توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت کامل علم معانی و بیان ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت کامل علم معانی و بیان ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت کامل علم معانی و بیان ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint :

بیان (علم بلاغت)

بیان، از علوم مهم بلاغی می‌باشد.در لغت به معنای هویدا و آشکار شدن، و مترادف با فصاحت (روشن گفتاری) و لَسَن (زبان آوری) است

[۱] اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح: تاج اللغه و صحاح العربیه، ذیل «بین»، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت (بی تا)، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ ش.

[۲] ابن منظور، لسان العرب، ذیل «بین»، قم ۱۳۶۳ ش.

فهرست مندرجات

۱ – توضیح اجمالی
۲ – معنا
۳ – پیشینه
۴ – رابطه بیان و بلاغت
۵ – در فرهنگ اسلامی
۶ – بیان در قرآن از دیدگاه بزرگان
۶.۱ – شریف رضی
۶.۲ – فخرالدین رازی
۶.۳ – یحیی بن زیاد فراء
۶.۴ – ابو عبیده
۶.۵ – ابن قتیبه
۶.۶ – زمخشری
۶.۷ – ابن ابی الاصبع
۷ – فعالیت‌های بزرگان
۷.۱ – فن الشعر ارسطو
۷.۲ – فارابی و ابن رشد
۷.۳ – قدامه بن جعفر
۷.۴ – قاضی عبدالعزیز جرجانی
۷.۵ – حسن بن بشر آمِدی
۷.۶ – جاحظ
۷.۷ – عبدالله بن معتزّ عباسی
۷.۸ – ابوالعبّاس مبرد
۷.۹ – ابن درید ازدی
۷.۱۰ – ابوهلال حسن بن عبدالله عسکری
۷.۱۱ – ابن رشیق قیروانی
۷.۱۲ – خفاجی
۷.۱۳ – عبد القادر جرجانی
۷.۱۴ – ابن اثیر
۷.۱۵ – ابن ابی الحدید
۷.۱۶ – سکاکی
۷.۱۷ – خطیب
۸ – نقش مشرق اسلامی
۹ – فعالیت‌های دانشمندان ایرانی
۹.۱ – سده پنجم
۹.۲ – سده ششم
۹.۳ – سده هشتم
۹.۴ – سده نهم
۹.۵ – سده دهم
۹.۶ – سده یازدهم
۹.۷ – دوره معاصر
۱۰ – تألیفات در راستای تحول علم بیان
۱۱ – فهرست منابع
۱۲ – پانویس
۱۳ – منبع

۱ – توضیح اجمالی

این علم دومین رکن بلاغت است. و علمی است که با آشنایی با قواعد قرآن می‌توان یک معنا را با ترکیب‌های مختلف بیان کرد، زیرا هر معنایی درجه‌ای از وضوح دارد که دیگری ندارد.

[۳] . تفتازانی، مسعود بن عمر (سعدالدین) شرح مختصر المعانی، دار الذخائر، قم، ۱۳۱۸، چ سوم، ص ۲۱۸.

و البته این ترکیب‌ها و اسلوب‌های مختلف، معنوی‌اند نه لفظی و لذا با قواعد نحوی و معانی متفاوتند. در این علم عنصر خیال نقش اساسی دارد.

[۴] . عبدالهادی الفضلی، تهذیب البلاغه،، المجع العلمی الاسلام، تهران، ۱۳۷۴، چ ۷، ص ۷۸.

و مباحث اصلی آن عبارتند از تشبیه و استعاره، حقیقت و مجاز و کنایه.

۲ – معنا

در اصطلاح علوم بلاغی، علمی است که به یاری آن می‌توان یک معنا را به شیوه‌های گوناگون، با وضوح و خفای متفاوت، ادا کرد.

[۵] یوسف بن ابی بکر سکّاکی، ج۱، ص۷۷، مفتاح العلوم، قاهره ۱۳۵۶/۱۹۳۷.

[۶] یوسف بن ابی بکر سکّاکی، ج۱، ص۱۵۶، مفتاح العلوم، قاهره ۱۳۵۶/۱۹۳۷.

به عبارت دیگر، هر کلامی علاوه بر دلالت بر معنای مطابقیِ خود ممکن است بر معنایی التزامی دلالت کند و لازمه انتقال از معنای مطابقی به معنای التزامی وجود نسبت (لزوم ذهنی) بین آن دو است (برای مثال، دلالت هر یک از دو لفظ حاتِم و کثیرالرّماد ـ پرخاکستر ـ بر «شخص بخشنده»، به طریق تشبیه و کنایه). به اعتقاد عالمان بلاغت ، کلامِ عاری از معنای التزامی (یعنی تشبیه ، مجاز ، کنایه و استعاره ) اعتبار بلاغی ندارد. از سوی دیگر، ایجاد نسبت بین این دو معنا از حیث روش‌ها متفاوت است و کاربرد هر روش به «مقتضای حال» (شرایط مخاطب و موقعیت خطاب) بستگی دارد. این نسبت از نظر وضوح و خفا نیز دارای مراتب است؛ گاه کلام چنان بلیغ است که مخاطب بی هیچ درنگی به معنای التزامی می‌رسد، و در برابر، گاه دچار تعقید معنوی می‌شود. علم بیان متکفل معرفی روش‌های مذکور و ارائه معیارهای احتراز از تعقید معنوی است.

۳ – پیشینه

گفتنی است که برخی از مباحث اساسی علم بیان، از آثار یونانیان، بویژه از آثار ارسطو، گرفته شده است و متکلمان معتزله از آن‌ها سود می‌برده اند

[۷] شوقی ضیف، البلاغه تطور و تاریخ، ج۱، ص۳۹، قاهره ۱۹۸۷.

[۸] شوقی ضیف، البلاغه تطور و تاریخ، ج۱، ص۷۵، قاهره ۱۹۸۷.

و بلاغت عربی و فارسی مدیون این مباحث بوده است

[۹] عبدالحسین زرین کوب، شعر بی دروغ، ج۱، ص۱۹۰، شعر بی نقاب، تهران ۱۳۷۲ ش.

[۱۰] عبدالحسین زرین کوب، شعر بی دروغ، ج۱، ص۲۰۵ـ ۲۰۶، شعر بی نقاب، تهران ۱۳۷۲ ش.

تا بدانجا که سلطه طرز اندیشه و استدلال ارسطو را در شیوه دید و ملاحظات علمای بلاغت اسلامی نمی‌توان انکار کرد.

[۱۱] محمد رضا شفیعی کدکنی، صور خیال در شعر فارسی، ج۱، ص۴۱، تهران ۱۳۶۶ ش.

گفتنی است که در برخی از کتاب‌های نقد ادبی و نقد شعر، بسیاری از مطالب علم بیان‌ به‌طور پراکنده مطرح شده است، مانند عیارالشعر ابن طباطبا علوی (متوفی ۳۲۲) که از شیوه شاعرانِ عرب در به کار بردن تشبیه،

[۱۲] ابن طباطبا، عیارالشعر، ج۱، ص۱۰ـ۱۲، چاپ طه حاجری و محمد زغلول سلام، قاهره ۱۹۵۶.

اقسام تشبیه

[۱۳] ابن طباطبا، عیارالشعر، ج۱، ص۱۷ـ ۲۸، چاپ طه حاجری و محمد زغلول سلام، قاهره ۱۹۵۶.

و تشبیهات بعید

[۱۴] ابن طباطبا، عیارالشعر، ج۱، ص۸۹ـ۹۱، چاپ طه حاجری و محمد زغلول سلام، قاهره ۱۹۵۶.

بحث کرده است.

۴ – رابطه بیان و بلاغت

پیش از ابویعقوب یوسف سکّاکی (متوفی ۶۲۶) مباحث علم بلاغت ، یکجا و بدون تقسیم فرعی مطرح می‌شد و بسیاری از مؤلّفان آن را بیان نیز می‌نامیدند.

[۱۵] محمد بن عبدالرحمان خطیب قزوینی، الایضاح فی علوم البلاغه: المعانی و البیان و البدیع، ج۱، ص۱۴، بیروت (بی تا).

[۱۶] ابن خلدون، مقدمه ابن خلدون، ج۱، ص۵۵۱ ۵۵۲، الجزءالاول من کتاب العبر و دیوان المبتدا و الخبر، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.

ابن اثیر (متوفی ۶۳۷) بیان را عنوان عام فصاحت و بلاغت و آن را برای نظم ونثر به منزله اصول فقه برای استنباط احکام شرعی دانسته است

[۱۷] ابن اثیر، المثل السائر فی ادب الکاتب و الشاعر، چاپ احمد حوفی و بدوی طبانه، ریاض ۱۴۰۳ـ۱۴۰۴/ ۱۹۸۳ـ۱۹۸۴ج ۱، ص ۴۵، ۵۱).

حُصْری قَیْروانی ، نویسنده معروف مغرب اسلامی (متوفی ۴۱۳ یا ۴۵۳؛ ج ۱، ص ۹۹ـ۱۰۰) نیز بیان و بلاغت را در یک معنا به کار برده است. اما سکّاکی نخستین کسی بود که علم بلاغت را به دو بخش معانی و بیان تقسیم، و با توجه به بحث دلالت لازم بر ملزوم و بالعکس (لزوم ذهنی) مباحث مجاز، کنایه، تشبیه و استعاره را به عنوان ارکان علم بیان معرّفی کرد.

[۱۸] یوسف بن ابی بکر سکّاکی، مفتاح العلوم، ج۱، ص۱۵۶ـ۱۵۷، قاهره ۱۳۵۶/۱۹۳۷.

۵ – در فرهنگ اسلامی

در فرهنگ اسلامی ، بیان یکی از علوم قرآنی معرفی شده است، زیرا مسلمانان برای اثبات اعجاز قرآن به تدوینِ علوم بلاغی پرداختند و بخشی از مباحث مهم علم بیان را در کتاب‌هایی درباره اعجاز قرآن مطرح کردند، از جمله علی بن عیسی رمانی (متوفی ۳۸۶) که در بحث از بلاغت قرآن ، به مبحث تشبیه پرداخته و تشبیه حسی را حقیقت و تشبیه عقلی را بلاغت نام گذارده است

[۱۹] علی بن عیسی رمّانی، النکت فی اعجاز القرآن، ج۱، ص۷۴ـ۷۹، در ثلاث رسائل فی اعجازالقرآن، چاپ محمد خلف الله و محمد زغلول سلام، مصر (بی تا).

و درباره بلاغتِ استعاره و حُسن آن مطالبی بیان داشته است.

[۲۰] علی بن عیسی رمّانی، النکت فی اعجاز القرآن، ج۱، ص۷۹ـ۸۷، در ثلاث رسائل فی اعجازالقرآن، چاپ محمد خلف الله و محمد زغلول سلام، مصر (بی تا).

حمد بن محمد خطابی (متوفی ۳۸۸) نیز ضمن ردّ قول به «صَرفه» در بحث اعجاز قرآن، اعجاز قرآن کریم را منحصر در «بلاغت» دانسته

[۲۱] حمد بن محمد خطّابی، بیان اعجازالقرآن، ج۱، ص۲۰ـ۲۱، در ثلاث رسائل فی اعجازالقرآن، چاپ محمد خلف الله و محمد زغلول سلام، مصر (بی تا).

و برای اثبات مدّعای خود، وجوه بلاغی و بیانی قرآن کریم را شرح داده است.

[۲۲] حمد بن محمد خطّابی، بیان اعجازالقرآن، ج۱، ص۲۳ـ ۶۵، در ثلاث رسائل فی اعجازالقرآن، چاپ محمد خلف الله و محمد زغلول سلام، مصر (بی تا).

ابوبکر محمد بن طیب باقلانی (متوفی ۴۰۳)، متکلّم اشعری، نیز در کتاب اعجازالقرآن با استشهاد به آیات قرآن و سروده‌های شاعران، مطالب فراوانی درباره تشبیه،

[۲۳] محمد بن طیّب باقلانی، اعجازالقرآن، ج۱، ص۶۹ـ۷۷، چاپ احمد صقر، قاهره ۱۹۷۷.

[۲۴] محمد بن طیّب باقلانی، اعجازالقرآن، ج۱، ص۲۶۳ـ۲۶۶، چاپ احمد صقر، قاهره ۱۹۷۷.

استعاره

[۲۵] محمد بن طیّب باقلانی، اعجازالقرآن، ج۱، ص۷۸ـ۸۰، چاپ احمد صقر، قاهره ۱۹۷۷.

[۲۶] محمد بن طیّب باقلانی، اعجازالقرآن، ج۱، ص۲۶۶ـ۲۶۹، چاپ احمد صقر، قاهره ۱۹۷۷.

و کنایه و تعریض

[۲۷] محمد بن طیّب باقلانی، اعجازالقرآن، ج۱، ص۹۸، چاپ احمد صقر، قاهره ۱۹۷۷.

مطرح کرده است.

۶ – بیان در قرآن از دیدگاه بزرگان

۶.۱ – شریف رضی

شریف رضی (متوفی ۴۰۶) نخستین کسی است که درباره مجازها و استعاره‌های قرآن کریم، اثری مستقل به نام تلخیص البیان فی مجازات القرآن تألیف کرده و در آن با دیدی کاملاً ادیبانه، بحث استعاره و مجاز را با توجه به معنای بیانی آن‌ها، به ترتیب سوره‌ها ، مطرح ساخته و در این باره به سروده‌های شاعران نیز توجهی تامّ داشته است

[۲۸] محمد بن حسین شریف رضی، تلخیص البیان فی مجازات القرآن، چاپ محمد عبدالغنی حسن، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶. ص ۱۹۶،

[۲۹] محمد بن حسین شریف رضی، تلخیص البیان فی مجازات القرآن، چاپ محمد عبدالغنی حسن، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶. ص۲۴۹؛

[۳۰] محمد بن حسین شریف رضی، تلخیص البیان فی مجازات القرآن، چاپ محمد عبدالغنی حسن، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶. ص۲۸۷).

وی در کتاب دیگر خود، المجازات النبویّه، وجوه بیانیِ ۳۶۱ حدیث نبوی را، با استشهاد به اشعار عرب ، توضیح داده است.

۶.۲ – فخرالدین رازی

فخرالدین رازی (متوفی ۶۰۶) در نهایه الایجاز فی درایه الاعجاز، اعجاز قرآن را در فصاحت (بلاغت) آن دانسته

[۳۱] محمد بن عمر فخر رازی، نهایه الایجاز فی درایه الاعجاز، ج۱، ص۵۸، چاپ احمد حجازی سقّا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.

و به نقد وبررسی آرای بلاغی و بیانی عبدالقاهر جرجانی (متوفی ۴۷۱) پرداخته است.

[۳۲] محمد بن عمر فخر رازی، نهایه الایجاز فی درایه الاعجاز، ج۱، ص۱۹۲، چاپ احمد حجازی سقّا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.

علاوه بر بحث اعجاز قرآن ـ که به تدوین مباحث بیان کمکی شایان کرده ـ کتاب‌های دیگری نیز در حوزه علوم قرآنی براساس مطالب بلاغی و بیانی تألیف شده است.

۶.۳ – یحیی بن زیاد فراء

یحیی بن زیاد فراء (متوفی ۲۰۷) در کتاب معانی القرآن، ضمن تفسیر ادبی آیات، مباحث بیانی، همچون مجاز و تشبیه، را مطرح کرده است

[۳۳] یحیی بن زیاد فراء، معانی القرآن، ج ۱، چاپ احمد یوسف نجاتی و محمدعلی نجار، مصر ۱۹۵۵، چاپ افست تهران (بی تا)ج۱، ص ۱۴ـ۱۵).

۶.۴ – ابو عبیده

ابوعبیده مَعْمَر بن مثنّی (متوفی ۲۱۰)، مؤلف مجازالقرآن، نیز در تفسیر آیات از مطالب بلاغی و بیانی سود جسته است.

[۳۴] یحیی بن زیاد فراء، معانی القرآن، ج۱، ص۷۳، ج ۱، چاپ احمد یوسف نجاتی و محمدعلی نجار، مصر ۱۹۵۵، چاپ افست تهران (بی تا).

[۳۵] یحیی بن زیاد فراء، معانی القرآن، ج۲، ص۱۸۲، ج ۱، چاپ احمد یوسف نجاتی و محمدعلی نجار، مصر ۱۹۵۵، چاپ افست تهران (بی تا).

مجاز نزد او در معنای عامّ خود به کار رفته و مراد وی روش‌های قرآن کریم در بیان تعبیرات است، ازینرو با کلماتی مانند تفسیر ، معنا و تأویل در یک ردیف آمده است.

[۳۶] یحیی بن زیاد فراء، معانی القرآن، ج۱، ص۱۸ـ ۱۹، ج ۱، چاپ احمد یوسف نجاتی و محمدعلی نجار، مصر ۱۹۵۵، چاپ افست تهران (بی تا).

۶.۵ – ابن قتیبه

ابن قتیبه (متوفی ۲۷۶) در تأویل مشکل القرآن، بتفصیل درباره مجاز،

[۳۷] ابن قتیبه، تأویل مشکل القرآن، ج۱، ص۱۰۳ـ۱۳۴، چاپ احمد صقر، قاهره ۱۳۹۳/ ۱۹۷۳.

استعاره،

[۳۸] ابن قتیبه، تأویل مشکل القرآن، ج۱، ص۱۳۵ـ۱۸۴، چاپ احمد صقر، قاهره ۱۳۹۳/ ۱۹۷۳.

کنایه و تعریض

[۳۹] ابن قتیبه، تأویل مشکل القرآن، ج۱، ص۲۵۶ـ۲۷۴، چاپ احمد صقر، قاهره ۱۳۹۳/ ۱۹۷۳.

با استشهاد به احادیث و اشعار سخن گفته است.

۶.۶ – زمخشری

زمخشری (متوفی ۵۳۸) نخستین مفسّری است که معانی و بیان را مختص به قرآن دانسته

[۴۰] محمود بن عمر زمخشری، الکشّاف، ج۱، مقدمه مصطفی حسین احمد، صن، چاپ مصطفی حسین احمد، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.

و دیدگاه‌های بیانی خود را در ذیل آیات مطرح کرده است، از جمله بحث درباره تشبیه،

[۴۱] محمود بن عمر زمخشری، الکشّاف، ج۱، ص۷۹ـ۸۱، چاپ مصطفی حسین احمد، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.

تفاوت تعریض و کنایه

[۴۲] محمود بن عمر زمخشری، الکشّاف، ج۱، ص۲۸۲ـ۲۸۳، چاپ مصطفی حسین احمد، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.

و مَجاز بودن کنایه

[۴۳] محمود بن عمر زمخشری، الکشّاف، ج۱، ص۶۵۴ـ۶۵۵، چاپ مصطفی حسین احمد، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.

که به پیروی از آرای عبدالقاهر جرجانی به آن‌ها پرداخته است.

[۴۴] شوقی ضیف، البلاغه تطور و تاریخ، ج۱، ص۲۴۳، قاهره ۱۹۸۷.

[۴۵] عبدالعزیز عتیق، علم البیان، ج۱، ص۲۸، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.

۶.۷ – ابن ابی الاصبع

ابن ابی الاصبع (متوفی ۶۵۴) نیز در تحریرالتحبیر، بسیاری از مباحث بیانی را با استشهاد فراوان به آیات قرآن و احادیث نبوی و اشعار مطرح ساخته و هریک از مباحث استعاره، کنایه، تشبیه و مجاز را در بابی جداگانه بررسی کرده است و در کتاب بدیع القرآن ـ مقصود او از « بدیع »، تمام مسائل بلاغی است

[۴۶] ابن ابی الاصبع تحریرالتحبیر ،ص ۳۱ـ۳۲، چاپ حفنی محمدشرف ، قاهره ۱۳۸۳/۱۹۶۳

علاوه بر مطالبِ تحریر التحبیر، به مباحثی چون رمز و ایما نیز پرداخته است

[۴۷] ابن ابی الاصبع ، بدیع القرآن ،ص ۳۲۱ـ۳۲۳، چاپ حفنی محمدشرف ، مصر ۱۳۷۷/۱۹۵۷.

۷ – فعالیت‌های بزرگان

۷.۱ – فن الشعر ارسطو

به نوشته ابن ندیم ،

[۴۸] ابن ندیم، کتاب الفهرست، ج۱، ص۳۱۰، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۵۰ ش.

فن الشعر ارسطو را ابوبِشر مَتّی از سُریانی به عربی برگردانده (این ترجمه همراه ترجمه عبدالرحمان بدوی، از اصل یونانی، به چاپ رسیده است) و کِنْدی (متوفی ۲۵۸) نیز آن را تلخیص کرده است. در این کتاب، ارسطو مجاز و تمثیل را با چند مثال مطرح می‌کند

[۴۹] ابن ندیم، کتاب الفهرست، ج۱، ص۵۸ ـ۵۹، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۵۰ ش.

و چگونگی استفاده از مجازها و حدود استفاده از تعبیرات مجازی را بیان می‌دارد.

[۵۰] ابن ندیم، کتاب الفهرست، ج۱، ص۶۱ـ۶۴، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۵۰ ش.

۷.۲ – فارابی و ابن رشد

فارابی

[۵۱] محمد بن محمد فارابی، رساله فی قوانین صناعه الشعراء، ج۱، ص۱۵۷ـ ۱۵۸، در ارسطو، فن الشعر، ترجمه و چاپ عبدالرحمان بدوی، قاهره ۱۹۵۳.

و ابن رشد

[۵۲] ابن رشد، تلخیص کتاب ارسطوطالیس فی الشعر، ج۱، ص۲۰۱ـ۲۰۶، در ارسطو، فن الشعر، ترجمه و چاپ عبدالرحمان بدوی، قاهره ۱۹۵۳.

[۵۳] ابن رشد، تلخیص کتاب ارسطوطالیس فی الشعر، ج۱، ص۲۲۲ـ ۲۲۷، در ارسطو، فن الشعر، ترجمه و چاپ عبدالرحمان بدوی، قاهره ۱۹۵۳.

نیز در شرح فن الشعر، مباحث تشبیه و شرط حُسن و اقسام آن و استعاره و کنایه را مطرح کرده اند. ابن رشد در تلخیص کتاب الجدل ارسطو نیز بحث تمثیل را مطرح کرده و به کاربرد مشترک آن در برهان و صناعات شعری اشاره کرده است.

[۵۴] ابن رشد، تلخیص کتاب ارسطوطالیس فی الجدل، ج۱، ص۴۰۸، چاپ محمد سلیم سالم، مصر ۱۹۸۰.

۷.۳ – قدامه بن جعفر

قدامه بن جعفر (متوفی ۳۳۷)، مؤلف نقدالشعر، نیز تحت تأثیر اندیشه‌های ارسطو دیدگاه‌های خود را مطرح کرده

[۵۵] ابن وهب کاتب، کتاب نقد النثر (= البرهان فی وجوه البیان)، ج۱، ص۱۲ـ ۱۴، منسوب به قدامه بن جعفر، چاپ طه حسین و عبدالحمید عبادی، قاهره ۱۹۴۱.

و از تشبیه و صور و اقسام آن،

[۵۶] ابن وهب کاتب، کتاب نقد النثر (= البرهان فی وجوه البیان)، ج۱، ص۶۵ـ۷۰، منسوب به قدامه بن جعفر، چاپ طه حسین و عبدالحمید عبادی، قاهره ۱۹۴۱.

اِرداف یا کنایه

[۵۷] ابن وهب کاتب، کتاب نقد النثر (= البرهان فی وجوه البیان)، ج۱، ص۹۲ـ۹۴، منسوب به قدامه بن جعفر، چاپ طه حسین و عبدالحمید عبادی، قاهره ۱۹۴۱.

و تمثیل

[۵۸] ابن وهب کاتب، کتاب نقد النثر (= البرهان فی وجوه البیان)، ج۱، ص۹۴ـ ۹۸، منسوب به قدامه بن جعفر، چاپ طه حسین و عبدالحمید عبادی، قاهره ۱۹۴۱.

سخن به میان آورده است. وی بر آن بود که مقیاس‌های بلاغی یونانیان، بویژه ارسطو، را با بلاغت عربی تطبیق دهد. از این نظر، کتاب وی مقدمه کار محققانی چون ابوهلال عسکری (متوفی ۳۹۵) قرار گرفت.

[۵۹] شوقی ضیف، البلاغه تطور و تاریخ، ج۱، ص۹۲، قاهره ۱۹۸۷.

کتاب دیگری که ابتدا به قدامه بن جعفر منسوب بود و به نام نقدالنثر به چاپ رسید، در واقع تألیفِ ابن وهْب کاتب، و نام اصلی آن البرهان فی وجوه البیان است.

[۶۰] شوقی ضیف، البلاغه تطور و تاریخ، ج۱، ص۹۳، قاهره ۱۹۸۷.

[۶۱] ابن وهب کاتب، کتاب نقد النثر (= البرهان فی وجوه البیان)، ج۱، ص۲۰، منسوب به قدامه بن جعفر، چاپ طه حسین و عبدالحمید عبادی، قاهره ۱۹۴۱.

مؤلف این کتاب هم سخت متأثر از اندیشه‌های ارسطو بوده

[۶۲] ابن وهب کاتب، کتاب نقد النثر (= البرهان فی وجوه البیان)، ج۱، ص۱۰۱، منسوب به قدامه بن جعفر، چاپ طه حسین و عبدالحمید عبادی، قاهره ۱۹۴۱.

و مباحثی چون تقسیم تشبیه به ظاهری و معنوی

[۶۳] ابن وهب کاتب، کتاب نقد النثر (= البرهان فی وجوه البیان)، ج۱، ص۶۴ـ۶۵، منسوب به قدامه بن جعفر، چاپ طه حسین و عبدالحمید عبادی، قاهره ۱۹۴۱.

و نیز رمز را، با استشهاد به آیات قرآن و سخنان بزرگان دین

[۶۴] ابن وهب کاتب، کتاب نقد النثر (= البرهان فی وجوه البیان)، ج۱، ص۶۸ـ۶۹، منسوب به قدامه بن جعفر، چاپ طه حسین و عبدالحمید عبادی، قاهره ۱۹۴۱.

و استعاره و مجاز بودن آن،

[۶۵] ابن وهب کاتب، کتاب نقد النثر (= البرهان فی وجوه البیان)، ج۱، ص۷۱ـ۷۲، منسوب به قدامه بن جعفر، چاپ طه حسین و عبدالحمید عبادی، قاهره ۱۹۴۱.

مطرح کرده است.

۷.۴ – قاضی عبدالعزیز جرجانی

قاضی عبدالعزیز جرجانی (متوفی ۳۶۶) از جمله کسانی است که مسائل بیانی را در نقد ادبی وارد کرده اند. او از مسائلی چون استعاره نیکو و ناپسند

[۶۶] علی بن عبدالعزیز جرجانی ، الوساطه بین المتنبّی و خصومه ،ص۳۵ـ۴۰، چاپ احمد عارف زین ، صیدا ۱۳۳۱ .

تشبیه و آرای مختلف درباره آن سخن گفته

[۶۷] علی بن عبدالعزیز جرجانی ، الوساطه بین المتنبّی و خصومه ،ص۱۴۵ـ ۱۴۸، چاپ احمد عارف زین ، صیدا ۱۳۳۱ .

و به بررسی و نقد استعاره‌های شاعران

[۶۸] علی بن عبدالعزیز جرجانی ، الوساطه بین المتنبّی و خصومه ،ص۳۲۰ـ۳۲۳، چاپ احمد عارف زین ، صیدا ۱۳۳۱ .

پرداخته است.

۷.۵ – حسن بن بشر آمِدی

دیگر نقّاد معروف، حسن بن بشر آمِدی (متوفی ۳۷۰) است که در الموازنه بین ابی تمّام… و البُحتُری، درباره استعاره در قرآن و اشعار عرب بحث کرده است.

[۶۹] حسن بن بشر آمِدی، الموازنه بین ابی تمّام و البُحتری، ج۱، ص۲۲۸ـ۲۴۷، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، (بیروت، تاریخ مقدمه ۱۳۶۳/۱۹۴۴).

۷.۶ – جاحظ

یکی از نخستین مؤلفانِ علوم بلاغت اسلامی ، جاحظ است که در البیان والتَبیین بسیاری از مباحث بلاغت را مطرح کرده و از استعاره و کنایه و تعریض

[۷۰] عمرو بن بحر جاحظ، البیان و التبیین، چاپ حسن سندوبی، قاهره ۱۳۵۱/ ۱۹۳۲ ج۱، ص ۱۳۹، پانویس ۲، ص ۲۱۷

سخن به میان آورده است. او در کتاب الحیوان بحث مجاز را مطرح ساخته و از آن به عنوان «طریق المَثَل» در برابر «طریق الحقیقه» نام برده است

[۷۱] عمرو بن بحر جاحظ، کتاب الحیوان، ج۵، ص ۲۷، چاپ عبدالسلام محمد هارون، مصر (تاریخ مقدمه ۱۳۸۵/ ۱۹۶۵)، چاپ افست بیروت ۱۳۸۸/۱۹۶۹.

[۷۲] عمرو بن بحر جاحظ، کتاب الحیوان، ج۵، ص۱۳۳،چاپ عبدالسلام محمد هارون، مصر (تاریخ مقدمه ۱۳۸۵/ ۱۹۶۵)، چاپ افست بیروت ۱۳۸۸/۱۹۶۹.

۷.۷ – عبدالله بن معتزّ عباسی

عبدالله بن معتز عباسی (متوفی ۲۹۶) نخستین کتاب مدوّن بلاغی را با نام بدیع در ۲۷۴ تألیف کرد

[۷۳] ابن معتز، کتاب البدیع، چاپ کراتشکوفسکی، لندن ۱۹۳۵، چاپ افست بغداد ۱۹۶۷ص ۵۸)

و در آن، مباحث بیانی را نیز با عنوان «بدیع» مطرح ساخت و به بحث درباره استعاره ـ با استشهاد از آیات ، احادیث ، سخنان صحابه و سروده‌های شاعران جاهلی و اسلامی ـ پرداخت

[۷۴] ابن معتز، کتاب البدیع، ص۳ـ۲۴، چاپ کراتشکوفسکی، لندن ۱۹۳۵، چاپ افست بغداد ۱۹۶۷.

او بابی نیز در تعریض و کنایه دارد

[۷۵] ابن معتز، کتاب البدیع، چاپ کراتشکوفسکی، لندن ۱۹۳۵، چاپ افست بغداد ۱۹۶۷ ص۶۴ـ۶۵)

و درباره حُسن تشبیه، بتفصیل، سخن رانده است.

[۷۶] ابن معتز، کتاب البدیع، چاپ کراتشکوفسکی، لندن ۱۹۳۵، چاپ افست بغداد ۱۹۶۷ ص۶۸ـ۷۴.

۷.۸ – ابوالعبّاس مبرد

ابوالعباس مبرد (متوفی ۲۸۵) در الکامل، بسیاری از مباحث بلاغی و بیانی را مطرح ساخته و احتمالاً نخستین کسی بوده است که درباره تشبیه با دقت و‌ به‌طور کامل بحث کرده و بسیاری از تشبیهات قرآنی را از نظر زیبایی بررسی نموده است.

[۷۷] بَدْوی طبانه، علم البیان، ج۱، ص۴۷، بیروت (تاریخ مقدمه ۱۳۸۱/۱۹۶۲).

وی در تقسیمات تشبیه،

[۷۸] محمد بن یزید مبرّد، الکامل، ج۲، ص۹۲۲ـ ۹۴۲، چاپ محمد احمد دالی، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.

[۷۹] محمد بن یزید مبرّد، الکامل، ج۲، ص۹۴۸ـ۹۵۲، چاپ محمد احمد دالی، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.

[۸۰] محمد بن یزید مبرّد، الکامل، ج۲، ص۱۰۰۵ـ۱۰۱۲، چاپ محمد احمد دالی، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.

[۸۱] محمد بن یزید مبرّد، الکامل، ج۲، ص۱۰۳۶ـ۱۰۳۷، چاپ محمد احمد دالی، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.

کنایه ،

[۸۲] محمد بن یزید مبرّد، الکامل، ج۲، ص۸۵۵ ـ ۸۵۸، چاپ محمد احمد دالی، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.

استعاره

[۸۳] محمد بن یزید مبرّد، الکامل، ج۱، ص۳۷۱، چاپ محمد احمد دالی، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.

و مجاز

[۸۴] محمد بن یزید مبرّد، الکامل، ج۲، ص۹۹۴ـ ۹۹۵، چاپ محمد احمد دالی، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.

مباحث جدیدی عنوان کرده است.

۷.۹ – ابن درید ازدی

ابن دُرَید اَزدی (متوفی ۳۲۱) در جَمْهَرَه اللغه، با اشاره به مواردی از لغت، حدیث ، شعر و مَثَل، مبحثی با عنوان «باب الاستعارات» مطرح کرده است.

[۸۵] ابن دُرَید، کتاب جمهره اللغه، ج۳، ص۱۲۵۵ـ۱۲۵۷، چاپ رمزی منیر بعلبکی، بیروت ۱۹۸۷ـ ۱۹۸۸.

[۸۶] ابن دُرَید، کتاب جمهره اللغه، ج۳، ص۱۳۱۲ـ۱۳۱۳، چاپ رمزی منیر بعلبکی، بیروت ۱۹۸۷ـ ۱۹۸۸.

۷.۱۰ – ابوهلال حسن بن عبدالله عسکری

تألیف دیگری که نقطه عطفی در علم بیان به شمار می‌رود کتاب الصناعتین ابوهلال حسن بن عبدالله عسکری است. او مطالب علم بیان را جزو بلاغت، و بلاغت را شامل کلیه مباحث معانی، بیان و بدیع می‌داند

[۸۷] حسن بن عبدالله عسکری، کتاب الصناعتین: الکتابه و الشعر، ج۱، ص۱۲، چاپ علی محمد بجاوی و محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره) ۱۹۷۱.

و در باب هفتم کتاب خود، درباره تشبیه و فایده و وجوه و اقسام آن

[۸۸] حسن بن عبدالله عسکری، کتاب الصناعتین: الکتابه و الشعر، ج۱، ص۲۴۵ـ ۲۶۵، چاپ علی محمد بجاوی و محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره) ۱۹۷۱.

و در فصل «بدیع»، از استعاره، مجاز، کنایه و تعریض بحث می‌کند.

[۸۹] حسن بن عبدالله عسکری، کتاب الصناعتین: الکتابه و الشعر، ج۱، ص۲۷۴ـ ۳۱۵، چاپ علی محمد بجاوی و محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره) ۱۹۷۱.

[۹۰] حسن بن عبدالله عسکری، کتاب الصناعتین: الکتابه و الشعر، ج۱، ص۳۸۱ـ۳۸۴، چاپ علی محمد بجاوی و محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره) ۱۹۷۱.

وی از جاحظ و ابن معتز متأثر است.

[۹۱] حسن بن عبدالله عسکری، ج۱، ص۱۰ـ۱۱، ۴۲۶،کتاب الصناعتین: الکتابه و الشعر، چاپ علی محمد بجاوی و محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره) ۱۹۷۱.

۷.۱۱ – ابن رشیق قیروانی

از دیگر تألیفات ارزشمند مغرب اسلامی در باب بلاغت و بیان، العمده فی محاسن الشعر و آدابه و نقده، تألیف ابن رشیق قیروانی (متوفی ۴۵۶) است که ادبیات مغرب اسلامی را تحت الشعاع قرار داد.

[۹۲] ابن خلدون، مقدمه ابن خلدون، ج۱، ص۵۵۲، الجزءالاول من کتاب العبر و دیوان المبتدا و الخبر، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.

مؤلف، برخی آرای بدیع خود را در این کتاب آورده است، از جمله مَجاز بودن تشبیه

[۹۳] ابن رشیق، العمده فی محاسن الشعر و آدابه و نقده، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱ ج۱، ص ۲۶۸)،

استعاره بودن تمثیل

[۹۴] ابن رشیق، العمده فی محاسن الشعر و آدابه و نقده، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱ ج۱، ص ۲۷۷ـ ۲۷۸)،

تمثیل در احادیث نبوی

[۹۵] ابن رشیق، العمده فی محاسن الشعر و آدابه و نقده، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱ ج۱، ص ۲۷۸ـ۲۷۹)،

نقد اشعار عرب از نظر تشبیهات

[۹۶] ابن رشیق، العمده فی محاسن الشعر و آدابه و نقده، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱ ج۱، ص ۲۹۰ـ۳۰۲)،

تفاوت تعریض و کنایه

[۹۷] ابن رشیق، العمده فی محاسن الشعر و آدابه و نقده، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱ ج۱، ص ۳۰۳ـ۳۰۴)

و بحث درباره اشاره و رمز

[۹۸] ابن رشیق، العمده فی محاسن الشعر و آدابه و نقده، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱ ص ۳۰۵ـ ۳۰۶).

ابن رشیق در ذکر اختلاف آرای پیشینیان در مسائل بیانی و بلاغی، و مقایسه آن‌ها با یکدیگر موفق بوده است.

[۹۹] شوقی ضیف، البلاغه تطور و تاریخ، ج۱، ص۱۵۱ـ۱۵۲، قاهره ۱۹۸۷.

۷.۱۲ – خفاجی

خفاجی (متوفی ۴۶۶)، ضمن بحث در حقیقت و سرّ فصاحت،

[۱۰۰] عبدالله بن محمد خفاجی، سرّالفصاحه، ج۱، ص۳، چاپ عبدالمتعال صعیدی، مصر ۱۳۷۲/ ۱۹۵۳.

مطالب بیانی را نیز مطرح کرده و از حُسن استعاره و کنایه، تمثیل و تشبیه سخن گفته است.

[۱۰۱] عبدالله بن محمد خفاجی، سرّالفصاحه، ج۱، ص۱۳۴، چاپ عبدالمتعال صعیدی، مصر ۱۳۷۲/ ۱۹۵۳.

[۱۰۲] عبدالله بن محمد خفاجی، سرّالفصاحه، ج۱، ص۱۹۲، چاپ عبدالمتعال صعیدی، مصر ۱۳۷۲/ ۱۹۵۳.

[۱۰۳] عبدالله بن محمد خفاجی، سرّالفصاحه، ج۱، ص۲۷۳، چاپ عبدالمتعال صعیدی، مصر ۱۳۷۲/ ۱۹۵۳.

[۱۰۴] عبدالله بن محمد خفاجی، سرّالفصاحه، چاپ عبدالمتعال صعیدی، مصر ۱۳۷۲/ ۱۹۵۳.

[۱۰۵] عبدالله بن محمد خفاجی، سرّالفصاحه، ج۱، ص۳۲۴، چاپ عبدالمتعال صعیدی، مصر ۱۳۷۲/ ۱۹۵۳.

۷.۱۳ – عبد القادر جرجانی

در سده پنجم، یکی از برجسته ‌ترین شخصیت‌های بلاغت اسلامی عبدالقاهر جرجانی است. وی در دو کتاب ارزشمند خود، دلائل الاعجاز و اسرارالبلاغه، ابتدا برای هر مسئله تعریف دقیق علمی و منطقی داده، و سپس مثال‌ها و شواهد آن را ذکر کرده است. در دلائل الاعجاز ـ که در بیان وجه اعجاز قرآن کریم است ـ پس از بحث در فصاحت و بلاغت و لفظ و معنا

[۱۰۶] عبدالقاهربن عبدالرحمان جرجانی، دلائل اعجاز، چاپ محمد رشیدرضا، بیروت ۱۳۹۸/۱۹۷۸ص۲۸ـ ۵۲)

، مباحثی مطرح کرده که بسیاری از آن‌ها پس از وی موضوع علم معانی قرار گرفت. او در این کتاب، بیان را با بلاغت، فصاحت و براعت مترادف ساخته

[۱۰۷] عبدالقاهربن عبدالرحمان جرجانی، دلائل اعجاز، چاپ محمد رشیدرضا، بیروت ۱۳۹۸/۱۹۷۸ ص۳۵)

و مطالبی آورده که پس از وی موضوع علم بیان شده است، مانند بحث از مجاز و کنایه

[۱۰۸] عبدالقاهربن عبدالرحمان جرجانی، دلائل اعجاز، چاپ محمد رشیدرضا، بیروت ۱۳۹۸/۱۹۷۸ ص۵۲ـ۵۴)،

مجاز حُکمی

[۱۰۹] عبدالقاهربن عبدالرحمان جرجانی، دلائل اعجاز، چاپ محمد رشیدرضا، بیروت ۱۳۹۸/۱۹۷۸ ص۲۲۷ـ۲۳۵)،

تعریض و کنایه

[۱۱۰] عبدالقاهربن عبدالرحمان جرجانی، دلائل اعجاز، چاپ محمد رشیدرضا، بیروت ۱۳۹۸/۱۹۷۸ ص۲۳۶ـ۲۴۲)،

عقلی و معنوی بودن فصاحت کنایه و استعاره

[۱۱۱] عبدالقاهربن عبدالرحمان جرجانی، دلائل اعجاز، چاپ محمد رشیدرضا، بیروت ۱۳۹۸/۱۹۷۸ ص۳۳۰ـ۳۳۱)

و مطالبی درباره استعاره. اسرارالبلاغه ـ که از اصلیترین منابع علم بیان است ـ مشتمل بر اساسی‌ترین مباحث در زمینه تشبیه، حقیقت و مجاز، تمثیل و استعاره است. در این کتاب، برخی از مباحث علم بدیع نیز آمده است، م