توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت کامل قتیبه بن مسلم باهلی ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت کامل قتیبه بن مسلم باهلی ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت کامل قتیبه بن مسلم باهلی ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint :

پاورپوینت کامل قتیبه بن مسلم باهلی ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint

پاورپوینت کامل قتیبه بن مسلم باهلی ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint سردار عرب در سپاه خلیفه اموی فرزند مسلم بن عمرو از نزدیکان یزید بن معاویه بوده است. حیات سیاسی وی به توصیه حجاج بن یوسف ثقفی و به دستور ولید بن عبدالملک یا خود عبدالملک بن مروان ابتدا با اداره امور سیاسی در یکی از شهرهای ری، بحرین، بصره یا سیستان آغاز و با امارت و حکمرانی خراسان ادامه یافته است.
قتیبه فرمانده فتوحات اسلامی در حوزه خراسان و اطراف آن از جمله بیشتر مناطق ماوراءالنهر، تخارستان، سمرقند، بخارا، خوارزم، سغد و … بود و سرزمین‌های زیادی را تحت حکومت اسلام درآورد.
قتیبه پس از ده سال حکمرانی خراسان و بعد از مرگ ولید بن عبدالملک و حجاج بن یوسف که بزرگ‌ترین حامیان وی بودند، با تحریک سلیمان بن عبدالملک و توسط همراهانش در فرغانه به قتل رسید. در منابع تاریخی عوامل مختلفی برای قتل وی ذکر شده است. از وی خطبه‌ها و نامه‌های فراوانی با موضوعات مختلف سیاسی، اجتماعی و نظامی برجای مانده است.

فهرست مندرجات

۱ – مقدمه‌
۲ – نسب‌شناسی
۳ – خاندان
۴ – ازدواج‌
۵ – اعقاب
۶ – زندگی سیاسی‌
۷ – فتوحات‌
۷.۱ – کانون حملات
۷.۲ – مهم‌ترین فتح
۷.۳ – فتح سغد
۷.۴ – بقیه فتوحات
۷.۵ – نهایت حوزه فتوحات‌
۷.۶ – دلایت گستردگی فتوحات
۸ – کارگزاران و فرماندهان‌
۹ – دنیای علم و ادب‌
۱۰ – مجالست با شاعران و ادیبان‌
۱۱ – خطبه‌ها
۱۲ – رسائل‌
۱۳ – خلق و خوی‌
۱۴ – عوامل قتل
۱۴.۱ – مرگ حجاج بن یوسف
۱۴.۲ – مساله ولایت‌عهدی
۱۴.۳ – اهمیت خراسان و امارات قتیبه
۱۴.۴ – فتنه‌گری اطرافیان سلیمان
۱۴.۵ – کودتای فرماندهان نظامی
۱۴.۶ – اخلاق و رفتار بد
۱۴.۷ – تکیه به عجم و موالی
۱۴.۸ – خیانت سرداران
۱۴.۹ – شورش علیه سلیمان
۱۴.۱۰ – اختلافات اعراب شمالی و جنوبی
۱۵ – کارنامه اعمال‌
۱۶ – فهرست منابع‌
۱۷ – پانویس
۱۸ – منبع

۱ – مقدمه‌

تاریخ حکومت بنی‌امیه از جنبه‌های گوناگون محل توجه و بررسی است. این خاندان در امور دینی، رفتار با اهل بیت رسول اللَّه‌ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، و موالی، ترویج فساد اخلاقی و ظلم بر اهل ذمه کارنامه تاریکی از خود به جا گذاشته، لکن در امر فتوحات در شرق و غرب جهان اسلام و توجه به معماری و… شایسته بررسی است. پژوهش و تحقیق در باب فتوحات عظیم دوره اموی اهل علم و تاریخ را با سیاست توسعه ارضی و روش ملک‌داری آنان بیشتر آشنا می‌کند. بنا بر گستردگی حوزه فتوحات این دوره، این تحقیق به شرق محدود شده و از میان انبوه سرداران و امرا، ابعاد زندگی پاورپوینت کامل قتیبه بن مسلم باهلی ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint معروف به بالان‌

[۱] قریب، بدرالزمان، فرهنگ سغدی، ص۳۵۳، چاپ اول، تهران، انتشارات فرهنگان، ۱۳۷۴ش.

[۲] دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، ج۳، پ۴۲۴۱ – ۴۲۵۰ – ۴۲۶۶، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۳۹ش.

بررسی شده است. (بالان لقب امیر قتیبه بن مسلم است که به ترکی یعنی عسل، در زبان هندی یعنی زلف کوتاه و به فارسی به معنای بیل آهنی آمده است. احتمالاً کلمه بالان از بالا به معنای فراز و بلند است و بالان اسم مصدر است. بالای، مشتق از همین کلمه منسوب به قریه بالا و ممکن است از بالای (به معنی بالا، روی، فوق) مشتق شده باشد. کما اینکه در زبان سغدی هم به همین معنی آمده است.)

۲ – نسب‌شناسی

ابوحفص قتیبه بن ابی‌صالح بن عمرو بن حُصین بن ربیعه بن خالد بن اُسید الخیر بن قضاعی بن هلال بن سلامه بن ثعلبه بن وائل بن معن بن مالک بن اعصر بن سعد بن قیس بن عیلان بن مضر بن نزار بن عدنان، نسب به اعراب شمالی می‌برد.

[۳] سمعانی، عبدالکریم بن محمود، الانساب، ج۲، ص‌۷۱، وزارت المعارف للتحقیقات العلمیه، ۱۳۸۳ق.

[۴] ابن‌خلکان، احمد بن احمد، وفیات الاعیان، ج۴، ص۸۶، القاهره، بی‌تا.

[۵] مبرد، محمد بن یزید، الکامل فی اللغه و الادب، ج۳، ص۱۰، قاهره، دار الفکر العربی.

دانشمندان علم انساب در ذکر نام و نسب وی دچار اختلاف نظر شده و برخی نسب وی را به جای مالک بن اعصر، باهله بن اعصر بن سعد می‌دانند که این امر، مورد تایید همگان نیست. برخی محققان معتقدند «باهله» همسر مالک است نه جد ذکور وی.

[۶] ابن‌اثیر جزری، علی بن عبدالواحد، اللباب فی تهذیب الانساب، ج۱، ص۱۱۶، مکتبه المقدسی، ۱۳۵۷ق.

در هر صورت، او از قبیله باهله است و نسب‌شناسان باهله را یکی از قبایل کهن عرب می‌دانند.
در بیان علت نام‌گذاری این قبیله به باهله که ظاهراً نام زنی است، روایت روشن و صریحی یافت نشد. باهله از قبایل ضعیف و پست عرب به شمار می‌آمده، چرا که اعراب از انتساب خود به قبیله مذکور خودداری می‌ورزیده‌اند. در برخی از اشعار عربی به منحط بودن این قبیله اشاره شده است. جلسات مشاعره و مفاخره اعراب در بارگاه قتیبه و بیان معایب قبیله وی و انتساب افراد آن به نادانی، بر این مطلب اشاره دارد. البته شخصیت قتیبه، شدیداً قبیله‌اش را تحت تاثیر قرار داد و در موارد خاص، قبیله وی مورد مفاخره و تمجید قرار گرفت. این مفاخرات شاید به سبب ترس و هیبت و مقام او، یا چاپلوسی و ریا صورت گرفته است.

[۷] سمعانی، عبدالکریم بن محمود، الانساب، ج۲، ص‌۷۰، وزارت المعارف للتحقیقات العلمیه، ۱۳۸۳ق.

[۸] ابن‌خلکان، احمد بن احمد، وفیات الاعیان، ج۴، ص۹۰، القاهره، بی‌تا.

[۹] شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، ج۴، ص۴۱۰-۴۱۱، موسسه الرساله، ۱۴۱۳ق.

۳ – خاندان

به روایتی قتیبه در سال ۴۹ه در عراق زاده شد. محل تولد او مشخص نیست.

[۱۰] ابن‌خلکان، احمد بن احمد، وفیات الاعیان، ج۴، ص۸۸، القاهره، بی‌تا.

پدر قتیبه ابوصالح مسلم بن عمرو از سرداران و کارگزاران دولت اموی بوده است. وی از ندیمان خاص و پیک‌های محضر یزید بن معاویه (د ۶۳ه) بوده و نیز مدتی در نزد ابن‌زیاد، در بصره بسر برده است. او همراه ابن‌زیاد با صورتی پوشیده وارد کوفه شد و در هنگام دستگیری مسلم بن عقیل حضور داشت و از سیراب کردن وی در دارالاماره کوفه ممانعت کرد. به جز این مورد و مدحیه‌ای که در وصف وی سروده شده، اطلاع دیگری از او در دست نیست. در شعری آمده که مسلم اشتربان و صاحب اسبی به نام حرون بوده است.

[۱۱] عصفری، خلیفه بن خیاط، تاریخ، ص۱۴۲، دارالفکر، ۱۴۲۱ق.

[۱۲] ابن‌اثیر جزری، علی بن عبدالواحد، الکامل فی التاریخ، ج۳، ص‌۱۳۵، بیروت، دارالفکر، ۱۳۹۸ق.

[۱۳] مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج۲، ص۶۳، ترجمه ابوالقاسم پاینده انتشارات علمی فرهنگی، ۱۳۶۷ش.

[۱۴] ابوحنیفه دینوری، احمد بن داود، الاخبار الطوال، ص۲۸۰، تصحیح عبدالمنعم عامر قاهره، وزاره الثقافه و الارشاء القومی، ۱۹۶۰م.

[۱۵] گردیزی، عبدالحی بن ضحاک، زین الاخبار، ص۸۳، تصحیح و مقدمه سعید نفیسی.

در حوادث بعدی تاریخ اسلام جز حضور وی در دستگاه عبدالملک مروان و کمک در رفع شورش مصعب بن زبیر در سال ۷۲ه و سرانجام قتل وی، به مطلب دیگری بر نمی‌خوریم.
کلیب، برادر مسلم بن عمرو، در جنگ جمل در سال ۳۶ه حضور داشته و مشخص نیست در کدام گروه (سپاه علی‌ (علیه‌السلام) یا طرفداران عائشه) بوده است. با توجه به این که دودمان قتیبه در محضر امویان بوده‌اند، اما اخباری نادر از شرکت برخی از افراد قبیله وی در گروه خوارج شورشی و مقتول به دست حکومت اموی در بصره، هم گزارش می‌دهند.

[۱۶] ابن‌اثیر جزری، علی بن عبدالواحد، اللباب فی تهذیب الانساب، ج۱، ص۹۳-۹۴، مکتبه المقدسی، ۱۳۵۷ق.

[۱۷] ابن‌قتیبه دینوری، عبداللَّه بن مسلم، المعارف، ص۴۰۶-۵۷۶، دارالمعارف، مصر، بی‌تا.

مادر قتیبه، سوده دختر عمرو بن تمیم هم فردی گمنام در عصر اموی است. با قدرت‌یابی قتیبه، مادرش هم جایگاهی پیدا کرده و محضرش محل وساطت و میانجی‌گری مغضوبین قتیبه بوده است.

[۱۸] ابن‌اثیر جزری، علی بن عبدالواحد، اللباب فی التهذیب الانساب، ج۱، ص۱۱۶، مکتبه المقدسی، ۱۳۵۷ق.

[۱۹] ابن‌قتیبه دینوری، عبداللَّه بن مسلم، الشعر و الشعراء، ج۱، ص۵۲۹، دارالثقافه، بی‌تا.

[۲۰] ابن‌عبدربه، ابی‌عمر احمد بن محمد، العقد الفرید، ج۲، ص۲۲، بیروت، دارالکتب العربی، ۱۳۶۸ق.

مسلم بن عمرو به جز قتیبه پسران زیادی داشت که عبارت‌اند از: بشار، زیاد، عبدالکریم، عبداللَّه، صالح عبدالرحمن، حماد، رزیق، عمر، معبد و حصین، «بشار»، برادر بزرگ قتیبه، در نزد حجاج عزیز و محترم بود و جزء تیول داران و صاحب نهری در عراق به حساب می‌آمد، همین‌طور عبداللَّه، حصین و عمرو که صاحب فرزندان بسیار بودند، و با وی در فتوحات شرکت کردند و اکثر ایشان در خراسان همراه امیر به قتل رسیدند. از خواهران قتیبه نشانی در تاریخ نمی‌بینیم، هر چند که طبری ذیل حوادث سال ۹۶ه آورده است: «خواهران و برادران او در این حادثه به قتل رسیدند».

[۲۱] طبری، محمد بن جریر، تاریخ الرسل و الملوک، ج۶، ص۵۱۶، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۳ش.

۴ – ازدواج‌

از دوران کودکی، نوجوانی و جوانی وی اطلاع دقیقی در دست نیست. از این که وی در طول زندگی با دوشیزه یا زنی از خاندان‌های بزرگ ازدواج رسمی کرده، خبری موجود نیست، ولی به سنت بسیاری از امرای عرب که به سبب فتوحات و مسائل حکومت، مجال تشکیل خانه و خانواده نداشتند، با کنیزان متعددی در تماس بوده است. نام زنانی، چون زعوم دختر ایاس، عبهر، لیلی اخیلیه، مادر خالد بن برمک، مادر یزید سوم اموی و همسر نیزک امیر سُغد در دربار قتیبه به چشم می‌خورد. دو نفر اول برای او فرزندانی، چون مسلم و حجاج را به دنیا آوردند. از ارتباط لیلی با سردار اطلاع دقیقی در دست نیست هر چند نامه حجاج، سندی بر ارتباط آن دو محسوب می‌شود. مادر خالد و مادر یزید به دربارهای اموی شام هدیه شدند و نفر آخر هرگز با قتیبه پیوندی برقرار نکرد.

[۲۲] ابن‌حزم‌ اندلسی، علی بن احمد بن سعید، جمهره انساب العرب، ص۳۲۴، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۳ق.

[۲۳] طبری، محمد بن جریر، تاریخ الرسل و الملوک، ج۹، ص۳۸۶۳، ترجمه ابوالقاسم پاینده، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۳ش.

[۲۴] طبری، محمد بن جریر، تاریخ الرسل و الملوک، ج۶، ص۵۲۱، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۳ش.

[۲۵] حصری قیروانی، اسحاق بن ابراهیم، زهر آلاداب و ثمر الالباب، ج۲، ص۹۳۷، تصحیح علی محمد بجادی داراحیاء الکتب العربیه، بی‌تا.

[۲۶] کحالّه، عمر‌رضا، اعلام النساء فی عالمی و الاسلام، ج۴، ص۳۲۲-۳۲۳، موسسه الرساله، ۱۴۰۴ق.

[۲۷] ابن‌خلدون، عبدالرحمن، العبر، ج۲، ص۱۵۱-۱۵۲، ترجمه عبدالمحمد آیتی، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۵ش.

[۲۸] ر. ک طبری، محمد بن جریر، تاریخ الرسل و الملوک، ج۶، ص۹-۳۹۰، ترجمه ابوالقاسم پاینده، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۳ش.

(درباره صهبا کنیزی که در زمان قتل قتیبه به همراه او بود و در آن واقعه کشته شد نیز اطلاع دقیقی بدست نیامد.)

۵ – اعقاب

سلم، حجاج، قطن، مسلم، کثیر، عبدالرحمن صالح، عمر و یوسف پسران قتیبه‌اند که مانند پدر به مناصب مهم حکومتی رسیدند. مسلم ابوقتیبه والی بصره و عامل منصور در مبارزه با قیام ابراهیم بن عبدالله بن حسن (د ۱۴۵ه) بود. وی بعدها به دلیل نافرمانی از منصور از امارت بصره عزل شد. وی فرزندان زیادی داشت که آنها هم به حکومت ولایات منصوب شدند؛ سعید، ابراهیم، علی، فضل و عمر تا حکومت‌ هادی عباسی (د ۱۷۰ه) بر ولایاتی، چون ری، بلخ، یمن و… حکم می‌راندند. قطن پسر دیگر قتیبه بر سمرقند حکومت می‌کرد.
نبیره‌های قتیبه از دنباله مسلم و عبدالرحمن و حجاج با نام‌های سعید بن احمد (د ۲۷۹ه) که در دوره معتمد در بطائح مصلوب شد، و عبدالخالق، ساکن در طلیطله (اندلس) معروف به محمد بن مثنی، فرمانده سپاه طلحه بن طاهر بن حسین (د ۲۱۳ه) در خراسان بودند. از میان اعقاب قتیبه تنها سعید بن مسلم عالم بود.

[۲۹] ابن‌حزم‌ اندلسی، علی بن احمد بن سعید، جمهره انساب العرب، ص۲۴۶، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۳ق.

[۳۰] ابن‌قتیبه دینوری، عبداللَّه بن مسلم، المعارف، ص۴۰۷، دارالمعارف، مصر، بی‌تا.

[۳۱] ابن‌اثیر جزری، علی بن عبدالواحد، الکامل فی التاریخ، ج۳، ص۱۹، بیروت، دارالفکر، ۱۳۹۸ق.

[۳۲] ابن‌اثیر جزری، علی بن عبدالواحد، الکامل فی التاریخ، ج۳، ص۲۲، بیروت، دارالفکر، ۱۳۹۸ق.

[۳۳] ابن‌اثیر جزری، علی بن عبدالواحد، الکامل فی التاریخ، ج۳، ص۲۸، بیروت، دارالفکر، ۱۳۹۸ق.

[۳۴] ابن‌خلکان، احمد بن احمد، وفیات الاعیان، ج۴، ص۸۸، القاهره، بی‌تا.

[۳۵] شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، ج۴، ص۴۱۱، موسسه الرساله، ۱۴۱۳ق.

[۳۶] سمعانی، عبدالکریم بن محمود، الانساب، ج۲، ص۲۷۵، وزارت المعارف للتحقیقات العلمیه، ۱۳۸۳ق.

۶ – زندگی سیاسی‌

آغاز حیات سیاسی وی هم زمان با حکومت حجاج بر عراق و به توصیه او و با دستور ولید بن عبدالملک یا خود عبدالملک به سال ۸۵ یا ۸۶ه بوده است. او قبل از امارت خراسان به امور اداری و سیاسی در یکی از شهرهای ری، بحرین، بصره یا سیستان مشغول بوده است. شواهد بی‌شماری، چون حفر نهر قتیبتان در بصره و سرکوبی شورش سیستان نشان دهنده حضور وی در این ایالت‌هاست. علت انتخاب وی به امارت خراسان، آرامش و ثبات سیاسی دوره ولید، میل خلیفه به کشور گشایی، فتح چین، نوید گسترش قلمرو حکومت قتیبه از سوی حجاج و مساله تعصب قومی اعراب بود. مورد اخیر بسیار مهم بود، چرا که حجاج، فرماندهی و مقام‌های مهم را به قبایل قیسی (اعراب شمالی) که خود و سردارانش از آن بودند – می‌داد.

[۳۷] بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، ج۲، ص۳۹۲، قاهره، مکتبه النهضه المصریه.

[۳۸] بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، ج۲، ص۴۹۲، قاهره، مکتبه النهضه المصریه.

[۳۹] عصفری، خلیفه بن خیاط، تاریخ، ص۲۲۹، دارالفکر، ۱۴۲۱ق.

[۴۰] مؤلف نامعلوم، العیون و الحدائق، ج۳، ص۲-۳، بغداد، مکتبه المثنی، بی‌تا.

[۴۱] بیضون. ابراهیم، من دوله عمر الی دوله عبدالملک، ص۳۱۵-۳۱۶، بیروت، دارالنهضه العربیه للطباعه و النشر.

۷ – فتوحات‌

ورود به خراسان و فتح آن جا و مرزهای شرقی‌اش، صلابت و قدرت وی، استفاده از عنصر اختلاف میان شهریاران ایالات آن‌جا و کمک گرفتن از بیگانگان جهت دفع امرای رقیب از عوامل مهم فتوحات خراسان بود.
قتیبه اولین کسی بود که مسیر فتوحات عرب از راه فارس به کرمان و خراسان را تغییر داد و از ایالت‌های مرکزی و شمالی به آن جا وارد شد.

[۴۲] بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، ج۳، ص۵۱۶، قاهره، مکتبه النهضه المصریه.

[۴۳] حمیری، محمد بن عبدالمنعم، روض المعطار فی خبر الاقطار، ص۱۶۱، تحقیق احسان عباس، مکتبه لبنان، بی‌تا.

این ایالت در دوره‌های قبل فتح شده بود، لکن درگیری حکّام محلی، نظم امور آن جا را بر هم ریخته بود. حوزه زمانی فتوحات او را باید در سال ۸۶ تا ۹۶ه دانست. عزل مفضل بن مهلب به دست حجاج، راه را برای فتح امارت خراسان به دست قتیبه که نقشه اصلی‌اش را مفضل کشیده بود، باز کرد.
اخبار فتوحات قتیبه بسیار نامرتب است. تقریباً تنها کسی که با رعایت نظم زمانی بدان‌ها پرداخته طبری است. شرح همه فتوحات مذکور در این جا ممکن نیست، خصوصاً این که طبری درباره هر حادثه چندین روایت، اعم از محلی و غیر محلی (عرب و خراسانی) بیان می‌کند.

[۴۴] طبری، محمد بن جریر، تاریخ الرسل و الملوک، ج۶، ص۴۲۴، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۳ش.

اولین ایالت‌هایی که به آن‌ها حمله شد اخرون و شومان بودند که شهریار آنها رعایت همسایگی دولت اسلام را نکرده و بر حکام محلی دیگر هم ستم می‌کردند. عده‌ای فتح آن‌جا را به تحریک دهقانان بلخ و طالقان می‌دادند که خود را با ارمغان‌های فراوان تسلیم قتیبه کردند. دو ایالت مذکور در پایان با قتیبه صلح کردند.

[۴۵] طبری، محمد بن جریر، تاریخ الرسل و الملوک، ج۶، ص۴۲۴، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۳ش.

۷.۱ – کانون حملات

کانون حملات در این فتوحات شهر مرو، دارالملک قتیبه بود. سال ۸۷ه قتیبه، بادغیس را به صلح گشود. بعد از آن شهر بیکند را فتح کرد هدف اصلی او فتح بخارا بود از این رو، حملات خود را از نزدیک‌ترین ایالات بخارا آغاز کرد. بهانه فتح آن، پیمان‌شکنی مردم آن جا، فساد اخلاقی حاکمش، ورقا بن نصر باهلی در تعرض به دختران زیباروی و تحریک سغدیان مطرح شده است. روایاتی افسانه‌ای، چون مشاهده دیگ‌های بزرگ و غول‌آسای بیکند توسط مسلمین در منابع تاریخی مطرح شده است. طولانی شدن فتح بیکند، شایعات مبتنی بر مرگ حجاج (جهت تزلزل سپاه اسلام)، کسب غنایم گرانبها و ویرانی بیکند از موارد مهم فتح بیکند است.

[۴۶] طبری، محمد بن جریر، تاریخ الرسل و الملوک، ج۶، ص۴۳۰، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۳ش.

[۴۷] ابوالفداء، ابوالفداء، اسماعیل بن علی، تقویم البلدان، ص۱۲۳، ترجمه عبدالمحمد آیتی، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، بی‌تا.

[۴۸] ابن‌خردادبه، ابی قاسم عبیداللَّه بن عبداللَّه، المسالک الممالک، ص۱۵۷، ترجمه حسین قره چانلو، تهران، ۱۳۷۰ش.

[۴۹] نرشخی، محمد بن جعفر، تاریخ بخارا، ص۱۸۱، ترجمه احمد بن محمد قبادی، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، بی‌تا.

[۵۰] وامبری، ارمینوس، تاریخ بخارا، ص۵۹، ترجمه احمد محمود ساداتی، موسسه مصریه العامه، بی‌تا.

در سال ۸۸ه تومشکت و رامشنیه دو ایالت نزدیک بخارا فتح شدند؛ اهمیت آنها در شرکت سپاهیان سغدی و چینی در مقابله با قتیبه بود.

۷.۲ – مهم‌ترین فتح

مهم‌ترین و مفصل‌ترین فتح قتیبه، فتح بخارا بود. بخارا از مهم‌ترین ایالت‌های ماورالنهر، اولین بار به دست سعید بن عثمان اموی فتح شد و با نقض پیمان صلح، یک‌بار دیگر در زمان یزید بن معاویه (د ۶۳ه) و حجاج مورد حمله واقع شد (۹۰ – ۸۹ه) حملات چهارگانه قتیبه، طولانی شدن مدت جنگ، نقض پیمان صلح، جایگاه و نسب والای حاکم محلی آن‌جا (وردان خداه)، ارتداد اهالی آن‌جا پس از قبول اسلام، ورود قتیبه به شهر از طریق صلح خدعه‌آمیز (به بهانه ساختن مسجد) و فتح آن به دست سپاهیانی که به شکل بنایان در آمده بودند، خرابی بخارا، اسکان قبایل عرب، وضع قوانین سخت اسلامی در آنجا، بنای جامع مشهور بخارا در سال ۹۴ه، بنای مصلی و عیدگاه بخارا به دست قتیبه و امنیت پرمخاطره بخارا از مسائل مهم این فتح محسوب می‌شود.

[۵۱] طبری، محمد بن جریر، تاریخ الرسل و الملوک، ج۶، ص۴۳۰-۴۳۱، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۳ش.

[۵۲] طبری، محمد بن جریر، تاریخ الرسل و الملوک، ج۹، ص۳۸۱۷-۳۸۱۸، ترجمه ابوالقاسم پاینده، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۳ش.

[۵۳] طبری، محمد بن جریر، تاریخ الرسل و الملوک، ج۹، ص۳۸۲۲-۳۸۲۵، ترجمه ابوالقاسم پاینده، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۳ش.

[۵۴] بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، ج۳، ص۵۱۷، قاهره، مکتبه النهضه المصریه.

[۵۵] عصفری، خلیفه بن خیاط، تاریخ، ص۲۴۳، دارالفکر، ۱۴۲۱ق.

[۵۶] نرشخی، محمد بن جعفر، تاریخ بخارا، ص۱۱-۱۵، ترجمه احمد بن محمد بن نصر قبادی، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، بی‌تا.

[۵۷] نرشخی، محمد بن جعفر، تاریخ بخارا، ص۷۲-۷۳، ترجمه احمد بن محمد بن نصر قبادی، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، بی‌تا.

[۵۸] نرشخی، محمد بن جعفر، تاریخ بخارا، ص۶۱-۶۹، ترجمه احمد بن محمد بن نصر قبادی، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، بی‌تا.

[۵۹] شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، دول الاسلام، ص۷۶۷، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۵.

[۶۰] شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، ج۴، ص۴۱۰، موسسه الرساله، ۱۴۱۳ش.

[۶۱] ابراهیم حسن، حسن، تاریخ سیاسی اسلام، ج۲، ص۳۸۹، ترجمه ابوالقاسم پاینده، انتشارات جاویدان، بی‌تا.

[۶۲] ابن‌منجّم اسحاق بن حسین، آکام المرجان فی ذکر المدائن المشهور فی کل المکان، ص۸۳، انتشارات آستان قدس، بی‌تا.

۷.۳ – فتح سغد

فتح سغد از دیگر فتوحات مهم قتیبه است، چون همراه با سغد مردم طالقان، فاریاب و… شورش کردند. قتیبه در فتح این ایالت بر اساس شیوه جنگی رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) در نبرد احزاب به توصیه مشاور نظامی‌اش، حیان نبطی میان امرای محلی شهرهای مذکور را به هم زد و بعد تک تک ایالت‌های مذکور را فتح کرده و اهالی آنها را به سختی مجازات کرد.

[۶۳] طبری، محمد بن جریر، تاریخ الرسل و الملوک، ج۹، ص۳۸۲۶-۳۸۲۸، ترجمه ابوالقاسم پاینده، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۳ش.

[۶۴] بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، ج۳، ص۵۱۷، قاهره، مکتبه النهضه المصریه.

در فاصله سال‌های ۹۰ تا ۹۱ه امیر، حوزه‌های طالقان، فاریاب، گوزگان و بلخ را آرام کرد و ایالت سغد را که امیرش نیزک خان دوباره طغیان کرده بود، فتح کرد. اخبار فتح آن جا و قتل و اعدام نیزک و دوستانش بسیار پراکنده و متضاد می‌باشند. شومان، کش، نسف، فاریاب هم اماکن مفتوحه بعدی بودند.

۷.۴ – بقیه فتوحات

قتیبه فاریاب را سوزاند و از آن پس، «شهر سوخته» لقب گرفت. در سال ۹۲ه قتیبه شورش سیستان و رتبیل و زابل را آرام کرد و خوارزم را هم به تصرف خویش درآورد. خوارزم دچار فتنه‌ای محلی شده بود و قتیبه در آن جا عده زیادی را کشت.

[۶۵] طبری، محمد بن جریر، تاریخ الرسل و الملوک، ج۹، ص۳۸۳۴-۳۸۳۵، ترجمه ابوالقاسم پاینده، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۳ش.

[۶۶] طبری، محمد بن جریر، تاریخ الرسل و الملوک، ج۹، ص۳۸۵۱، ترجمه ابوالقاسم پاینده، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۳ش.

مهم‌تر از خوارزم، فتح سمرقند به سال ۹۵ه بود که اخبار و روایات افسانه‌ای و مبالغه‌آمیز درباره آن زیاد بود. کیفیت ورود او به شهر در قالب پنهان شدن در مرکبی چوبین و بزرگ، شبیه افسانه یونانی تروا و آشیل قهرمان، کشتار مردم، خرابی بت‌خانه‌ها و بت‌های زرین و کسب لقب و عنوان «بالان» از کاهنان و مردم آن‌جا از مهم‌ترین فصول فتح سمرقند است.

[۶۷] طبری، محمد بن جریر، تاریخ الرسل و الملوک، ج۹، ص۳۸۵۳-۳۸۶۴، ترجمه ابوالقاسم پاینده، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۳ش.

[۶۸] ابوحنیفه دینوری، احمد بن داود، الاخبار الطوال، ص۳۲۷، تصحیح عبدالمنعم عامر قاهره، وزاره الثقافه و الارشاء القومی، ۱۹۶۰م.

سال‌های آخر عمر سردار نیز در جنگ گذشت. سال ۹۶ه قتیبه دامنه فتوحات را به چین کشاند و آرزوی حجاج را – که دیگر در قید حیات نبود – برآورده ساخت. قتیبه، زودتر از سرداران دیگر به چین رسید و کاشغر را از راه دره عصام گرفت و با مردمش صلح کرد. او با شنیدن خبر مرگ ولید بن عبدالملک به خراسان بازگشت، ولی هرگز نتوانست از آن جا جان سالم به در برد. مرگ ولید و آغاز خلافت سلیمان آتشی در شام روشن کرد که دامن‌گیر او در خراسان شد.
فتح قرمیسین گرگان طبرستان و اسکندریه نیز به وی نسبت داده شده است. قتیبه به آمل رفت و آمد داشت لکن او فاتح طبرستان نیست زیرا آمل در ایالت خراسان بزرگ قرار داشته و با آمل ایالت طبرستان متفاوت است.

[۶۹] ابن‌فقیه، ابوبکر احمد بن ابراهیم همدانی، مختصر کتاب البلدان، ص۲۰۹، بغداد، مکتبه المثنی، ۱۳۰۲ق.

[۷۰] دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، ج۳۷، ص۱۴۶، انتشارات دانشگاه تهران، مهرماه ۱۳۳۹ش.

۷.۵ – نهایت حوزه فتوحات‌

این که قتیبه محدوده فتوحاتش را تا کجا امتداد داد نیازمند بررسی بیشتری است. قدر مسلم آن است که وی تا عمق مناطق آمودریا نفوذ کرد و ایالت‌های سمرقند، هرات، چاچ، بلخ، بخارا، خوارزم و قسمت‌های بسیاری از ماوراءالنهر را در فاصله سال‌های ۸۶ تا ۹۷ه فتح کرد و زمینه را برای فتح چین و ورود اسلام به آن دیار فراهم کرد. به روایتی او سال ۹۶ه کاشغر در ایالت چیانگ را تصرف کرد و با مرگ ولید، فتوحاتش در همان‌جا متوقف شد. این که آیا مسلمانان، پیش از این هم از راه خشکی و دریا و مسیر تجاری به چین نفوذ کرده بودند، نیز قابل بررسی است.
در این که هیاتی از سوی امیر به دربار چین به سفارت هبیره بن مشمرح کلابی با هدایای بسیار رفته باشند. تردیدی نیست، اما سفر خود قتیبه به چین محل تردید است. عده‌ای معتقدند روایت‌های مربوط به ورود او به چین زودتر از موقع نقل شده و این کار بعدها به دست نصر بن سیار امیر خراسان انجام شد و نیز حد مرز طبیعی دوران قتیبه منطقه سیحون بود نه جیحون. از طرفی داستان فتح کاشغر و سوگند قتیبه برای فتح خاک چین و تدبیر سیاسی حاکم آن جا که یک بار خاک آن سرزمین را با هدایای بی‌شمار و غلامان سلطنتی برای قتیبه فرستاد تا سوگند او را ملغی کند، علاوه بر ایجاد تردید در مساله فوق، حکایت از هیبت سپاه اسلام دارد.
با این همه، قتیبه فتوحات را در شرق به جایی رساند که هرگز پیش از آن سابقه نداشت و توانست حکومت اسلامی را در آن جا متمرکز کند.

۷.۶ – دلایت گستردگی فتوحات

دلایل گستردگی فتوحات وی از این قرار است: دستور حجاج مبنی بر فتح چین، رقابت قتیبه با محمد بن قاسم (فاتح سند) بر سر این که کدام یک زودتر به چین برسند، حرص و طمع سپاه اموی در جمع کردن غنایم، شور و شوق جنگ‌جویی، دعوی نشر اسلام، نابودی معابد، بتکده‌ها و…

[۷۱] مرادزاده، رضا، چگونگی نفوذ و گسترش اسلام در چین، ص۸۸-۸۹، چاپ اول، انتشارات آستان قدس رضوی، ۱۳۸۲ش.

[۷۲] آرنولد، سرتوماس، تاریخ گسترش اسلام، ص۲۱۵، ترجمه ابوالفضل عزّتی انتشارات دانشگاه تهران، بی‌تا.

نویسندگانی، مانند گیب، فتح چین را در دوره قتیبه صحیح نمی‌دانند و با استناد به طبری فقط مساله حمله به کاشغر را مطرح کرده که در نهایت به صلح طرفین کشیده شد و نیز آنها لفظ صین را بر قسمتی از چین منطبق می‌دانند، خصوصاً این که منابع چینی هم از فتح قتیبه سخنی نگفته‌اند. گیب معتقد است در خصوص فتوحات ماوراءالنهر، قول صحیح استرداد آن منطقه از دست امرای محلی است نه فتح آن. در هر صورت طبق نظر وی قتیبه برای بدست آوردن راه تجارت ابریشم از کوهستان‌های تیان‌شان، تورخان و تغمات عبور کرد و توکسیئوس و یا کسارت (مرز مشترک ایران و توران) را گرفت.

[۷۳] گیب، ه. ر، فتوحات عرب در آسیای مرکزی، ص۵۶-۸۶، ترجمه حسین احمدپور، اختر، بی‌تا.

علاوه بر مرزهای خارجی، قتیبه حملاتی (به صورت گروهی) به جرجان داشت که به سبب مشکلات سپاه عرب در جنگل و کوه…، رضایت حجاج را جلب نکرد. وی جهت برقراری آرامش حملاتی نیز به سیستان داشت.

[۷۴] حمیری، محمد بن عبدالمنعم، روض المعطار فی خبر الاقطار، ص۱۶۱، تحقیق احسان عباس، مکتبه لبنان، بی‌تا.

۸ – کارگزاران و فرماندهان‌

قتیبه در فتوحات خود سردار نظامی و زیر دست حجاج بود که کادر فرماندهی قوی داشت. فرماندهانی، مانند مسلم بن مسلم، صالح بن مسلم، عبدالرحمن و عمرو بن مسلم که برادرانش بودند، او را در فتوحات یاری می‌کردند؛ نفر اول، جانشین موقت وی به هنگام فتوحات مرو بود. دومی، سرزمین باسار، امیر ترمذ، فاتح کاشان و ادرشت در منطقه فرغانه را فتح کرد و سومین نفر، قدرت‌مندترین فرمانده نظامی وی بود.

[۷۵] بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، ج۳، ص۵۱۷، قاهره، مکتبه النهضه المصریه.

[۷۶] طبری، محمد بن جریر، تاریخ الرسل و الملوک، ج۹، ص۳۸۶۶، ترجمه ابوالقاسم پاینده، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۳ش.

علاوه بر اینان، مغیره بن عبداللَّه، حاکم نیشابور، ایاس بن عبداللَّه، امیر مرو و خوارزم، حیان نبطی، وکیع بن حسان، عبداللَّه بن اهتم و ورقاء بن نصر باهلی. حکامی بودند که به صورت موقت در دوره فتوحات و جنگ و صلح بر امارت ولایت انتخاب می‌شدند. در میان امرای مذکور، جز مغیره و ورقاء – که سرنوشت مجهولی دارند – بقیه به سردار خیانت کرده و زمینه قتلش را فراهم کردند

[۷۷] طبری، محمد بن جریر، تاریخ الرسل و الملوک، ج۹، ص۳۸۱۷-۳۸۱۸، ترجمه ابوالقاسم پاینده، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۳ش.

[۷۸] طبری، محمد بن جریر، تاریخ الرسل و الملوک، ج۹، ص۳۸۴۴، ترجمه ابوالقاسم پاینده، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۳ش.

و اما مشهورترین مشاور قتیبه، سلیمان (سلیم) ایرانی بود.

۹ – دنیای علم و ادب‌

از قتیبه حکایات و بیانات فراوانی در قالب خطبه‌های طولانی و مفصل و نیز عبارات کوتاه و دلنشین به جا مانده است. وی به تایید حجاج و نامه‌هایش در فهمیدن جملات استعاره‌ای و امثال رمزآمیز بسیار تیز‌فهم بود.

[۷۹] جاحظ بصری، عمرو بن محبوب، البیان و التبیین، ج۲، ص۹۰، مکتبه التجاری الکبری، ۱۳۵۱ق.

وی در روایت شعر و… بسیار آگاه بود و مورد تمجید مردم بصره واقع شد. مکاتباتی که از وی با مادرش به یادگار مانده، نمایانگر صنعت حسن تقسیم (از صنایع ادبی و بلاغی) است. عمران بن حصین و ابوسعید خدری از وی حدیث نقل کرده‌اند.

۱۰ – مجالست با شاعران و ادیبان‌

گرچه قسمت اعظم زندگی قتیبه به جنگ و فتوحات گذشت، اما گاه لحظاتی را هم به مجالست با شاعران و ادیبان می‌گذراند. این مجالس که به دلیل پیروزی در جنگ‌ها به شکل خصوصی و عمومی برگزار می‌شد و اتفاقاً به مناظره و مفاخره قتیبه با شاعران سپری می‌شد، شادمانی خاطر او را فراهم می‌کرد.
محمد بن واسع، اصم بن حجاج، (مدیحه‌سرای قتیبه در باب عظمت فتوحاتش)، کعب اشتری، (شاعر دربار وی) نهار بن توسعه (شاعر خاندان مهلب بن ابی‌صفره) عبدالرحمن بن حمانه باهلی، (مرثیه‌سرای قتیبه) و داوود بن جریر از مشهورترین شاعران درگاه وی می‌باشند. امیر در حالات و مواقع خاص با آنان به مناظره و مفاخره می‌پرداخت. گاهی نیز شاعرانی، مانند نهار بن توسعه مورد خشم یا عفو و عطای او قرار می‌گرفتند. ناگفته نماند شعرای مذکور در مدح او مبالغه کرد