز از خان یکی از این هواداران کشف و ضبط شد.

[۶۳] کدی، نیکی آر، تحریم تنباکو در ایران، ج۱، ص۷۰، ترجم شاهرخ قائم مقامی، تهران، ۱۳۵۸ش.

میرزا رضا کرمانی و حاج سیاح محلاتی در زمر دستگیرشدگان بودند.

[۶۴] کدی، نیکی آر، تحریم تنباکو در ایران، ج۱، ص۶۳، ترجم شاهرخ قائم مقامی، تهران، ۱۳۵۸ش.

[۶۵] امین‌الدوله، میرزا علی‌خان، خاطرات سیاسی، ج۱، ص۱۴۶، به کوشش حافظ فرمانفرماییان، تهران، ۱۳۵۵ش.

۲.۸ – مخالفت روحانیون

به گزارش کندی، کاردار انگلستان در ایران، در همین ایام که مصادف با ماه رمضان ۱۳۰۸ق بود، روحانیان نیز با استفاده از فرصت به مخالفت با قرارداد تنباکو و مداخل بیگانگان در سرنوشت مسلمانان، بر منابر سخن می‌گفتند. او در گزارش خود از اینکه این احساسات پرشور بایستی درست در زمانی برانگیخته‌ شود که مدیر رژی تنباکوی ایران به تهران رسیده، و مشغول آماده کردن مقدمات کار است ابراز تأسف می‌کند.

[۶۶] کدی، نیکی آر، تحریم تنباکو در ایران، ج۱، ص۷۲-۷۳، ترجم شاهرخ قائم مقامی، تهران، ۱۳۵۸ش.

۲.۹ – شروع به‌کار شرکت

در میان مخالفت‌ها علیه امتیاز تنباکو، شرکت، کار خود را آغاز کرد و عمارت بزرگی در باغ ایلخانی برای دفتر مرکزی ساخت. شمار بسیاری مرد و زن اروپایی به عنوان کارکنان شرکت وارد ایران شدند.

[۶۷] ناطق، هما، بازرگانان در داد و ستد با بانک شاهی و رژی تنباکو، ج۱، ص۱۰۷، تهران، ۱۳۷۳ش.

در برخی از شهرهای دیگر نیز نمایندگی‌های شرکت به مدیریت اروپاییان و کارگزاری اتباع ایرانی گشوده شد.

[۶۸] ناطق، هما، بازرگانان در داد و ستد با بانک شاهی و رژی تنباکو، ج۱، ص۱۰۷-۱۲۵، تهران، ۱۳۷۳ش.

شرکت رژی در اولین اقدام برای به کار انداختن مفاد امتیاز، اعلام کرد که دارندگان تنباکو باید کالای خود را فقط به شرکت بفروشند و برای متخلفان مجازات‌های سخت مقرر شد. در جریان کار بر سر تعیین قیمت میان فروشندگان و مأموران شرکت کشمکش‌هایی رخ می‌داد که منجر به نارضایی مردم می‌شد.

[۶۹] تیموری، ابراهیم، تحریم تنباکو، ج۱، ص۴۴، تهران، ۱۳۶۱ش.

شرکت مهلتی ‌۶ ماهه مقرر کرد که از تاریخ ۷ جمادی‌ الاول ۱۳۰۹ق/۹ دسامبر ۱۸۹۱م کلی عملیات بازرگانی توتون و تنباکو باید با اجازه و زیرنظر او باشد.

[۷۰] تیموری، ابراهیم، تحریم تنباکو، ج۱، ص۸۳، تهران، ۱۳۶۱ش.

[۷۱] کدی، نیکی آر، تحریم تنباکو در ایران، ج۱، ص۷۸، ترجم شاهرخ قائم مقامی، تهران، ۱۳۵۸ش.

رفتار مأموران نیز همواره موجب ترس و نگرانی و نارضایی مردم می‌شد.

[۷۲] تیموری، ابراهیم، تحریم تنباکو، ج۱، ص۴۴-۴۷، تهران، ۱۳۶۱ش.

۲.۱۰ – نهضت مردم شیراز

نخستین درگیری میان مردم و دولت در شیراز بروز کرد.
سید علی‌اکبر فال اسیری، مجتهد متنفذ شیراز، بر سر منبر با سخنانی پر شور مردم را برضد رژی برانگیخت. دولت وی را دستگیر (۸ شوال ۱۳۰۸ق/۱۷ م ۱۸۹۱م) و از راه بوشهر و بصره به عتبات عالیات تبعید کرد.
فال اسیری در بصره سید جمال‌الدین اسدآبادی را دید.

[۷۳] حسینی، سید جمال‌الدین، پایه گذار نهضت اسلامی، بی جا، بی تا، ص۱۷۲.

صدور واثقی و اسدآبادی از طریق او نامه‌ای برای میرزای شیرازی مرجع تقلید شیعیان در سامرا فرستاد که در آن از واگذاری امتیازهای گوناگون به خارجیان و فروش کشور به دست ناصرالدین شاه سخن رانده، و میرزا را به قیام بر ضد این وضع فراخوانده بود.

[۷۴] طباطبایی، محمدمحیط، نقش سید جمال‌الدین اسدآبادی در بیداری مشرق زمین، چاپ اول، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۵۰، ص۲۱۰.

[۷۵] معاهدات و قراردادهای تاریخی در دور قاجار، ج۱، ص۴۶-۵۳، به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، ۱۳۷۳ش.

یک روز پس از اخراج سید فال اسیری، مردم شیراز، بازارها را بستند و خواهان بازگشت وی شدند. اما دولت به خواست آنان اعتنا نکرد. با ورود کارکنان انگلیسی شرکت به شیراز، مردم در حرم شاه‌چراغ و تلگراف‌خانه تجمع کردند و خواهان اخراج خارجیان شدند؛ اما اجتماع آنان با تیراندازی سربازان و کشته شدن چند نفر پراکنده شد.

[۷۶] اصفهانی‌ کربلایی، حسن، تاریخ دخانیه، ج۱، ص۷۱-۷۵، همراه سد تحریم تنباکو، به کوشش موسی نجفی و رسول جعفریان، تهران، ۱۳۷۷ش.

[۷۷] تیموری، ابراهیم، تحریم تنباکو، ج۱، ص۶۸-۷۳، تهران، ۱۳۶۱ش.

[۷۸] کدی، نیکی آر، تحریم تنباکو در ایران، ج۱، ص۷۸-۹۲، ترجم شاهرخ قائم مقامی، تهران، ۱۳۵۸ش.

[۷۹] ملک‌آرا، عباس میرزا قاجار، شرح حال عباس میرزا ملک‌آرا، ج۱، ص۱۱۴-۱۱۶، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ۱۳۲۵ش.

[۸۰] اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنام خاطرات، ج۱، ص۸۹۵، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۴۵ش.

۲.۱۱ – نهضت مردم تبریز

پس از شیراز دامن آشوب به تبریز کشیده شد. شهر تبریز به سبب حضور شمار بسیاری از تجار تنباکو، آشنایی مردم با اوضاع روسیه و عثمانی، نفوذ فراوان علمای دینی و قرار داشتن شهر در منطق نفوذ روسیه، کانون مناسبی برای قیام برضد رژی بود.

[۸۱] کدی، نیکی آر، تحریم تنباکو در ایران، ج۱، ص۶۳، ترجم شاهرخ قائم مقامی، تهران، ۱۳۵۸ش.

[۸۲] کدی، نیکی آر، تحریم تنباکو در ایران، ج۱، ص۹۶، ترجم شاهرخ قائم مقامی، تهران، ۱۳۵۸ش.

مخالفت با رژی در تبریز آهنگی جدی و تند داشت. در ۱۲ مه حاج میرزا جواد آقا، مجتهد با نفوذ تبریز، بر سر منبر به مخالفت با امتیاز رژی سخن گفت و مسلمانان را از همکاری با کارگزاران شرکت برحذر داشت.

[۸۳] کدی، نیکی آر، تحریم تنباکو در ایران، ج۱، ص۹۳، ترجم شاهرخ قائم مقامی، تهران، ۱۳۵۸ش.

[۸۴] صاحبی، محمدجواد، سید جمال‌الدین اسدآبادی بنیان‌گذار نهضت احیاء تفکر دینی، ص۲۲۹، فکر روز، تهران، اول ۱۳۷۵.

[۸۵] آقا بزرگ تهرانی، میرزای شیرازی، ص۲۴۳، مترجم محمد دزفول، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، ۱۳۶۵.

۲.۱۱.۱ – اعلام شورش در تبریز

در اوایل محرم ۱۳۰۹ پس از آن‌که شرکت با انتشار اعلانی رسمی کار خود را در تبریز آغاز کرد، اعلامیه‌ی تهدید‌آمیز در شهر پخش شد که در آن علاوه بر اروپاییان مقیم تبریز، کسانی که با کمپانی معامله می‌کردند و کسانی از علما که با نهضت همراهی نمی‌کردند، تهدید به قتل شده بودند، و روز عاشورا روز شورش اعلام شده بود.

[۸۶] اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنام خاطرات، ج۱، ص۸۷۵، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۴۵ش.

[۸۷] کدی، نیکی آر، تحریم تنباکو در ایران، ج۱، ص۹۷، ترجم شاهرخ قائم مقامی، تهران، ۱۳۵۸ش.

[۸۸] تیموری، ابراهیم، تحریم تنباکو، ج۱، ص۷۴، تهران، ۱۳۶۱ش.

به دنبال این اعلامیه بسیاری از مردم تبریز مسلح شدند.

[۸۹] تیموری، ابراهیم، تحریم تنباکو، ج۱، ص۷۴، تهران، ۱۳۶۱ش.

آقا میرزا جواد مجتهد روز تاسوعا مردم را به آرامش دعوت کرد و از آنان خواست عریضه‌ای به شاه بنویسند و لغو رژی را از او بخواهند.

[۹۰] اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنام خاطرات، ج۱، ص۸۷۵، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۴۵ش.

او خود نیز پس از مشورت با امیر نظام، پیشکار آذربایجان در تلگرامی به ناصرالدین شاه خاطرنشان کرد که تمام مردم آذربایجان با رژی مخالف‌اند و در صورت اصرار بر اجرای قرارداد، او نمی‌تواند جلوی مردم را بگیرد.

[۹۱] کدی، نیکی آر، تحریم تنباکو در ایران، ج۱، ص۹۸، ترجم شاهرخ قائم مقامی، تهران، ۱۳۵۸ش.

۲.۱۱.۲ – عامل تشدید مخالفت

به گزارش نمایند سیاسی انگلستان در تبریز، آنچه آتش مخالفت را در تبریز دامن می‌زد، نامه‌هایی بود که از طرف علمای تهران و دیگر جاها به تبریز رسیده بود و در آن‌ها گفته شده بود که «برای محو رژی هم امیدها به مردم آذربایجان بسته شده است.»

[۹۲] کدی، نیکی آر، تحریم تنباکو در ایران، ج۱، ص۹۸، ترجم شاهرخ قائم مقامی، تهران، ۱۳۵۸ش.

۲.۱۱.۳ – نماینده شاه در تبریز

در اواخر محرم ۱۳۰۹ جنبش تبریز گسترش یافت. ولیعهد، والی رسمی آذربایجان، و پیشکارش امیرنظام گروسی، در تلگرام‌های خود به شاه، تبریز را «آماد اشتعال» وصف می‌کردند.

[۹۳] کدی، نیکی آر، تحریم تنباکو در ایران، ج۱، ص۹۸ ص۱۰۴، ترجم شاهرخ قائم مقامی، تهران، ۱۳۵۸ش.

شاه آقا علی آشتیانی امین حضور را برای توضیح منافع و محاسن امتیاز تنباکو و راضی کردن حاج میرزا جواد و دیگر علما و ساکت کردن مردم، به تبریز فرستاد.

[۹۴] تیموری، ابراهیم، تحریم تنباکو، ج۱، ص۷۶، تهران، ۱۳۶۱ش.

[۹۵] ملک‌آرا، عباس میرزا قاجار، شرح حال عباس میرزا ملک‌آرا، ج۱، ص۱۱۵، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ۱۳۲۵ش.

برخورد تبریزیان با نمایند شاه ناخوشایند و توهین‌آمیز بود، امین حضور پس از دو روز توانست با مجتهد دیدار کند؛ اما با دیدن انبوه مردم مسلح در کوی و برزن و اطراف خان مجتهد جرئت نکرد مطالب شاه‌ را با مجتهد در میان بگذارد.

[۹۶] ملک‌آرا، عباس میرزا قاجار، شرح حال عباس میرزا ملک‌آرا، ج۱، ص۱۱۵، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ۱۳۲۵ش.

به گزارش کاردار انگلستان در تهران، هم ولایات «به آذربایجان چشم دوخته بودند که چه شعاری می‌دهد.»

[۹۷] کدی، نیکی آر، تحریم تنباکو در ایران، ج۱، ص۱۰۵، ترجم شاهرخ قائم مقامی، تهران، ۱۳۵۸ش.

اینک شاه آشکارا به فکر لغو امتیاز افتاده بود؛ اما فشار انگلستان و اصرار امین‌السلطان مانع این کار بود.

[۹۸] کدی، نیکی آر، تحریم تنباکو در ایران، ج۱، ص۱۰۵، ترجم شاهرخ قائم مقامی، تهران، ۱۳۵۸ش.

۲.۱۱.۴ – مداخله میرزای شیرازی در ماجرا

تبریز تنها هنگامی موقتاً آرام گرفت که اعلام شد قرارداد انحصار تنباکو فعلاً در آذربایجان به اجرا درنمی‌آید.

[۹۹] کدی، نیکی آر، تحریم تنباکو در ایران، ج۱، ص۱۰۵-۱۱۴، ترجم شاهرخ قائم مقامی، تهران، ۱۳۵۸ش.

[۱۰۰] تیموری، ابراهیم، تحریم تنباکو، ج۱، ص۷۸، تهران، ۱۳۶۱ش.

[۱۰۱] ملک‌آرا، عباس میرزا قاجار، شرح حال عباس میرزا ملک‌آرا، ج۱، ص۱۱۵، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ۱۳۲۵ش.

[۱۰۲] فووریه، ژان باتیست، سه سال در دربار ایران، ص۲۲۳. ترجم عباس اقبال آشتیانی، تهران، ۱۳۲۵ش.

در این میان حضور میرزا حسن شیرازی، مرجع تقلید شیعیان در ماجرا آن‌را وارد مرحله‌ای دیگر کرد. میرزا در سامرا مقیم بود و در میان علما و مجتهدان مقیم عتبات عالیات مقامی ممتاز داشت.

[۱۰۳] بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، ج۱، ص۳۳۵، تهران، ۱۳۴۷ش.

ظاهراً میرزای شیرازی پیش از صدور حکم تحریم، از طریق علمای بلاد از میزان نارضایی عمومی از قرارداد رژی اطلاع یافته بود.

[۱۰۴] اصفهانی‌ کربلایی، حسن، تاریخ دخانیه، ج۱، ص۷۷-۷۸، همراه سد تحریم تنباکو، به کوشش موسی نجفی و رسول جعفریان، تهران، ۱۳۷۷ش.

او در ۲۷ ذیحجه ۱۳۰۸ توسط نایب‌السلطنه کامران میرزا تلگرافی برای ناصرالدین شاه ارسال کرد و در آن ضمن اعتراض به تبعید سید فال اسیری و درخواست بازگرداندن محترمان او، صریحاً از اعطای امتیاز بانک و توتون و تنباکو و راه‌آهن و نظایر آن به بیگانگان و مداخل آن‌ها در امور کشور انتقاد کرد و از شاه خواست «این مفاسد را به احسن وجه تدارک» نماید.

[۱۰۵] صفایی، ابراهیم، اسناد سیاسی، ص۱۰، تهران، ۱۳۵۵ش.

پس از این تلگراف به دستور ناصرالدین شاه میرزا محمود مشیر الوزاره، کارپرداز ایران در بغداد، با میرزای شیرازی دیدار کرد و لغو قرارداد را به کلی غیرممکن خواند،

[۱۰۶] اصفهانی‌ کربلایی، تاریخ دخانیه، حسن، ج۱، ص۸۲-۸۴، همراه سد تحریم تنباکو، به کوشش موسی نجفی و رسول جعفریان، تهران، ۱۳۷۷ش.

اما او قانع نشد و برخواسته‌های خود پافشاری کرد.

[۱۰۷] اصفهانی‌ کربلایی، حسن، تاریخ دخانیه، ج۱، ص۸۵، همراه سد تحریم تنباکو، به کوشش موسی نجفی و رسول جعفریان، تهران، ۱۳۷۷ش.

۲.۱۲ – نهضت مردم اصفهان

تقریباً هم‌زمان با مداخل میرزا در ماجرا، شهر اصفهان نیز به یکی از کانون‌های مهم نهضت تبدیل شد. (صفر ۱۳۰۹/سپتامبر ۱۸۹۱) اصفهان از دیرباز یکی از مراکز کشت و تجارت تنباکو بود و محصولات آن‌جا یکی از اقلام صادراتی ایران را تشکیل می‌داد. در اصفهان نیز رفتار مأموران و کارگزاران رژی با کشاورزان و بازرگانان تنباکو موجب برانگیختن مردم شد.

[۱۰۸] اصفهانی‌ کربلایی، حسن، تاریخ دخانیه، ج۱، ص۹۱-۹۵، همراه سد تحریم تنباکو، به کوشش موسی نجفی و رسول جعفریان، تهران، ۱۳۷۷ش.

اولین اقدام‌ها در اصفهان با سخنرانی‌های روحانیان به رهبری شیخ محمدتقی معروف به آقا نجفی، مجتهد متنفذ و مشهور، و عریضه‌نگاری‌های بازرگانان به ظل‌السلطان، پسر شاه و حاکم مقتدر اصفهان، آغاز شد.

[۱۰۹] کدی، نیکی آر، تحریم تنباکو در ایران، ج۱، ص۱۱۸، ترجم شاهرخ قائم مقامی، تهران، ۱۳۵۸ش.

ظل‌السلطان به عریض بازرگانان جواب‌های تند و تهدیدآمیزی داد.

[۱۱۰] کدی، نیکی آر، تحریم تنباکو در ایران، ج۱، ص۱۱۹، ترجم شاهرخ قائم مقامی، تهران، ۱۳۵۸ش.

۲.۱۳ – نهضت مردم شهرهای دیگر

پس از اصفهان، مشهد نیز به رهبری شیخ محمدتقی بجنوردی و حاج میرزا حبیب مجتهد شهیدی به نهضت ضد رژی پیوست.
در اوایل اکتبر مردم در مسجد گوهرشاد تجمع کردند و خواهان لغو قرارداد شدند. روز بعد بازار و مغازه‌ها تعطیل و معابر پر از مردم تهدیدگر شد. هرچند صاحب‌دیوان، والی خراسان، کوشید با وعده و وعید مردم را ساکت کند، ممکن نشد؛ و تنها پس از آن‌که مردم را به استفاده از قو قهریه تهدید کرد، شهر مشهد پس از ۵ روز آرام گرفت.

[۱۱۱] آدمیت، فریدون، شورش بر امتیازنام رژی، ج۱، ص۶۰-۶۵، تهران، ۱۳۶۰ش.

[۱۱۲] کدی، نیکی آر، تحریم تنباکو در ایران، ج۱، ص۱۱۹-۱۲۰، ترجم شاهرخ قائم مقامی، تهران، ۱۳۵۸ش.

[۱۱۳] تیموری، ابراهیم، تحریم تنباکو، تهران، ج۱، ص۸۰، ۱۳۶۱ش.

در همین اوان، امین‌السلطان، مدافع جدی قرارداد، پیشنهاد لغو رژی در برابر پرداخت غرامت را با کاردار انگلستان در میان گذاشت، اما کاردار به این پیشنهاد روی خوش نشان نداد.

[۱۱۴] کدی، نیکی آر، تحریم تنباکو در ایران، ج۱، ص۱۱۸، ترجم شاهرخ قائم مقامی، تهران، ۱۳۵۸ش.

نهضت ضد رژی کم‌کم به شهرهای دیگر مثل قزوین، کاشان و یزد نیز گسترش یافت و در این شهرها هم شورش‌ها و تظاهراتی در مخالفت با رژی برپا شد.

[۱۱۵] تیموری، ابراهیم، تحریم تنباکو، تهران، ج۱، ص۸۰، ۱۳۶۱ش.

۲.۱۴ – طرح تحریم تنباکو

فکر تحریم تنباکو نخستین‌بار در اصفهان از سوی آقا نجفی مطرح شد.

[۱۱۶] تیموری، ابراهیم، تحریم تنباکو، ج۱، ص۷۸، تهران، ۱۳۶۱ش.

[۱۱۷] کدی، نیکی آر، تحریم تنباکو در ایران، ج۱، ص۱۲۴، ترجم شاهرخ قائم مقامی، تهران، ۱۳۵۸ش.

و در همان‌جا نیز پیش از تحریم سراسری به اجرا درآمد. با سرآمدن مهلت ۶ ماهه‌ای که ادار رژی مقرر کرده بود، اصفهان بار دیگر دستخوش آشوب عمومی و اعتراض بازرگانان شد. پس از آن‌که شکایات و اعتراضات تجار و مردم به جایی نرسید، آقا نجفی و برادرش شیخ محمدعلی و ملا باقر فشارکی در سخنرانی‌ها و مجالس درس خود، خرید و فروش تنباکو و استعمال دخانیات را حرام اعلام کردند.

[۱۱۸] صفایی، ابراهیم، اسناد برگزیده، ج۱، ص۱۱۸، تهران، ۱۳۵۷ش.

[۱۱۹] صفایی، ابراهیم، اسناد سیاسی، ص۲۲، تهران، ۱۳۵۵ش.

هرچند این حکم در خارج از اصفهان نفاذ نیافت، اما در اصفهان همگان، حتی دیگر علمای شهر، از آن پیروی کردند.

[۱۲۰] اصفهانی‌ کربلایی، حسن، تاریخ دخانیه، ج۱، ص۹۸-۹۹، همراه سد تحریم تنباکو، به کوشش موسی نجفی و رسول جعفریان، تهران، ۱۳۷۷ش.

گفته‌اند یک تاجر اصفهانی تمام موجودی تنباکوی خود را آتش زد تا به دست مأموران کمپانی نیفتد.

[۱۲۱] تیموری، ابراهیم، تحریم تنباکو، تهران، ج۱، ص۷۹، ۱۳۶۱ش.

ظل‌السلطان علمای اصفهان را برای لغو حکم زیر فشار گذاشت و از آنان خواست یا در انظار عموم قلیان بکشند و یا از شهر خارج شوند. آقا نجفی و برادرش سرسختانه مقاومت کردند، اما برخی از علمای دیگر ناچار شهر را ترک کردند. از جمله آقا منیرالدین شیرازی شبانه از شهر خارج شد و یکسره به سامرا نزد میرزای شیرازی رفت و گزارشی از اوضاع به او داد.

[۱۲۲] اصفهانی‌ کربلایی، حسن، تاریخ دخانیه، ج۱، ص۹۸-۹۹، همراه سد تحریم تنباکو، به کوشش موسی نجفی و رسول جعفریان، تهران، ۱۳۷۷ش.

۲.۱۵ – تحرکات در تهران

در تهران نیز با نزدیک شدن پایان مهلت ۶ ماهه، تحرک جدیدی آغاز شد. حاج میرزا حسن آشتیانی، مجتهد با نفوذ و مخالف جدی قرارداد، چند بار با شاه و امین‌السلطان دیدار کرد و مضار امتیاز رژی و مخالفت علما و مردم و بازرگانان را یادآور شد.
در اوایل ربیع‌ الآخر ۱۳۰۹ میرزای شیرازی که از تلگراف اول خود به ناصرالدین شاه نتیجه‌ای جز بازگرداندن محترمان سید فال اسیری نگرفته بود، دوباره برای شاه تلگرافی فرستاد. این تلگراف لحنی صریح‌تر داشت و میر