توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت کامل تعطیل حج (دانشنامه‌حج) ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت کامل تعطیل حج (دانشنامه‌حج) ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت کامل تعطیل حج (دانشنامه‌حج) ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint :

پاورپوینت کامل تعطیل حج (دانشنامه‌حج) ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint

مقالات مرتبط: تعطیل حج.

تعطیل حج به معنای توقف سفر حج مسلمانان یک یا چند کشور است. ناامنی راه‌های حج و گرفتار شدن به حمله راهزنان، درگیری و جنگ در مکه، قحطی و بی آبی یا طوفان و رواج بیماری‌های فراگیر از عوامل بازماندن کاروان حج از رسیدن به کعبه یا تکمیل اعمال حج‌ تمتع بود. از آنجا که تشکیل کاروان‌های بزرگ حج به حمایت حکومت‌ها نیاز داشت، گاهی به دلیل جنگ‌های داخلی در درون یک سرزمین، این کاروان‌ها از مبداء تشکیل نمی‌شد. از قرن سوم قمری گاهی حج برخی کاروان‌ها تعطیل می‌شد که در منابع تاریخی به تفصیل ذکر شده است.

فهرست مندرجات

۱ – معنای اصطلاحی
۲ – وجوب برگزاری حج
۳ – احصار در حج
۴ – استطاعت در حج
۵ – تاریخچه
۶ – علت‌ها
۶.۱ – ناامنی راه حج و باج‌گیری
۶.۲ – درگیری نظامی و سیاسی در حرم
۶.۳ – جنگ‌های داخلی ممالک اسلامی
۶.۴ – اختلاف‌های سیاسی و مذهبی
۶.۵ – نبود متولی اعزام کاروان حج
۶.۶ – تاخیر کاروان‌ها
۶.۷ – ظهور وهابیت
۶.۸ – پیشگیری استعمارگران از حج
۶.۹ – رواج بیماری‌های واگیر
۶.۱۰ – قحطی
۷ – استفاده سیاسی از تعطیل حج
۸ – منابع
۹ – پانویس
۱۰ – منبع

۱ – معنای اصطلاحی

تعطیل حج به معنای بر‌گزار نشدن حج از سوی همه یا شماری از مسلمانان است.

۲ – وجوب برگزاری حج

پس از نزول آیه حج، وجوب حج به سال ۱۰ ق. تشریع شد و پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) با بر‌گزاری حجه الوداع، وجوب حج را اعلام کرد.

[۱] زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف، ج۳، ص۱۱.

[۲] طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۷، ص۱۴۵.

[۳] آلوسی، محمود بن عبدالله، روح المعانی، ج۱۷، ص۱۴۳.

قرآن کریم

[۴] آل عمران/سوره۳، آیه۹۷.

از ترک حج به کفر تعبیر کرده است. روایات نیز تسویف و تاخیر حج را نهی کرده

[۵] دارمی، عبدالله بن عبدالرحمن، سنن الدارمی، ج۱، ص۴۵۵.

[۶] ترمذی، محمد بن عیسی، سنن الترمذی، ج۳، ص۱۷۶.

[۷] شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۲۶۸-۲۶۹.

و آن را از گناهان بزرگ و مایه خسارت دنیوی و اخروی دانسته‌اند.

[۸] شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۲۷۰.

[۹] شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۱۳۷.

ترک حج جنبه فردی دارد و به رغم اهمیت و وجوب آن، گاهی به سبب‌های گوناگون، حج در برخی مناطق بر‌گزار نشده است. اگر این مساله در میان همه یا شماری از مسلمانان شایع گردد، تعطیل عمومی حج رخ می‌دهد. کتاب‌های حدیثی و فقهی با اختصاص دادن بابی به موضوع «اجبار الناس علی الحج»

[۱۰] شیخ کلینی، الکافی، ج۲، ص۲۷۲.

[۱۱] شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۴۲۰.

تصریح کرده‌اند که اگر ترک حج از سوی مسلمانان موجب تعطیل حج گردد، حاکم اسلامی باید مسلمانان را به حج ناچار کند و هزینه بر‌گزاری حج را از بیت المال در اختیار ایشان قرار دهد و از تعطیل حج پیشگیری کند.

[۱۲] شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۲۷۲.

[۱۳] بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق، ج۱۴، ص۲۲.

۳ – احصار در حج

از دیدگاه فقهی، اگر حج‌گزار پس از رسیدن به مواقیت حج و احرام و حتی انجام برخی اعمال، به جهت پیدایش مانع یا رویدادی، امکان ادامه مناسک حج را از دست دهد و ناچار حج خود را ناتمام نهاد، اصطلاحاً احصار و صدّ خوانده می‌شود که احکام ویژه خود را دارد. این امر مصداق‌های فردی و گروهی متعدد در گذر زمان داشته است؛ از جمله، پیشگیری عبدالله بن زبیر از طواف کعبه و سعی میان صفا و مروه در حج سال ۷۲ق

[۱۴] ابن اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، ج۴، ص۳۵۰.

۴ – استطاعت در حج

پیش از احرام نیز به سبب‌های گوناگون، بر‌گزاری حج امکان نداشته است. از جمله، در مورد ناسازگاری حج با پرداخت بدهی

[۱۵] نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۷، ص۶۸.

[۱۶] حطاب رعینی، محمد بن محمد، مواهب الجلیل، ج۲، ص۵۰۶.

[۱۷] بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق، ج۱۴، ص۹۰.

و خمس و زکات،

[۱۸] حطاب رعینی، محمد بن محمد، مواهب الجلیل، ج۳، ص۴۶۷.

[۱۹] یزدی طباطبایی، سیدمحمدکاظم، العروه الوثقی، ج۴، ص۴۳۳.

[۲۰] حکیم، سید محسن، مستمسک العروه، ج۱۰، ص۱۹۰.

انجام حرام یا ترک واجب

[۲۱] محمودی، محمدرضا، مناسک حج، ص۱۴.

برخی استطاعت را حاصل نمی‌دانند. با این‌حال، برخی از سبب‌ها، امکان بر‌گزاری حج از افراد منطقه خاص را سلب می‌کند که مصداق تعطیل حج به شمار می‌رود. فقیهان در مورد ناسازگاری حج با حفظ نفس و جایی که آدمی در معرض هلاک باشد، انجام حج را مجاز ندانسته‌اند. از همین‌روی، نرسیدن به مکه به سبب رویدادی طبیعی، ناامن بودن راه حج، هراس حج‌گزار از درندگان یا دشمنان در حفظ جان و مال و آبروی خود،

[۲۲] شربینی، محمد بن احمد، مغنی المحتاج، ج۲، ص۲۱۴.

[۲۳] نراقی، احمد، مستند الشیعه، ج۱۱، ص۶۲.

[۲۴] بکری دمیاطی، عثمان بن محمد، اعانه الطالبین، ج۲، ص۳۱۹.

تحمیل هزینه مالی سنگین به سبب مالیات یا باج‌خواهی، نبرد یا درگیری مانع رسیدن حج‌گزاران به مکه، و مانند آن‌ها استطاعت طریقی و امنیتی را که از شرایط وجوب حج است، از میان می‌برد.

[۲۵] نراقی، احمد، مستند الشیعه، ج۱۱، ص۲۴-۶۵.

[۲۶] زحیلی، وهبه، الفقه الاسلامی، ج۳، ص۲۰۸۳.

نیز به باور برخی از فقیهان، اگر حج مستلزم پیمودن مسیر دور و نامتعارف باشد، استطاعت طریقی وجود ندارد.

[۲۷] ابن قدامه مقدسی، عبدالله بن احمد، المغنی، ج۳، ص۱۶۷-۱۶۸.

[۲۸] نراقی، احمد، مستند الشیعه، ج۱۱، ص۶۱.

[۲۹] حکیم، سید محسن، مستمسک العروه، ج۱۰، ص۱۷۱.

۵ – تاریخچه

مسلمانان مناطق گوناگون برای رسیدن به مکه در قالب کاروان‌های یکپارچه به سوی مکه رهسپار می‌شدند. از جمله، حج‌گزاران ایرانی در چند سده با پیوستن به حج‌گزاران عراق، در قالب محمل عراقی به حج می‌رفتند. حاجیان مغربی و‌اندلسی نیز با رفتن به مصر، در قالب محمل مصری، خود را به حرم می‌رساندند.

[۳۰] سباعی، احمد، تاریخ مکه، ص۲۱۸.

کاروان‌های شام، مصر، عراق، یمن و عثمانی از بزرگ‌ترین و معروف‌ترین این کاروان‌ها بودند که از آن‌ها با تعبیر «محمل» نیز یاد می‌شد. از همین‌رو، گزارش‌های مربوط به کاروان حج مصر یا عراق می‌تواند شامل همه کاروان‌های خراسان یا مغرب و یا‌ اندلس باشد که در قالب کاروان اصلی به حج می‌رفتند.
گاهی کاروان حج به سبب‌های گوناگون از رسیدن به حرم مکه یا مناسک حج بازمی‌ماند و حج آن کاروان تعطیل می‌شد. این امر موجب کاهش شمار حج‌گزاران می‌گشت که کتاب‌های تاریخی با عنوان «تعطیل حج» از آن یاد کرده‌اند. این گزارش‌ها گاهی به صورت مطلق و با عباراتی چون «لَم یحج احد» آمده است که از آن برمی‌آید که حج در آن سال برگزار نشده است؛ از جمله گزارش مربوط به تعطیل حج در سال ۳۱۷ ق

[۳۱] ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، ج۲۳، ص۳۷۴.

[۳۲] بردی، یوسف بن تغری، النجوم الزاهره، ج۳، ص۲۲۷.

اما این گزارش‌ها منحصر به منطقه‌ای است که نویسنده از آن گزارش می‌دهد و به معنای تعطیل عمومی حج نیست و برخی منابع از بر‌گزاری حج در همان هنگام یاد کرده‌اند.

[۳۳] رشیدی، احمد، حسن الصفا، ص۱۰۷.

۶ – علت‌ها

منابع گاهی تعطیل حج را بدون یادکرد علت آن آورده‌اند؛ از جمله گزارش تعطیل حج در سال ۳۹۸ق

[۳۴] سبط بن جوزی و یوسف بن قزاوغلی، مرآه الزمان فی تواریخ الاعیان، ص۲۷۸.

و ۵۶۲ق

[۳۵] جزیری، عبدالقادر بن محمد، الدرر الفرائد، ج۱، ص۳۵۷.

و ۶۹۹ق از مصر

[۳۶] مقریزی، احمد بن علی، السلوک، ج۲، ص۷۲.

که سبب آن یاد نشده است. بر پایه گزارش منابع، مهم‌ترین سبب‌های تعطیل حج، ناامنی راه حج، باج‌خواهی قبایل در مسیر حج، ناامنی حرم، اختلاف‌های حاکمان در مناطق گوناگون، اختلاف‌های مذهبی، قحطی، و رواج بیماری بوده است.

۶.۱ – ناامنی راه حج و باج‌گیری

وجود غارتگران و حمله قبایل به کاروان‌های راه حج، از عوامل تعطیل حج است. ناامنی راه حج، برآمده از ضعف حکومت‌ها بوده است. در سال‌های پایانی سده چهارم ق با ضعف آل بویه، کوشش قبایل راهزن عرب در راه حج بالا گرفت و سبب شد که در برخی سال‌ها حج کاروان عراق تعطیل گردد.

[۳۷] ابن فهد، عمر بن محمد، اتحاف الوری، ج۲، ص۴۲۸-۴۳۳.

از جمله، به سال ۳۹۳ق به جهت نگرانی از شخصی به نام اصِفر اعرابی، حج عراق تعطیل گشت

[۳۸] سبط بن جوزی و یوسف بن قزاوغلی، مرآه الزمان فی تواریخ الاعیان، ص۲۶۷.

و در ۳۹۷ق به سبب تعرض ابن جَراح طائی به کاروان عراق، کسی نتوانست به حج برود.

[۳۹] ابن اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، ج۹، ص۷۶.

[۴۰] ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، ج۱، ص۳۳۷.

[۴۱] ابن فهد، عمر بن محمد، اتحاف الوری، ج۲، ص۴۳۲-۴۳۳.

به سال ۴۰۹ق نیز حاجیان از بغداد بیرون شدند؛ ولی با هجوم بعضی قبایل عرب ناچار به بازگشت شدند.

[۴۲] بردی، یوسف بن تغری، النجوم الزاهره، ج۴، ص۲۴۲.

[۴۳] جزیری، عبدالقادر بن محمد، الدرر الفرائد، ص۲۵۲.

نا امنی راه حج تا‌ اندازه‌ای فراگیر بود که طغرل سلجوقی به سال ۴۴۷ق وارد بغداد شد و در توجیه کار خود، خطاب به خلیفه عباسی، یکی از اهداف این کار را تامین امنیت راه حج عراق دانست

[۴۴] ابن ‌عمرانی، محمد بن علی، الانباء فی تاریخ الخلفاء، ص۱۸۹.

[۴۵] ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم، ج۸، ص۱۶۴.

[۴۶] ابن اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، ج۹، ص۶۰۹.

که ۳۰ سال تعطیل شده بود.

[۴۷] فاسی، محمد بن احمد، شفاء الغرام، ج۲، ص۳۵۸-۳۶۱.

[۴۸] ابن فهد، عمر بن محمد، اتحاف الوری، ج۲، ص۴۵۵-۴۶۶.

البته وی توفیق چندانی در این امر نیافت.

[۴۹] ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم، ج۸، ص۱۶۴.

[۵۰] ابن فهد، عمر بن محمد، اتحاف الوری، ج۲، ص۴۴۴.

[۵۱] ابن فهد، عمر بن محمد، اتحاف الوری، ج۲، ص۴۴۶.

[۵۲] ابن فهد، عمر بن محمد، اتحاف الوری، ج۲، ص۴۵۰.

[۵۳] جزیری، عبدالقادر بن محمد، الدرر الفرائد، ج۱، ص۵۳۹.

در دوران حکومت ابوالفتوح(حک: ۴۰۳-۴۳۰ق) بر مکه، به دلیل درگیری‌ها و شورش و راهزنی برخی از قبایل بادیه‌نشین، در بسیاری از سال‌ها خواستاران حج از این توفیق محروم شدند.

[۵۴] ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، ج۱۲، ص۴۵.

[۵۵] فاسی، محمد بن احمد، شفاء الغرام، ج۲، ص۲۷۱.

در حکومت فرزندش محمد شکر (حک: ۴۳۰-۴۵۳ق) نیز به سبب شورش بادیه‌نشین‌ها، شمار حج‌گزاران کاهش یافت.

[۵۶] فاسی، محمد بن احمد، شفاء الغرام، ج۲، ص۲۵۶.

حاکمان حرم از حاجیان وجوهی دریافت می‌کردند که گاه به جهت عدم پرداخت این وجوه، از ورود کاروان به حرم پیشگیری می‌شد. از جمله، به سال ۹۱۴ق شریف برکات حاجیان یمن را که از راه خشکی رهسپار مکه بودند، به نزدیکی مکه بازگرداند، بدین دلیل که در سال پیش بسیاری از ایشان بدون آگاهی عاملان شریف بی‌آن‌که وجهی پرداخت کنند، وارد مکه شده بودند.

[۵۷] طیب، محمد بن عمر، تاریخ الشحر، ص۸۹.

در سده‌های پسین نیز فقدان امنیت جانی و مالی در راه حج که با دریافت رشوه و باج‌خواهی فزاینده بادیه نشینان و شیوخ محلی که معروف‌ترین ایشان امیر جبل بود، باعث تعطیل حج می‌گشت و از همین‌رو، فقیهان برخی از این راه‌ها را تحریم کردند. میرزای قمی (۱۱۵۱-۱۲۳۱ق) که به سال ۱۲۱۲ق به حج رفته بود، سال‌ها بعد با دریافت گزارش‌ رفتار وهابیان در مسیر حج با شیعیان، در پاسخ به استفتاء یکی از دانشوران معاصر خود، امنیت را از شروط حج دانست و هر چند وجود امنیت را از موضوعات وابسته به تشخیص مکلف دانست، تصریح کرد که در آن وضعیت، نه خود به حج می‌رود و نه به دیگری اجازه سفر می‌دهد.

[۵۸] قمی، ابوالقاسم، جامع الشتات، ج۱، ص۳۲۶-۳۳۱.

همچنین شیخ فضل‌الله نوری به سال ۱۳۱۹ق سفر از راه جبل را تحریم کرد. وی که خود از این مسیر به حج رفته بود، در پی بازگشت، نه تنها سفر حج از این راه را حرام دانست؛ بلکه مراجع تقلید شیعه را نیز قانع کرد که سفر از این راه را تحریم کنند. این فتاوا در کتاب فتاوی العلماء فی حرمه السفر الی الحج من طریق الجبل گرد آمده است.

[۵۹] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۶، ص۱۰۲.

[۶۰] مقالات تاریخی، ج۹، ص۳۸.

[۶۱] مقالات تاریخی، ج۹، ص۴۲، «تیر اجل در صدمات راه جبل».

ناامنی راه، منحصر به حج عراق نبود و حج مصر نیز به همین سبب تعطیل می‌گردید. از جمله، در سال ۴۷۸ق به سبب حمله شماری از بادیه‌نشینان به کاروان مصری، شماری فراوان کشته شدند و باقی‌مانده افراد به مصر بازگشتند.

[۶۲] ابن فهد، عمر بن محمد، اتحاف الوری، ج۲، ص۴۸۳.

نیز در سال‌های ۶۴۳-۶۵۰ق به دلیل ضعف خلفای عباسی و ناامنی راه‌ها، از مناطق اسلامی عراق تا مصر حج رسمی انجام نگرفت.

[۶۳] ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، ج۴۷، ص۶۳.

حج‌گزاری از راه دریا نیز به علت ازدحام و مشکلات سفر که کشتی‌بانان پدید می‌آوردند، تحریم می‌شد. به گزارش فیفائی، پس از شرح مشکلات سفر با کشتی نزد یکی از اقطاب مالکی مصر با نام ابوعبدالله عایش، وی سفر دریایی به حج را تحریم کرد.

[۶۴] شیخ محمّد امین بزّاز و حمیدرضا آژیر، میقات حج، ش۴۴، ص۷۷، «حج‌گزاری در کشور مغرب».

۶.۲ – درگیری نظامی و سیاسی در حرم

درگیری حاکمان یا مدعیان حکومت در مکه نیز از دیگر سبب‌های تعطیل حج، خوانده شده است. شاید کهن‌ترین گزارش تعطیل گسترده حج به همین سبب باشد که به تسلط عبدالله بن زبیر بر مکه (۶۴-۷۳ق) و خواندن خطبه به نام خود بازمی‌گردد. سپس عبدالملک مروان که خود را خلیفه می‌دانست، مردم را از رفتن به حج بازداشت و در برابر، به سال‌های ۶۶-۷۲ق مسجد قبه الصخره در قدس را بنا کرد و آن را به جای کعبه، محل حج مردم ساخت.

[۶۵] ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، ج۸، ص۳۰۸.

[۶۶] بردی، یوسف بن تغری، النجوم الزاهره، ج۱، ص۱۸۸.

[۶۷] حنبلی، عبد الرحمن بن محمد، الانس الجلیل، ج۱، ص۳۹۷.

[۶۸] حنبلی، عبد الرحمن بن محمد، الانس الجلیل، ج۱، ص۴۰۰-۴۰۱.

نیز شورش اسماعیل بن یوسف علوی به سال ۲۵۱ق در مکه باعث تعطیل حج گشت.

[۶۹] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۹، ص۳۴۶-۳۴۷.

[۷۰] مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، ج۴، ص۳۱۱.

حمله قرامطه به مکه نیز از علل تعطیل حج بود که در منابع تاریخی بازتاب فراوان یافته است. منابع از بر‌گزار نشدن حج در سال ۳۱۷ق به سبب حمله و کشتار ابوطاهر قرمطی در مکه یاد کرده‌اند.

[۷۱] ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، ج۲۳، ص۳۷۴.

[۷۲] بردی، یوسف بن تغری، النجوم الزاهره، ج۳، ص۲۲۷.

در حمله قرمطیان به مکه در سال ۳۱۷ق

[۷۳] ذهبی، محمد بن احمد، العبر فی خبر من غبر، ج۱، ص۷۴۳-۷۴۴.

تا سال ۳۲۷ق

[۷۴] عصامی، عبدالملک بن حسین، سمط النجوم، ج۳، ص۴۸۹.

[۷۵] عصامی، عبدالملک بن حسین، سمط النجوم، ج۴، ص۲۰۸.

[۷۶] عصامی، عبدالملک بن حسین، سمط النجوم، ج۴، ص۱۹۷.

حج تعطیل بود و کسی نتوانست به حج برود.

[۷۷] بردی، یوسف بن تغری، النجوم الزاهره، ج۱، ص۳۴۷.

[۷۸] ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، ج۲۳، ص۳۷۴.

البته یورش‌های گوناگون ایشان به کاروان حاجیان پیش از تصرف مکه به سال ۳۱۳ق

[۷۹] ابن فهد، عمر بن محمد، اتحاف الوری، ج۲، ص۳۷۲-۳۷۴.

و پس از آن نیز حرکت چند حج عراقی را با مشکل روبه‌رو کرد و بسیاری از سال‌ها حج ایشان تعطیل ‌شد.

[۸۰] جزیری، عبدالقادر بن محمد، الدرر الفرائد، ج۱، ص۳۱۴.

به سال ۴۰۳ق نیز به سبب حمله یکی از قرمطیان به نام ابوعیسی به کوفه و محاصره این شهر، مردم عراق و خراسان ایام حج را از دست دادند و نتوانستند حج را به جا آورند.

[۸۱] ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم، ج۷، ص۲۶۰.

[۸۲] بردی، یوسف بن تغری، النجوم الزاهره، ج۳، ص۲۳۲.

[۸۳] جزیری، عبدالقادر بن محمد، الدرر الفرائد، ص۲۵۱.

ستیز میان اخشیدیان مصر و ابن رائق، از امیران عباسی، بر سر حکومت حرمین، موجب تعطیل حج در سال‌های ۳۳۲ تا ۳۳۸ق شد.

[۸۴] سباعی، احمد، تاریخ مکه، ص۲۰۱.

[۸۵] سباعی، احمد، تاریخ مکه، ص ۲۲۷.

درگیری هَزّاع و برکات، فرزندان محمد بن برکات، بر سر حکمرانی مکه در وادی مُرّ به سال ۹۰۶ق افزون بر مضطرب کردن حاجیان در مکه، باعث شد حج‌گزارانی که از مسیر دریایی قصد حج داشتند، با شنیدن این گزارش بازگردند و حج آن سال با جمعیتی‌ اندک بر‌گزار شود.

[۸۶] طیب، محمد بن عمر، تاریخ الشحر، ص۴۸.

درگیری سیاسی در حرمین و اختلاف به جهت وابستگی به دستگاه‌های خلافت، از دیگر سبب‌های تعطیل حج بود. از جمله این درگیری‌ها، ستیز بر سر خواندن خطبه در منا به نام افراد ویژه بود که جایگاه آن شخص در دستگاه خلافت را نشان می‌داد. برای نمونه، در روزگار نفوذ آل بویه بر دستگاه خلافت، اصحاب معزالدوله بویهی مانع نمازگزاری و خطبه‌خوانی اخشیدیان در منا شدند. آن‌ها نیز در سال‌های ۳۴۱-۳۳۴ق از ورود کاروان عراق به مکه و انجام مناسک پیشگیری کردند.

[۸۷] جزیری، عبدالقادر بن محمد، الدرر الفرائد، ج۱، ص۳۲۸.

[۸۸] عارف، احمد بن غنی، تاریخ امراء مکه، ص۳۸۷.

محمد شَکر، حاکم مکه در سال‌های ۴۳۰-۴۵۳ق سال‌ها حاجیان عراقی را از آمدن به حج بازداشت؛ زیرا وی مردم را به فاطمیان دعوت می‌کرد و با عباسیان میانه‌ای نداشت. ‌

[۸۹] فاسی، محمد بن احمد، شفاء الغرام، ج۴، ص۲۹۰.

نیز به سال ۵۱۴ق افضل بن امیر جُیوش (۵۱۵ق) وزیر فاطمیان مانع حج‌گزاری عراقیان به سبب گرایش به عباسیان گشت.

[۹۰] رشیدی، احمد، حسن الصفا، ص۱۱۵.

ستیز بر سر محمل که نشان‌دهنده جایگاه فرستنده آن بود، نیز از سبب‌های تعطیل حج به شمار می‌رفت. از جمله، به سال ۸۷۷ق امیر الحاج مصری مانع ورود محمل عراقی و حاجیان عراق به مکه شد و سرانجام تنها به حاجیان اجازه حج‌گزاری داد و از آن سال، ورود محمل عراقی ممنوع شد.

[۹۱] عصامی، عبدالملک بن حسین، سمط النجوم، ج۴، ص۲۹۰.

نیز به سال ۱۳۴۶ق/ ۱۹۲۸م. پیشگیری از ورود محمل مصر، باعث تعطیل حج مصری گشت.

[۹۲] الاهرام (روزنامه) چاپ مصر، ۳ اکتبر ۲۰۰۹م.، «انقطاع الحج».

۶.۳ – جنگ‌های داخلی ممالک اسلامی

نبرد و آشفتگی اوضاع داخلی ممالک اسلامی نیز سببی دیگر برای تعطیل حج در برخی مناطق بود. درگیری و اختلاف‌های مصر و عراق، به سال ۳۷۲ق و به نقلی تا ۳۸۰ق حج عراق را به تعطیل کشاند.

[۹۳] سبط بن جوزی و یوسف بن قزاوغلی، مرآه الزمان فی تواریخ الاعیان، ص۲۱۸.

به سال ۴۹۲ق درگیری‌های حاکمان مصر و فقدان امنیت، موجب تعطیل حج گشت.

[۹۴] الاهرام (روزنامه) چاپ مصر، ۳ اکتبر ۲۰۰۹م.، «انقطاع الحج».

در سال ۵۶۳ق به سبب درگیری داخلی در مصر حج بر‌گزار نشد.

[۹۵] ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، ج۳۹، ص۱۱.

در سال ۶۴۸ق به جهت درگیری و آشفتگی امور، حاجیان مصر و شام نتوانستند حج بگزارند.

[۹۶] ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، ج۴۷، ص۶۳.

[۹۷] بردی، یوسف بن تغری، النجوم الزاهره، ج۷، ص۲۰.

نیز در سال‌های ۶۵۴-۶۵۸ق تنها بخش‌هایی از حجازیان توفیق حج‌گزاری یافتند.

[۹۸] رشیدی، احمد، حسن الصفا، ص۱۲۲.

تعطیلی حج ایرانیان نیز بیشتر برخاسته از درگیری پادشاهان محلی با یکدیگر بوده است. اختلاف‌های خاندان آل بویه در شهرهای مرکزی و شرقی ایران، کشورگشایی محمود غزنوی در هند، و دست‌اندازی به سرزمین‌های زیر سلطه آل بویه در شرق

[۹۹] برتولد، اشپولر، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، ج۱، ص۲۰۲-۲۱۲.

از این موارد است. همچنین درگیری‌های فرزندان ملکشاه سلجوقی پس از وفاتش (۴۸۵ق) و اختلافات حاکمان دیگرمناطق، موجب تعطیل حج خراسان و عراق می‌شد.
حمله مغول به ایران نه تنها حج ایران را به سال ۶۳۳ق تعطیل کرد؛ بلکه تا سال ۶۳۹ق حج عراق را نیز متوقف ساخت.

[۱۰۰] ابن فهد، عمر بن محمد، اتحاف الوری، ج۳، ص۳۱-۳۲.

به سال ۶۵۶ق بغداد به دست هلاکو خان مغول سقوط کرد و با فروپاشی خلافت عباسی، حج‌گزاری عراقی در پرتو این رویداد بود. با مرگ ابوسعید ایلخان (۷۳۶ق) حرکت کاروان حج عراق قطع شد و یازده سال بعد به سال ۷۴۸ق محمل عراق دیگر بار به حج رفت. پس از آن حج ایرانیان به طور متناوب به سبب‌های متفاوت تعطیل می‌شد. این وضع بیش از هر چیز برآمده از درگیری‌های داخلی و ناپایداری سیاسی در ایران بود.

[۱۰۱] فاسی، محمد بن احمد، شفاء الغرام، ج۲، ص۲۹۸.

[۱۰۲] عصامی، عبدالملک بن حسین، سمط النجوم، ج۲، ص۳۹۶.

کشور‌گشایی برخی از حاکمان این دوره همانند تیمور نیز در تعطیل حج مؤثر بود. در سال‌های ۸۰۳-۸۰۶ق به سبب حمله تیمور به شام، حج عادی کاروان شام تعطیل گشت.

[۱۰۳] فاسی، محمد بن احمد، العقد الثمین، ج۱، ص۱۹۷.

[۱۰۴] جزیری، عبدالقادر بن محمد، الدرر الفرائد، ص۳۱۷.

۶.۴ – اختلاف‌های سیاسی و مذهبی

اختلاف‌های سیاسی و مذهبی میان ایران و عثمانی از دوره صفویه، در تعطیل حج اثرگذار بوده است. در دوران صفویه، مسیر حج ایرانیان از کشور عثمانی می‌گذشت و سفر ایرانیان به کشور متخاصم به ویژه هنگام نبرد میان دو دولت، با موانع و مشکلاتی روبه‌رو بود. به سال ۱۰۴۲ق به دلیل تصرف بغداد به دست ایرانیان، دولت عثمانی ایشان را از سفر حج بازداشت و در سال ۱۰۴۷ق به فرمان سلطان سلیم عثمانی، ایرانیان از مکه اخراج شدند.

[۱۰۵] سنجاری، علی بن تاج الدین، منائح الکرم، ج۴، ص۱۸۲.

[۱۰۶] سباعی، احمد، تاریخ مکه، ص۲۷۱.

شاه عباس صفوی حج‌گزاری ایرانیان را مایه سرازیر شدن اموال فراوان به کشور دشمن می‌دید و با این توجیه که اهمال مباشرانِ راه در ورود و خروج، ایجاد تاخیر در حرکت کاروان‌ها، و ایجاد وقفه در سفر حاجیان از سوی اعراب میان راه، موجب از دست رفتن فرصت حج و درک وقوف عرفه و مشعر می‌شود، سفر حج را برای چند سال ممنوع کرد.

[۱۰۷] اعتماد السلطنه، محمدحسن‌خان، تاریخ منتظم، ج۲، ص۱۰۳۷.

مشکلات حج ایرانیان در این دوره و موانع راه حج، در نامه‌نگاری‌های دولت عثمانی و صفوی بازتاب یافته است.

[۱۰۸] نوایی، عبدالحسین، اسناد و مکاتبات سیاسی ایران، ص۲۹.

مخالفت دولت عث