توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت کامل غزوه تبوک (دانشنامه‌حج) ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت کامل غزوه تبوک (دانشنامه‌حج) ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت کامل غزوه تبوک (دانشنامه‌حج) ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint :

پاورپوینت کامل غزوه تبوک (دانشنامه‌حج) ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint

مقالات مرتبط: غزوه تبوک.

غزوه تبوک یا جنگ تبوک آخرین جنگ پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در ماه رجب سال نهم هجری مقابل رومیان در منطقه تبوک بود. ایشان بر اساس نزول آیاتی از قرآن سپاه خود را جمع، و روانه تبوک کردند و بدون درگیری و جنگ به مدینه برگشتند. گروهی از صحابه از دستور حضرت تخلف کردند که برخی از آنان بعدا توبه نمودند. پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) قبل از حرکت، حضرت علی (علیه‌السلام) را جانشین خود در مدینه نمود.
منافقین برای تضعیف روحیه سپاه اسلام تلاش می‌کردند و گروهی از آنان برای ترور پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) اقدام کردند که با اعجاز حضرت خنثی شد. این غزوه آثار و برکاتی برای مسلمانان داشت از جمله: گسترش حوزه حکومت پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)، آشنایی مردم با منافقین، دفع تهدید رومیان، شناخته شدن جایگاه ویژه امام علی با بیان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) که به حدیث منزلت شهرت یافت.

فهرست مندرجات

۱ – اهمیت
۲ – موقعیت جغرافیایی
۳ – وجه تسمیه
۴ – تاریخچه
۵ – موقعیت امروزی
۶ – علل و انگیزه‌ها
۷ – جمع‌آوری سپاه
۸ – انگیزه صحابه برای جنگ
۹ – شرکت نکردن برخی صحابه در جنگ
۱۰ – دستور پیامبر برای دست‌گیری از فقرا
۱۱ – جانشینی حضرت علی در مدینه
۱۲ – حرکت سپاه و رویدادهای میان راه
۱۳ – سختی‌های راه
۱۴ – معجزات پیامبر اکرم
۱۵ – ورود به محل غزوه
۱۶ – مساجد و توقف‌گاه‌های سپاه
۱۷ – کارهای پیامبر اکرم در تبوک
۱۸ – اسارت اکیدر
۱۹ – بازگشت به مدینه
۲۰ – توطئه‌های منافقان
۲۰.۱ – توطئه علیه امام علی
۲۰.۲ – توطئه‌ علیه سپاه اسلام
۲۰.۳ – ترور پیامبر اکرم
۲۰.۴ – ساخت مسجد ضرار
۲۱ – ورود پیامبر اکرم به مدینه
۲۱.۱ – عذرآورندگان
۲۱.۲ – توبه‌کنندگان
۲۱.۳ – بهانه‌جویان
۲۲ – آثار و نتایج
۲۳ – فهرست منابع
۲۴ – پانویس
۲۵ – منبع

۱ – اهمیت

نام تبوک در منابع اسلامی به سبب غزوه‌ای که در اواخر زندگانی پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در آنجا رخ داد، مشهور گشت. در این میان، نبردی با رومیان رخ نداد؛ اما ویژگی‌های این اعزام به یکی از دورترین و حساس‌ترین مناطق شبه جزیره، آن هم در برابر قدرت بزرگ جهان آن روز، بر اهمیت این غزوه می‌افزاید.

۲ – موقعیت جغرافیایی

تبوک نام یک وادی در شمالی‌ترین نقطه حجاز بین سرزمین حِجر و شام است.

[۱] نصیبی، محمد، صوره الارض، ج۱، ص۳۲.

[۲] بکری، عبدالله، المعجم ما استعجم، ج۱، ص۱۲.

[۳] حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۱۴.

برخی این سرزمین را بخشی از قلمرو شام دانسته‌اند.

[۴] بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، ج۱، ص۷۱ .

[۵] یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۶۷.

[۶] مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، ص۲۳۰.

این وادی در ۴ منزلی حجر، ۶ منزلی مَدین، ۱۲منزلی مدینه و ۱۱منزلی دمشق و در میانه راه مدینه و دمشق قرار دارد.

[۷] حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۱۴.

[۸] اصطخری، ابراهیم، المسالک و الممالک، ص۲۲.

۳ – وجه تسمیه

در وجه نام‌گذاری تبوک اختلاف است. برخی این نام را برگرفته از سخن پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) درباره چشمه‌ای در آن سرزمین دانسته‌اند.

[۹] جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، ج۴، ص۱۵۷۶-۱۵۷۷.

[۱۰] ابن اثیر، مبارک، النهایه، ج۱، ص۱۶۲.

اما بعضی به استناد روایتی از معاذ بن جبل، تبوک را نام این چشمه پیش از حضور رسول خدا در تبوک

[۱۱] فهری، محمد بن رشید، ملء العیبه، ج۱، ص۹.

دانسته‌اند.

[۱۲] مجموعه نویسندگان، الموسوعه العربیه العالمیه، ج۶، ص۸۶.

بطلمیوس در کتاب جغرافیای خود، آن را «تپوا» خوانده است.

[۱۳] علی، جواد، المفصل، ج۷، ص۲۵۱.

۴ – تاریخچه

تبوک با قدمت ۲۵۰۰ ساله

[۱۴] مجموعه نویسندگان، الموسوعه العربیه العالمیه، ج۶، ص۸۶.

در سال ۵۰۰ق. م. (۵۰۰ سال قبل از میلاد) شاهد تمدن بزرگ نَبَطی‌ها بود.

[۱۵] موسل، حمود بن ضاوی، شمال الحجاز، ج۱، ص۹۳.

این سرزمین سکونت‌گاه اصحاب اَیکه بود که حضرت شعیب (علیه‌السلام) پیامبر آنان به شمار می‌رفت.

[۱۶] اصطخری، ابراهیم، المسالک و الممالک، ص۲۰.

[۱۷] ابوالفدا، اسماعیل، تقویم البلدان، ص۹۴.

[۱۸] حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، جغرافیای حافظ ابرو، ج۱، ص۲۱۵.

چاه ثمود که ناقه صالح (علیه‌السلام) باید از آب آن می‌نوشید، در سرزمین حجر و در مسیر همین وادی قرار دارد.

[۱۹] اصطخری، ابراهیم، المسالک و الممالک، ص۲۰.

اعراب قحطانی (جنوبی) بنی‌عُذره

[۲۰] حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۱۴.

و بنی‌کلب

[۲۱] کردعلی، محمد، خطط الشام، ج۱، ص۲۸.

[۲۲] موسل، حمود بن ضاوی، شمال الحجاز، ج۱، ص۱۱۰.

از زیرمجموعه‌های قُضاعه و نیز قبایل جُذام، لخم،

[۲۳] ادریسی، محمد، نزهه المشتاق، ج۱، ص۳۵۲.

[۲۴] همدانی، ابومحمد، صفه جزیره العرب، ج۲، ص۲۴۳.

بنی‌عَبس، مُره، و ذِبیان از ساکنان تبوک در دوران جاهلی و آغاز دوره اسلامی بودند.

[۲۵] موسل، حمود بن ضاوی، شمال الحجاز، ج۱، ص۱۱۰.

حِسمی در شمال غربی و شَرَورَی در شمال شرقی تبوک، از کوه‌های این منطقه هستند.

[۲۶] حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۱۴، ۲۵۸.

[۲۷] بغدادی، عبدالمومن، مراصد الاطلاع، ج۱، ص۴۰۳.

چشمه معروف تبوک با نام مُولَه که به برکت پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) پرآب شد و تا ۱۳۶۷ق همچنان پرآب بود و ساکنان و حاجیان از آن استفاده می‌کردند،

[۲۸] جاسر، حمد، المعجم الجغرافی للبلاد العربیه، ج۳، ص۱۲۹۱.

قلعه تبوک که این چشمه در آن قرار دارد، دیواری که پیامبر بر آن تکیه داد،

[۲۹] اصطخری، ابراهیم، المسالک و الممالک، ص۲۰.

[۳۰] حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، جغرافیای حافظ ابرو، ج۱، ص۲۱۵.

و مسجد توبه که عمر بن عبدالعزیز (حک: ۹۹-۱۰۱ق) به سال ۹۹ق آن را در جایی ساخت که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) ۱۰ شب در آن نماز گزارده بود،

[۳۱] مطری، محمد، التعریف بما آنست، ص۲۰۱.

[۳۲] مرجانی، عبدالله، بهجه النفوس، ج۱، ص۶۳۳.

[۳۳] سمهودی، علی بن عبدالله، وفاء الوفاء، ج۳، ص۱۷۹.

از آثار اسلامی به جا مانده در این سرزمین هستند.
تبوک از راه‌های حج حاجیان شام است

[۳۴] ابوالفرج، قدام بن جعفر، الخراج و صناعه الکتابه، ص۸۵.

[۳۵] حازمی، محمد، الاماکن، ص۵۸.

[۳۶] حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۳، ص۲۱۲.

و آن را پنجمین منزل این راه در پی حرکت از شام شمرده‌اند.

[۳۷] ابن رسته، احمد بن عمر، الاعلاق النفیسه، ص۱۸۳.

[۳۸] ابن خردادبه، عبیدالله بن عبدالله، المسالک و الممالک، ص۱۵۰.

[۳۹] ابن عدیم، عمر بن احمد، بغیه الطلب، ج۸، ص۳۶۰۲.

محمد بن رُشید (م، ۷۲۱ق) و صلاح‌الدین صفدی (م. ۷۶۴ق) و ابن بطوطه (م. ۷۷۹ق) از تبوک دیدار کرده و از سنت ورود حاجیان به تبوک با شمشیرهای برهنه با اقتدا به رفتار پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در غزوه تبوک، گزارش داده‌اند.

[۴۰] فهری، محمد بن رشید، ملء العیبه، ج۱، ص۷.

[۴۱] ابن بطوطه، محمد بن عبدالله، رحله ابن بطوطه، ج۱، ص۳۴۷-۳۴۸.

[۴۲] موسل، حمود بن ضاوی، شمال الحجاز، ج۱، ص۸۸.

به گزارشی، حاجیان چهار روز کنار چشمه تبوک استراحت می‌کردند و سپس با برداشتن آب کافی از این چشمه، آماده حرکت به سوی مکه می‌شدند.

[۴۳] ابن بطوطه، محمد بن عبدالله، رحله ابن بطوطه، ج۱، ص۳۴۷.

از آن‌جا که تبوک استراحتگاه حاجیان بود، عثمانی‌ها قلعه‌هایی برای استراحت حاجیان ساختند که به حِصن حُجاج معروف است.

[۴۴] جاسر، حمد، فی شمال غرب الجزیره، ص۴۴۳.

[۴۵] مجموعه نویسندگان، الموسوعه العربیه العالمیه، ج۶، ص۹۰.

۵ – موقعیت امروزی

امروزه ناحیه تبوک بزرگ‌ترین منطقه در شمال عربستان است

[۴۶] جاسر، حمد، المعجم الجغرافی للبلاد العربیه، ج۱، ص۳۱۴.

که به مرکزیت شهر تبوک

[۴۷] موسل، حمود بن ضاوی، شمال الحجاز، ج۱، ص۸۳.

[۴۸] جاسر، حمد، المعجم الجغرافی للبلاد العربیه، ج۱، ص۱۱۶.

یکی از ۱۳ ناحیه پادشاهی سعودی است و از پنج استان املج، حَقل، وَجه، ضَباء، تیماء و ده‌ها روستا تشکیل شده است.

[۴۹] مجموعه نویسندگان، الموسوعه العربیه العالمیه، ج۶، ص۸۵.

رشد و گسترش امروزین تبوک، مدیون راه‌آهنی است که در سال‌های ۱۳۲۴ق تا ۱۳۲۶ق/۱۹۰۶-۱۹۰۸م. حجاز را به شام پیوند داد. پیش از آن، تبوک تنها یک آبادی بود که حدود ۲۰۰ تن جمعیت داشت.

[۵۰] محجوب، فاطمه، الموسوعه الذهبیه، ج۸، ص۴۶۹.

[۵۱] موسل، حمود بن ضاوی، شمال الحجاز، ج۱، ص۹۵.

اما امروزه این تعداد به ۱۵۰ هزار تن افزایش یافته است.

[۵۲] مجموعه نویسندگان، الموسوعه العربیه العالمیه، ج۶، ص۸۷.

راه‌های آسفالت متعدد، این شهر را به دیگر شهرها پیوند داده و در این میان، راه تبوک به مدینه به مسافت ۷۰۰

[۵۳] موسل، حمود بن ضاوی، شمال الحجاز، ج۱، ص۸۴-۸۵.

و به نقلی ۶۷۴

[۵۴] مجموعه نویسندگان، الموسوعه العربیه العالمیه، ج۶، ص۸۷.

کیلومتر مهم‌ترین راه آسفالت تبوک به شمار می‌رود و فرودگاه آن مهم‌ترین فرودگاه شمال عربستان است. این شهر به سبب وجود یکی از بزرگ‌ترین پایگاه‌های نظامی عربستان در مرز اردن و سوریه، از اهمیتی ویژه برخوردار است.

[۵۵] مجموعه نویسندگان، الموسوعه العربیه العالمیه، ج۶، ص۸۸.

۶ – علل و انگیزه‌ها

به سال نهم ق بازرگانان نبَطی که با مدینه روابط تجاری داشتند، از تصمیم هراکلیوس/ هرقل، امپراتور روم شرقی، برای حمله به مسلمانان گزارش دادند. بر اساس این گزارش، هراکلیوس با فراخوانی قبایل عرب مسیحی سرزمین‌های مرزی شام و حجاز همچون غَسّان، جُذام و لَخم، سپاهیان خود را با شمار۴۰۰۰۰ تن تا بلقاء، از شهرهای شام در اردن امروزی، پیش راند و خود نیز در حمص، از شهرهای شمالی سوریه، مستقر شد.

[۵۶] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۹۹۰.

[۵۷] ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات، ج۲، ص۱۶۵.

برخی علت این لشکرکشی را نامه مسیحیان عرب به هراکلیوس می‌دانند که در آن به دروغ، از درگذشت پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و قحطی سخت در شبه جزیره و ناتوانی اقتصادی مسلمانان گزارش داده و از امپراتور روم خواسته بودند تا برای برچیدن این دین و پیروانش تلاش نماید.

[۵۸] ابن عساکر، علی بن الحسن، تاریخ دمشق، ج۳۹، ص۶۳.

[۵۹] متقی هندی، علی بن حسام الدین، کنز العمال، ج۱۳، ص۳۷.

۷ – جمع‌آوری سپاه

پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در پی احساس خطر از رومیان، با نگاشتن نامه‌های گوناگون و اعزام نمایندگانی، قبایل مسلمان بیرون از مدینه را به نبرد با رومیان فراخواند.

[۶۰] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۹۹۰.

[۶۱] یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۶۷.

در این میان، نامه‌نگاری با قبایلی چون غَطَفان، تمیم و طی

[۶۲] طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری، ج۱، ص۲۴۴.

و اعزام بریده بن حصیب، ابورُهم غِفاری، نُعیم بن مسعود، بدیل بن وَرقاء، جُندب و رافع فرزندان مکیث، ابوواقد لیثی، ابوجعد ضُمَری، و عباس بن مِرداس به سوی قبایل اسلم، غفار، بنی‌اشجع، بنی‌کعب بن عمرو خُزاعی، جُهَینه، بنی‌لیث، بنی‌ضَمره و بنی‌سُلیم گزارش شده است.

[۶۳] ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات، ج۴، ص۲۴۲.

[۶۴] ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات، ج۴، ۲۴۴.

[۶۵] ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات، ج۴، ۲۷۹.

[۶۶] ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات، ج۴، ۲۹۴.

[۶۷] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۹۹۰.

[۶۸] ابن عساکر، علی بن الحسن، تاریخ دمشق، ج۲، ص۳۴.

[۶۹] ابن عساکر، علی بن الحسن، تاریخ دمشق، ج۶۷، ص۲۷۴.

در منابع، از اعزام نماینده پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) برای دعوت از قبایل تازه‌مسلمان ساکن در مکه و پیرامون آن گزارشی در دست نیست. این شاید به سبب مسافت طولانی مکه تا مدینه و تلاش پیامبر برای شتاب در گردآوری و اعزام نیرو باشد.
گردآوری نیرو برای رویارویی با روم در حالی رخ داد که به سبب برخی عوامل، انگیزه‌هایی دوچندان برای همراهی با پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در شماری از صحابه و مسلمانان پدید آمده بود و در همین حال، برخی عوامل بازدارنده نیز بسیاری از آنان را برای حضور در نبرد به تردید و سستی افکنده بود.

۸ – انگیزه صحابه برای جنگ

جبران شکست مسلمانان در سریه مؤته (۸ق) و ستاندن انتقام خون جعفر بن ابی‌طالب که همراه برخی از بهترین صحابه پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در این نبرد به دست رومیان به شهادت رسیده بود، از انگیزه‌های اصحاب برای حضور در سپاه به شمار می‌رفت.

[۷۰] یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۶۷.

گرفتن جزیه از اهل کتاب که با نزول آیه ۲۹ سوره توبه

[۷۱] توبه/سوره۹، آیه۲۹.

برای مسلمانان مجاز شمرده شده بود، عاملی دیگر بود که برخی از مسلمانان را برای رویارویی با رومیان ترغیب می‌کرد؛ زیرا پیشتر در پی نزول آیه ۲۸ سوره توبه

[۷۲] توبه/سوره۹، آیه۲۸.

و منع حضور مشرکان در مسجدالحرام و از میان رفتن زمینه تجارت قریش با بازرگانان غیر مسلمان در ایام حج، نگرانی‌هایی برای قریشیان پدید آمده بود. با صدور فرمان نبرد با رومیان هم‌زمان با نزول آیه ۲۹ سوره توبه

[۷۳] توبه/سوره۹، آیه۲۹.

[۷۴] طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج۱۱، ص۴۰۷.

[۷۵] طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۵، ص۳۹-۴۰.

که مسلمانان را به نبرد با آن دسته از اهل کتاب که با دین اسلام دشمنی می‌ورزیدند، فراخواند و گرفتن جزیه از آنان را برای مسلمانان مجاز ساخت، نگرانی‌های مالی و اقتصادی مسلمانان از میان رفت.

[۷۶] ابن اثیر، مبارک، البدایه و النهایه، ج۵، ص۵.

شاید ازاین‌رو است که برخی گزارش‌های تفسیری بهترین مصداق آیه ۱۲۳ سوره توبه

[۷۷] توبه/سوره۹، آیه۱۲۳.

را نبرد با رومیان دانسته‌اند. خداوند در این آیه، مسلمانان را به نبرد با کافرانی فراخوانده که به مناطق اسلامی نزدیک‌ترند.

[۷۸] طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج۱۲، ص۸۵.

[۷۹] طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۵، ص۱۴۵.

۹ – شرکت نکردن برخی صحابه در جنگ

در برابر این عوامل، نگاه نومیدانه بسیاری از مسلمانان را که قدرت روم را در نبرد مؤته تجربه کرده بودند، می‌توان از مهم‌ترین عوامل بازدارنده مسلمانان شمرد. بهانه کردن مسافت طولانی مدینه تا تبوک و نیز وقوع نبرد در تابستانِ آن سال که گرما سخت بود و مسلمانان دچار قحطی بودند و هنوز محصولات کشاورزی خود را برداشت نکرده بودند،

[۸۰] طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج۱۱، ص۹۵.

[۸۱] طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۵، ص۱۴۵.

از همین عامل برخاسته است. ازاین‌رو، برخی به رغم توانمندی مالی از پیامبر عذر خواستند و شماری نیز تعهد سپردند که پس از چند روز خود را به سپاه برسانند. گروهی نیز با این بهانه که نتوانسته‌اند برای حضور در تبوک از پدر و مادر خویش رخصت بگیرند،

[۸۲] طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۸، ص۱۲۱.

[۸۳] فیض کاشانی، الصافی، ج۴، ص۱۶۴.

از همراهی سپاه خودداری کردند. منابع در ذکر نام این عذرآورندگان، تنها از برخی انصار یاد نموده و از بیان نام مهاجران متخلف خودداری کرده‌اند. افرادی چون مراره بن ربیع و هلال بن امیه از تیره‌های اوسی بنی‌عمرو بن عوف و بنی‌واقف، و کعب بن مالک خزرجی و ابوخیثمه مالک بن قیس از تیره‌های خزرجی بنی‌سلمه و بنی‌سالم بن عوف، در شمار این افراد هستند.

[۸۴] ابوجعفر، محمد بن حبیب، المحبر، ص۲۸۴.

[۸۵] ابن هشام، عبدالملک، السیره النبویه، ج۴، ص۹۴۶.

[۸۶] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۳، ص۱۰۳.

ابوخیثمه، خود، در گزارشی از پشیمانی خود آن‌گاه که با اجازه پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در مدینه ماند، سخن رانده است. در این گزارش آمده که وی از این‌که پیامبر دچار دشواری گشته و او در کنار همسرانش و زیر سایبان درختان باغش به استراحت مشغول است، پشیمان شد و به سرعت خود را آماده سفر برای نبرد کرد و در حالی که ۱۰ روز از حرکت سپاه از مدینه گذشته بود، از شهر بیرون رفت و هنگامی که رسول خدا در تبوک به سر می‌برد، به سپاه مسلمانان ملحق شد.

[۸۷] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۹۹۸-۹۹۹.

[۸۸] ابن هشام، عبدالملک، السیره النبویه، ج۴، ص۹۴۷.

منابع تاریخی از سرپیچی و عذرآوری برخی از بیابان‌نشینان پیرامون مدینه نیز یاد کرده و از قبایلی چون مُزینه، جُهینه، اشجع، غِفار و اَسلم نام برده‌اند.

[۸۹] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۹۹۵.

[۹۰] ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، زاد المسیر، ج۲، ص۳۰۹.

واقدی با ذکر نام خُفاف بن ایماء غفاری در زمره این عذرآورندگان، شمار غفاریان بازمانده از سپاه پیامبر را ۸۲ تن می‌داند.

[۹۱] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۹۹۵.

ابن سعد نیز عذرآورندگان صحرانشین را همین تعداد دانسته

[۹۲] ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات، ج۲، ص۱۶۵.

و زُهری به گزارش از کعب بن مالک، شمار متخلفان را هشتاد و‌اندی آورده است.

[۹۳] واقدی، محمد بن عمر، المغازی النبویه، ص۱۰۷.

در میان این عذرآورندگان افرادی نیز بودند که به سبب ناتوانی جسمی یا مالی، امکان همراهی با سپاه و پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) را نداشتند. مقداد بن اسود زهری به سبب وزن فراوان

[۹۴] سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الدر المنثور، ج۳، ص۲۴۶.

[۹۵] واحدی نیشابوری، علی بن احمد، اسباب النزول، ص۱۶۶.

و عبدالله بن زائده معروف به ابن‌ ام مکتوم از بنی‌عامر بن لؤی

[۹۶] ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات، ج۴، ص۲۰۵.

[۹۷] ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱، ص۳۶۱.

[۹۸] صنعانی، عبد الرزاق بن همام، المصنف، ج۲، ص۳۹۵.

به سبب نابینایی نزد پیامبر آمدند و از ایشان اجازه ماندن گرفتند. شش

[۹۹] ابن اثیر، علی بن ابو الکرم، اسد الغابه، ج۳، ص۲۳۶.

[۱۰۰] ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، زاد المسیر، ج۳، ص۳۲۹.

یا هفت تن

[۱۰۱] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۹۹۳.

[۱۰۲] ابن هشام، عبدالملک، السیره النبویه ج۴، ص۹۴۵.

[۱۰۳] ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، السیره النبویه، ج۴، ص۸-۹.

[۱۰۴] طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۵، ص۱۰۴.

که با عنوان بکّائین مشهور شدند و در تعیین نام آنان اختلاف شده، به سبب فقر مالی، نزد پیامبر آمدند تا با کمک ایشان سپاه را همراهی کنند و چون خبر یافتند که پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) نیز توان کمک به آنان را ندارد، گریان محضر ایشان را ترک کردند.

[۱۰۵] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۱، ص۱۶۰.

[۱۰۶] ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات، ج۳، ص۴۸۰.

[۱۰۷] ابن هشام، عبدالملک، السیره النبویه ج۴، ص۹۴۵.

[۱۰۸] ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، السیره النبویه، ج۴، ص۸-۹.

۱۰ – دستور پیامبر برای دست‌گیری از فقرا

فقر و ناتوانی مالی بسیاری از مسلمانان می‌توانست حرکت سپاه را به مخاطره‌ اندازد. ازاین‌رو، پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) از همه توانمندان خواست تا برای فراهم شدن زمینه حضور تعداد بیشتر مسلمانان در این نبرد، از ناتوانان دستگیری کنند.

[۱۰۹] ابوالقاسم کوفی، علی بن احمد، الاستغاثه، ج۲، ص۵۵.

[۱۱۰] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۲، ص۳۶۷.

بسیاری از توانمندان به فقرا یاری رساندند و آنان را تجهیز کردند. همان گروه بکّائین را افرادی چون یامین بن عمرو از یهودیان تازه مسلمان شده بنی‌نضیر، عباس بن عبدالمطلب عموی پیامبر، و نیز عثمان بن عفان تامین مالی کردند.

[۱۱۱] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۹۹۴.

[۱۱۲] ابن هشام، عبدالملک، السیره النبویه، ج۴، ص۹۴۵-۹۴۶.

[۱۱۳] ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، السیره النبویه، ج۴، ص۷-۹.

از عبدالرحمن بن عوف، زبیر بن عوام، طلحه بن عبیدالله، سعد بن عباده و عاصم بن عدی نیز در شمار انفاق کنندگان در این نبرد یاد شده است.

[۱۱۴] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۹۹۱.

[۱۱۵] ابن عساکر، علی بن الحسن، تاریخ دمشق، ج۲، ص۳۴-۳۵.

افزون بر اصحاب ثروتمند پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)، بسیاری از زنان و مردان کم توان نیز با انفاق و اهدای مالی‌ اندک در تجهیز سپاه همراهی کردند.

[۱۱۶] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۹۹۱-۹۹۲.

اختلاف در نام انفاق کنندگان و میزان بخشش آنان به ویژه افرادی چون عثمان بن عفان که از تهیه بند مشک‌های آب به دست او نیز یاد شده

[۱۱۷] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۹۹۱.

[۱۱۸] ابن عساکر، علی بن الحسن، تاریخ دمشق، ج۲، ص۳۳.

[۱۱۹] ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، السیره النبویه، ج۴، ص۶.

و نیز اختلاف در شان نزول برخی از آیات انفاق،

[۱۲۰] ثعالبی، عبدالرحمان بن محمد، تفسیر ثعالبی، ج۵، ص۳۷۸.

[۱۲۱] قرطبی، محمد بن احمد، تفسیر قرطبی، ج۳، ص۳۰۳.

بیانگر توجه ویژه گزارشگران و مفسران به این ماجرا است. در این میان، گاه تلاش‌هایی متعصبانه با هدف فضیلت‌تراشی برای آن افراد صورت گرفته است.

[۱۲۲] ابوالقاسم کوفی، علی بن احمد، الاستغاثه، ج۲، ص۵۵-۵۶.

[۱۲۳] عاملی، جعفر، الصحیح من سیره النبی، ج۲۹، ص۱۲۲.

بررسی گزارش تخلف مسلمانان از حضور در سپاه کنار گزارش‌هایی که به انفاق صحابه ثروتمند اشاره دارند، این واقعیت را آشکار می‌نماید که همواره تلاش شده تا نام مهاجران از شمار متخلفان حذف گردد و تنها از حضور پرتعداد آنان در میان انفاق‌کنندگان یاد شود.

۱۱ – جانشینی حضرت علی در مدینه

دوری فاصله تبوک از مدینه که مدت غیبت پیامبر و سپاه مسلمان را از مدینه به درازا می‌کشاند، فرصتی مناسب برای اجرای توطئه‌های منافقان و تهاجم کینه‌توزان عرب بود.

[۱۲۴] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۲، ص۳۶۸.

[۱۲۵] ابن سیدالناس، محمد بن محمد، عیون الاثر، ج۲، ص۲۵۵.

ازاین‌رو، پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) همانند همه جنگ‌هایی که خود سپاه را همراهی می‌کرد، کسانی را برای حفظ امنیت و جان مسلمانان و اداره شهر در مدینه گذارد. این‌جا بود که نخستین بار از علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام) که همیشه در همه غزوه‌ها دوشادوش پیامبر بود، برای جانشینی و کار‌گزاری خود بهره گرفت

[۱۲۶] ابوجعفر، محمد بن حبیب، المحبر، ص۱۲۵-۱۲۶.

[۱۲۷] یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۶۷.

[۱۲۸] مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، ص۲۳۵.

و هیچ فرد دیگر را شایسته این کار ندانست.

[۱۲۹] شیخ مفید، الارشاد، ج۱، ص۱۵۵.

برخی علی (علیه‌السلام) را فقط جانشین ایشان در میان خویشاوندان و اهل بیت پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) دانسته‌اند

[۱۳۰] ابن هشام، عبدالملک، السیره النبویه، ج۴، ص۹۴۶.

[۱۳۱] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۲، ص۳۶۸.

[۱۳۲] ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات، ج۳، ص۲۳.

و از افرادی چون سباع بن عرفطه،

[۱۳۳] ابوعمر، خلیفه بن خیاط، تاریخ خلیفه، ص۶۰.

[۱۳۴] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۲، ص۳۶۸.

[۱۳۵] ابن اثیر، مبارک، البدایه و النهایه، ج۵، ص۱۱.

محمد بن مَسلمه،

[۱۳۶] ابن هشام، عبدالملک، السیره النبویه، ج۴، ص۹۴۶.

[۱۳۷] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۹۹۵.

ابورُهم و ابن‌ ام مکتوم

[۱۳۸] مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، ص۲۳۵.

به عنوان عامل پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در مدینه یاد کرده‌اند؛ اما سخن ایشان با علی (علیه‌السلام) جانشینی وی را بر همه مدینه تایید می‌کند.

۱۲ – حرکت سپاه و رویدادهای میان راه

پس از تعیین ثنیه الوداع به عنوان اردوگاه و استقرار سپاه در این منطقه،

[۱۳۹] ابن هشام، عبدالملک، السیره النبویه، ج۴، ص۹۴۶.

[۱۴۰] یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۶۷.

پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در سخنانی شهادت را بهترین‌ گونه مرگ و حمایت خداوند را برترین پشتیبانی خواند و از خداوند برای خود و امتش آمرزش خواست.

[۱۴۱] شیخ مفید، الاختصاص، ص۳۴۲.

[۱۴۲] ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ دمشق، ج۵۱، ص۲۴۰.

[۱۴۳] ابن اثیر، مبارک، البدایه و النهایه، ج۷، ص۱۷۰.

سپاه مسلمانان در روز دوشنبه

[۱۴۴] ابوجعفر، محمد بن حبیب، المحبر، ص۱۱۶.

یا پنجشنبه

[۱۴۵] واقدی، محمد بن عمر، المغازی النبویه، ج۳، ص۹۹۷.

[۱۴۶] ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات، ج۲، ص۱۶۷.

[۱۴۷] ابن اثیر، علی، الکامل فی التاریخ، ج۳، ص۳۲۴.

از روزهای آغازین ماه رجب

[۱۴۸] ابوعمر، خلیفه بن خیاط، تاریخ خلیفه، ص۵۶.

[۱۴۹] یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۶۷.

به سوی تبوک رهسپار شد و بدین‌ترتیب، سومین لشکرکشی پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) برای رویارویی با رومیان پس از اعزام به دومه الجندل (۵ق) و نبرد موته (۸ق) آغاز گشت. سپاه مسلمانان را از۳۰ هزار تا ۷۰ هزار تن دانسته‌اند.

[۱۵۰] مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، ص۲۳۵.

[۱۵۱] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۹۹۶.

پیامبر فرماندهان قسمت‌های گوناگون سپاه را تعیین کرد و مسؤولیت پرچم‌ها و لواهای سپاه را به چندین تن سپرد. طلحه بن عبیدالله تیمی فرمانده جناح راست و عبدالرحمن بن عوف فرمانده جناح چپ سپاه شدند. پرچم مهاجران به زبیر بن عوام

[۱۵۲] یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۶۷.

[۱۵۳] طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری، ج۱، ص۲۴۳-۲۴۴.

؛ پرچم خزرج به ابودجانه و لوای آنان به حباب بن منذر؛ و پرچم اوس به اسید بن حضیر وا‌گذار شد.

[۱۵۴] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۹۹۶.

[۱۵۵] ابن عساکر، علی بن الحسن، تاریخ دمشق، ج۲، ص۳۶.

هر یک از تیره‌های گوناگون نیز لوا و پرچمی داشت که به دست افرادی از همان گروه سپرده شد. زید بن مالک لوای مالک بن نجّار، ابوزید پرچم بنی‌عمرو بن عوف، عماره بن حزم پرچم بنی‌نجار، و معاذ بن جبل پرچم بنی‌سلمه را در دست داشتند.

[۱۵۶] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۹۹۶.

[۱۵۷] ابن اثیر، علی بن ابو الکرم، اسد الغابه، ج۲، ص۲۲۲.

برخی منابع زبیر را صاحب پرچم اصلی سپاه؛ و ابوبکر را دارنده لوا

[۱۵۸] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۹۹۶.

[۱۵۹] ابن عساکر، علی بن الحسن، تاریخ دمشق، ج۲، ص۳۶.

و یا پرچم اصلی

[۱۶۰] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۹۹۶.

[۱۶۱] ابن عساکر، علی بن الحسن، تاریخ دمشق، ج۳۰، ص۱۵.

[۱۶۲] ابن اثیر، علی بن ابو الکرم، اسد الغابه، ج۳، ص۲۱۲.

دانسته‌اند.

۱۳ – سختی‌های راه

پیمودن مسافت طولانی در گرمای سخت تابستان در حالی که سپاه از کمبود آب و غذا در رنج بود، سفر را بر سپاهیان سخت دشوار کرده بود. توشه برخی تنها خرمای خشکیده و جو کرم‌زده بود. گاه تنها یک دانه خرما غذای دو مسلمان در یک روز بود. در این حال، هر چند تن از یک چارپا استفاده می‌کردند و ناچار بودند بسیاری از مسافت را پیاده بپیمایند. شدت تشنگی گاه به حدی می‌رسید که همان‌اندک شتران نیز نحر می‌شدند تا مسلمانانِ تشنه با رطوبت اَمعا و احشای آنها خود را از مرگ برهانند.

[۱۶۳] النحاس، احمد بن محمد، معانی القرآن، ج۳، ص۲۶۳.

[۱۶۴] طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج۱۱، ص۷۵.

[۱۶۵] ابن اثیر، مبارک، البدایه و النهایه، ج۵، ص۹.

گزارش‌های پرشمار درباره گلایه مسلمانان از تشنگی و گرسنگی به پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و نیز گزارش معجزات گوناگون پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) برای فراهم کردن آب و غذا، گواه سختی‌هایی است که سپاه با آن دست به گریبان بود. ازاین‌رو، بسیاری منابع از این سپاه با عنوان « جیش العُسْره» یاد کرده

[۱۶۶] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۲، ص۳۴۹.

[۱۶۷] ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات، ج۳، ص۲۴.

[۱۶۸] ابوجعفر، محمد بن حبیب، المحبر، ص۱۱۶.

و مقصود از « ساعه العسره» در آیه ۱۱۷ سوره توبه

[۱۶۹] توبه/سوره۹، آیه۱۱۷.

را دشواری‌های مسیر حرکت سپاه تبوک دانسته‌اند.

[۱۷۰] طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج۱۴، ص۵۴۰.

[۱۷۱] شیخ طوسی، التبیان، ج۵، ص۳۱۴.

[۱۷۲] بن کثیر، اسماعیل بن عمر، تفسیر ابن کثیر، ج۲، ص۴۱۱.

در این آیه، خداوند رحمت خود را شامل حال پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و مهاجران و انصاری دانسته که هنگام سختی و مشقت از او پیروی کردند، از آن پس که نزدیک بود دل‌های شماری از آنها از حق منحرف شود و از میدان نبرد باز گردند. این آیه به خوبی نشان می‌دهد که آن دشواری‌ها طاقت شماری از سپاهیان را ربوده و تردید و پشیمانی را بر آنان تحمیل کرده بود. با ورود سپاه به سرزمین حِجْر که سکونت‌گاه قوم عذاب شده « ثمود» بود،

[۱۷۳] ابو الفداء، اسماعیل بن علی، المختصر، ج۱، ص۱۱.

پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) مسلمانان را از هر‌گونه بهره‌گیری از آب و غذا و علوفه این سرزمین نفرین شده بر حذر داشت

[۱۷۴] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۱۰۰۷.

[۱۷۵] ابن اثیر، علی بن ابو الکرم، اسد الغابه، ج۵، ص۱۷۶.

[۱۷۶] ابن هشام، عبد الملک، السیره النبویه، ج۴، ص۹۴۸.

[۱۷۷] ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، السیره النبویه، ج۴، ص۲۱.

و حتی آنان را از وضو گرفتن نهی کرد.

[۱۷۸] ابن هشام، عبدالملک، السیره النبویه، ج۴، ص۹۴۸.

[۱۷۹] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۲، ص۳۶۹.

[۱۸۰] صنعانی، عبد الرزاق بن همام، المصنف، ج۱، ص۴۱۵.

بر پایه روایت جابر بن عبدالله انصاری، ایشان یاران خود را به عبرت گرفتن از سرگذشت آن قوم فراخواند و محل معجزه حضرت صالح و بیرون آمدن ناقه پیامبر را به آنان نشان داد و آن‌گاه با پیراهن خود سر مبارکش را پوشاند و شتابان از این سرزمین بیرون شد.

[۱۸۱] طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۴، ص۲۹۷.

ازاین‌رو، با عبور از حجر، ذخیره آب و غذای مسلمانان تمام شد و آنان سخت دچار تشنگی و دشواری شدند و از پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) گله کردند.

[۱۸۲] ابن هشام، عبدالملک، السیره النبویه، ج۴، ص۹۴۹.

اما در پی نماز رسول خدا

[۱۸۳] سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، لباب النقول، ص۱۸۷.

و طلب باران از خداوند، مسلمانان از تشنگی رهایی یافتند.

[۱۸۴] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۲، ص۳۷۰.

۱۴ – معجزات پیامبر اکرم

معجزات پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و تامین غذای سپاه نیز گزارش‌هایی فراوان را به خود اختصاص داده است. در گزارشی آمده که ایشان با دست کشیدن بر مانده آذوقه سپاه که بیش از چند خرما نبود، از یاران خود خواست تا با نام خدا از آن بخورند. سپس همه خوردند و سیر شدند.

[۱۸۵] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۱۰۳۶.

[۱۸۶] قطب الدین راوندی، سعید بن هبه الله، الخرائج و الجرائح، ج۱، ص۲۸.

[۱۸۷] طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری، ج۱، ص۸۱.

نیز گفته‌اند آن‌گاه که مسلمانان برای رفع گرسنگی خود از پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) برای نحر شتران اجازه خواستند، با دعای ایشان، ‌اندک غذای مانده چنان برکت و فزونی یافت که همه با آن سیر شدند.

[۱۸۸] ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، السیره النبویه، ج۴، ص۱۷.

[۱۸۹] بیهقی، ابوبکر، دلائل النبوه، ج۱، ص۲۹۶.

[۱۹۰] ابن‌شهرآشوب، محمد بن علی، المناقب، ج۱، ص۸۹.

فراوانی این‌گونه گزارش‌ها درباره قحطی آب و غذا و معجزات پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)، بیانگر دشواری‌های بزرگ در راه حرکت این سپاه است.

۱۵ – ورود به محل غزوه

سرانجام پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در روز سه‌شنبه

[۱۹۱] طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری، ج۱، ص۲۴۴.

[۱۹۲] ابن‌شهرآشوب، محمد بن علی، المناقب، ج۱، ص۱۸۳.

از ماه شعبان

[۱۹۳] یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۶۸.

سال نهم ق پس از حدود یک ماه طی مسیر وارد تبوک شد. روشن نیست که چرا پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) مسافت ۱۲روزه

[۱۹۴] مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، ص۲۳۵.

[۱۹۵] حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۱۵.

مدینه به تبوک را در این مدت پیموده است. ضعف تدارکات سپاه و کمبود مَرکب و لزوم پیمودن راه در هوای خنک‌تر با توجه به گرمای شدید هوا، می‌تواند از عوامل طولانی شدن این سفر باشد.

۱۶ – مساجد و توقف‌گاه‌های سپاه

ابن هشام از ۱۷ مسجد برای پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در طول مسیر مدینه به تبوک یاد کرده که به اسامی توقف‌گاه‌های سپاه، نام‌گذاری شده‌اند و بعدها مسلمانان برای تبرک جستن، در آن مکانها مسجدی بنا نهادند. این مساجد عبارت بودند از: ثَنِیَّه مَدِران، ذات الزِراب، اَخْضر، ذات الخِطْمی، علاء/ اَلاء، طرف البَتْراء، شقّ تارا، ذی الجِیفه، صَدْر حوضی، حِجر، صَعِید، وادی القُری، رَقْعه، ذی مَرْوه، فَیفْاء، ذی خُشُب، تبوک.

[۱۹۶] ابن هشام، عبدالملک، السیره النبویه، ج۴، ص۹۵۷.

ابن حبّان و یاقوت به برخی از این مساجد اشاره کرده‌اند.

[۱۹۷] ابن‌حبان، محمد بن حبان، الثقات، ج۲، ص۹۹.

[۱۹۸] حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۱، ص۱۲۳.

[۱۹۹] حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۸۵.

[۲۰۰] حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ۲۰۱.

[۲۰۱] حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۳، ص۴۰۸.

سمهودی تعداد مساجد میان راه را تا ۲۰ مسجد دانسته است.

[۲۰۲] سمهودی، علی بن عبدالله، وفاء الوفاء، ج۳، ص۱۷۹-۱۸۰.

رفعت پاشا (م، ۱۳۵۳ق) نیز از وجود این مساجد در زمانه خود سخن گفته است.

[۲۰۳] صبری پاشا، ایوب، موسوعه مرآه الحرمین، ج۴، ص۸۲۴.

۱۷ – کارهای پیامبر اکرم در تبوک

سپاهیان مسلمان با ورود به تبوک، سپاهی از رومیان را ندیدند. برخی پراکنده شدن نیروهای دشمن

[۲۰۴] حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۱۵.

یا دروغ بودن اطلاعات بازرگانان نبطی را علت این امر می‌دانند.

[۲۰۵] صالحی، محمد بن یوسف، سبل الهدی، ج۵، ص۴۳۳.

مدت حضور پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در تبوک را بیش از ۱۰ روز

[۲۰۶] ابن هشام، عبدالملک، السیره النبویه، ج۴، ص۹۵۳.

[۲۰۷] مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، ص۲۳۵.

[۲۰۸] ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، فتح الباری، ج۸، ص۸۶.

و تا ۲۰ روز

[۲۰۹] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۳، ص۱۰۱۵.

[۲۱۰] ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات، ج۲، ص۱۶۶.

و حتی بیش از آن

[۲۱۱] ابوجعفر، محمد بن حبیب، المحبر، ص۱۱۶.

دانسته‌اند.
در این مدت، برخی از مسیحیان ساکن در منطقه مرزی شام همچون یُحَنَِّه بن رُؤْبه، حاکم یا اسقف

[۲۱۲] یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۶۸.

[۲۱۳] مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، ص۲۳۶.

شهر اَیْلَه در ساحل دریای سرخ،

[۲۱۴] حموی،