پاورپوینت کامل مهدویّت در نگاشته‌های مستشرقان ۱۱۹ اسلاید در PowerPoint

توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت کامل مهدویّت در نگاشته‌های مستشرقان ۱۱۹ اسلاید در PowerPoint دارای ۱۱۹ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت کامل مهدویّت در نگاشته‌های مستشرقان ۱۱۹ اسلاید در PowerPoint،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت کامل مهدویّت در نگاشته‌های مستشرقان ۱۱۹ اسلاید در PowerPoint :

پاورپوینت کامل مهدویّت در نگاشته‌های مستشرقان ۱۱۹ اسلاید در PowerPoint

کلیدواژه: مهدویت، اهل سنّت، مذهب شیعه، اسلام، مسیحیت، آخرالزمان، امامت، امام مهدی (علیه‌السلام).

پرسش: مهدویت در نگاشته‌های مستشرقان چه جایگاهی دارد؟

پاسخ:

فهرست مندرجات

۱ – مقدمه
۲ – دلایل عدم توجه غربی‌ها به شیعه‌پژوهی
۲.۱ – قول کلبرگ
۲.۲ – قول نصر
۳ – مهدویت در آثار مستشرقان
۴ – اهمیت و ابعاد پژوهش‌ها
۵ – سیر تاریخی و قلمرو جغرافیایی
۵.۱ – نخستین حرکت
۵.۱.۱ – اهمیت شیعه‌شناسی
۵.۱.۲ – اثر مادلونگ
۵.۲ – مطالعات آمریکائیان
۵.۲.۱ – اولین همایش
۵.۲.۲ – گزارش بلانکدرد
۵.۲.۳ – مرجع مستشرقان
۵.۲.۳.۱ – روش نگارنده
۵.۳ – مستشرقان صهیونیسم
۵.۳.۱ – توصیف آنها
۵.۳.۲ – نمونه‌ای از مستشرق آنها
۵.۳.۳ – نگاه یهودی غیر صهیونیسم
۶ – انواع ادوار مهدویت‌نگاری
۶.۱ – تشکیک و اسطوره‌پنداری
۶.۲ – تنوع رهیافت
۶.۲.۱ – رهیافت سیاسی
۶.۲.۲ – رهیافت عرفانی معنوی
۷ – روش‌های مهدویّت‌پژوهی مستشرقان
۷.۱ – روش تاریخی
۷.۱.۱ – شیوه تحلیل مهدویت
۷.۱.۲ – مشهورترین مستشرق
۷.۱.۳ – تقریر مهدویت جمیز
۷.۱.۴ – تاثیر آموزه اهریمن
۷.۱.۵ – سایر دیدگاه‌های دارمستتر
۷.۱.۵.۱ – معنای مهدی
۷.۱.۵.۲ – نبود مهدویت در قرآن
۷.۱.۶ – نظریه فان فلوتن
۷.۱.۷ – اقوال گلدزیهر
۷.۲ – روش پدیدارشناسانه
۷.۲.۱ – رهیافتی مهم
۷.۲.۲ – استراتژی تحقیق
۷.۲.۲.۱ – پدیدارشناسی دینی
۷.۲.۲.۲ – اهم مساله پدیدارشناسی
۷.۲.۳ – بهره‌برداری مستشرقین
۷.۲.۴ – تحلیل شهودی کربن
۷.۲.۵ – آسیب‌های تحلیل کربن
۷.۲.۵.۱ – عدم جامع‌نگری
۷.۲.۵.۲ – ضعف مصادر و منابع
۷.۲.۵.۳ – حیات هورقلیایی امام غایب
۷.۲.۶ – نتیجه افراط کربن
۸ – دیدگاه امامیه در مورد حیات امام
۹ – مسائل و شبهات
۱۰ – پانویس
۱۱ – منبع

مقدمه

هر چند اسلام‌شناسی غربیان از دیرینه‌ای بیش از دو سده برخوردار است، شیعه‌پژوهی آنان بسیار دیرهنگام، و در دهه‌های اخیر قرن بیستم میلادی تحت تاثیر تحولات سیاسی – اجتماعی ایران، لبنان و عراق جدی‌تر شده است و با وجود تلاش‌های انجام شده در دوره اخیر، این رشته نزد آنان هنوز در ابتدای راه است و از این‌رو غربیان هنوز کارنامه‌ای جامع و درخشان در شیعه‌شناسی ندارند.

دلایل عدم توجه غربی‌ها به شیعه‌پژوهی

برخی از محققان دو دلیل برای این مهم یاد کرده‌اند: کمبود متون تحقیقی به زبان‌های اروپایی در موضوع تشیع امامی و دشواری دسترسی به منابع اولیه آن از یک‌سو، و شیوع نگاه نادرست اهل سنّت به مذهب شیعه در میان مستشرقان از سوی دیگر مطالعات شیعی را در غرب به حاشیه رانده است. مخصوصاً این عامل دوم سبب شد شیعه (امامیه) را چون فرقه‌ای حاشیه‌ای یا بدعت‌گرا در‌ اندیشه اسلامی بنگرند و قرائت شیعی از اسلام را رسمی و مقبول تلقی نکنند. از این‌رو مستشرقان معمولاً اصطلاح «اسلام شیعی» Shi”i Islam را برای نشان دادن این تقابل، و تحت تاثیر همین پنداره نادرست، به کار می‌برند.

قول کلبرگ

اتان کلبرگ در ارزیابی مطالعات غربیان درباره شیعه می‌نویسد: به‌طور کلی تعداد مطالعاتی که تا نیمه دوم قرن بیستم به موضوع شیعه امامیه اختصاص یافت، ناچیز و‌ اندک است؛ چرا که در نخستین مجلد از مجموعه Index Islamicus که سال‌های ۱۹۰۶ تا ۱۹۵۵م را پوشش داده، تنها دو صفحه از ۸۲۴ صفحه این مجلد برای فهرست کردن عناوین مقالات مربوط به تشیع دوازده امامی اختصاص یافته است. گرچه نخستین تلاش در نگرشی جامع، توسط دونالدسون در کتاب Shi”ite Religion، که در سال ۱۹۳۳م انتشار یافت، صورت گرفت؛ امّا تعداد کتاب‌هایی که به این موضوع اختصاص داده شد نیز بسیار‌ اندک بوده است.

قول نصر

سیدحسین نصر به مناسبت بحث از اهمیت ارتباط فیلسوف فرانسوی‌ هانری کربَن با علّامه سیدمحمّدحسین طباطبایی، نبود روابط درست علمی میان محقّقان غربی و عالمان شیعه اصیل را علّت ناآگاهی غرب از شیعه دانسته است:
حتّی می‌توان گفت که از دوره قرون وسطی، که تماس فکری و معنوی اصیل بین اسلام و مسیحیت قطع شد، چنین تماسی بین شرق اسلامی و غرب حاصل نشده است….غرب تاکنون دو بار با اسلام تماس مستقیم داشته است؛ با اعراب در‌ اندلس و با اَتراک در شرق اروپا؛ و در هر دو مورد، تماس با اسلام سنّی بوده است و در برخی مواردِ محدود، با اسلام شیعی، آن هم از نوع اسماعیلی. مغرب زمین هیچ‌گاه با عالم تشیع، به خصوص ایران شیعی، تماسی نداشته است…. تشیع، چنان‌که هست، در خارج از جهان پیروان آن شناخته شده نیست. از این رو مستشرقان همواره تشیع را یک «بدعت» در اسلام، و حتّی برخی آن را اختراع عده‌ای از دشمنان اسلام دانسته‌اند. «گفتنی است این کتاب علّامه طباطبایی در سال ۱۹۶۹ م، با ترجمه و مقدمه سیدحسین نصر در اروپا و امریکا منتشر شد و مطالعات غربیان درباره امامیه را که پیش از آن بر آثار امثال مونتگمری وات و آن لمبتون متّکی بود، یک گام به پیش بُرد.»
در این میان بعد از انقلاب اسلامی در ایران و تثبیت حکومت اسلامی – شیعی در این کشور، زمینه‌های پیشین تحقیق درباره تشیع پررنگ‌تر شد؛ امّا چنان‌که در ادامه خواهد آمد، هیچ یک از این تحقیقات از جامعیت لازم برخوردار نیست و یک سویه نگری سیاسی یا تاریخی در بیشتر آنها مشهود است.

مهدویت در آثار مستشرقان

از میان موضوعات متنوع مربوط به شیعه‌شناسی، مسئله امامت به دلیل پیوندش با اساس این مذهب جایگاه خاصی در مطالعات غربیان پیدا کرده است. مهدویت نیز شاخه‌ای از مطالعات امام‌شناسی غربیان در شیعه‌پژوهی به شمار می‌آید که از ابتدا چندان کانون توجّه نبوده است؛ با این حال در مطالعاتشان به آن هم پرداخته‌اند. مهدویت در پژوهش‌های استشراقی الزاماً به معنای «مهدی شخصی»، که شیعیان دوازده امامی به آن اعتقاد دارند، نیست؛ بلکه بیشتر مربوط به «مهدی نوعی»، و شامل برخی مباحث حاشیه‌ای است. بیشتر پژوهشگران علاقه‌مند به مسائل مهدویت در غرب یهودی، و برخی نیز مسیحی‌اند. یهودیان بیشتر گرایش صهیونیستی دارند و تحقیقاتشان بیشتر معطوف به مسائل بنیادی، و به لحاظ محتوایی مربوط به مسائل مرتبط با سیاست و قدرت می‌باشد. نگاه انتقادی و مغرضانه و تلاش برای تضعیف مبانی و مستندات تاریخی و روایی مهدویت، از ویژگی‌های آثار این گروه از مستشرقان است. نگاه مستشرقان مسیحی‌ اندکی معتدل‌تر از یهودیان است. آنان بیشتر از منظر ارتباط مهدویت اسلامی با آموزه رجعت مسیح در آخرالزمان به این مطالعات می‌پردازند و گویی آن را رقیبی در مقابل آموزه‌های فرجام شناختی خود می‌بینند.

اهمیت و ابعاد پژوهش‌ها

مهدویت در پژوهش‌های استشراقی از چندین بعد مورد توجّه قرار گرفته است:
الف. نقش آموزه مهدویت در تحولات سیاسی جهان اسلام و بویژه انقلاب اسلامی ایران و پیدایش نظریه سیاسی ولایت فقیه.
ب. نقش آموزه مهدویت در پدیداری جنبش‌های اجتماعی – سیاسی، همانند قیام فاطمیان مصر (المهدی باللَّه) و مهدی سودانی.
ج. نقش آموزه مهدویت در شکل‌گیری فرقه‌های نوپدید و مدعیان مهدویت و اختلافات درون فرقه‌ای آنها با یکدیگر.
د. نگاه عرفانی و تصوف‌گونه به غیبت امام مهدی (علیه‌السّلام) و تحلیل تاثیرات آن.

سیر تاریخی و قلمرو جغرافیایی

در یک نگاه می‌توان تلاش‌های غربیان را درباره مهدویت به سه‌گونه اروپایی، آمریکایی و اسرائیلی تقسیم کرد. در این میان پژوهش‌های آمریکایی بیشتر رویکردی کاربردی دارند و نتایج آن در تعامل سیاسی – فرهنگی با جهان اسلام تاثیرگذار است. مستشرقان اروپایی در عرصه مهدویت پژوهی پیشگام بوده‌اند و آثاری را، بیشتر به زبان فرانسوی، نشر داده‌اند. از نگاه عبدالجبّار ناجی، که در کتاب التشیع و المستشرقون به معرّفی تلاش‌های مستشرقان در شیعه‌شناسی پرداخته است، نگاشته‌های اروپایی در موضوع مهدویت شامل مباحث متنوعی است و در این میان برخی از آنان به طور خاص به شخص امام مهدی و غیبت ایشان توجّه داشته‌اند. اروپاییان فارغ از انگیزه‌های سیاسی، بیشتر به دنبال شناخت مذهب شیعه به عنوان یک فرقه دینی بوده‌اند و این وجه تمایز مطالعات اروپایی و آمریکایی در مهدویت‌پژوهی به شمار می‌آید. در اینجا طبق همین دسته‌بندی سه‌گانه گزارش از مهدویت‌پژوهی غربیان ارائه می‌کنیم.

نخستین حرکت

نخستین تلاش رسمی اروپاییان در شناخت مهدویّت را می‌توان در فرانسه ردیابی کرد. در سال ۱۹۶۸ نخستین کنگره بین‌المللی مستشرقان درباره تشیّع اثناعشری با عنوان «تشیّع امامی» در استراسبورگ ایالت آلزاس فرانسه برگزار شد. مستشرقان صاحب‌نامی چون‌ هانری کربن، ویلفرد مادلونگ، رینر گرملیش و آن لمبتون در این همایش مشارکت داشتند و نیمی از محققان شرکت‌کننده در آن از صاحب‌نظران مسلمان شیعی (از جمله امام موسی صدر و عبدالجواد فلاطوری) بودند.

اهمیت شیعه‌شناسی

نکته در خور توجّه، برگزاری این همایش پیش از وقوع انقلاب اسلامی ایران که از اهمیت شیعه‌شناسی در این دوره برای غربیان خبر می‌دهد. بنا بر تصریح عبدالجبّار ناجی همه مباحث این کنگره حول اعتقاد به آموزه مهدویّت و غیبت امام مهدی (علیه‌السّلام) در سامراء بوده است. مجموعه مباحث این همایش با عنوان «تشیّع امامی» بارها در فرانسه چاپ شده است.

اثر مادلونگ

دیگر فعالیّت پژوهشی اروپایی در این زمینه، مقاله «ولایت در نگاه شیعه در دوره غیبت امام» نوشته ویلفرد مادلونگ است که جُرج مَقدِسی آن را در بخشی از کتاب خودش با عنوان مفهوم ولایت در سده‌های میانه آورده است. این کتاب در سال ۱۹۸۲م در پاریس نشر یافت. مادلونگ در این مقاله به تاثیر غیبت امام در‌ اندیشه سیاسی شیعه، بویژه مفهوم قدرت سیاسی، پرداخته است.

مطالعات آمریکائیان

آمریکاییان دیرتر از اروپاییان به مطالعات مهدوی پرداختند و بیشتر تحت تاثیر تحولات اجتماعی و سیاسی رخ داده در منطقه خاورمیانه، بویژه ایران، کویت، عراق و لبنان بوده‌اند.

اولین همایش

نخستین اقدام مهم آنان برگزاری همایش «مهدویّت و هزاره‌گرایی در اسلام؛ مفهوم مهدی در اسلام، مفهوم مهدی در نگاه شیعه دوازده امامی، غیبت مهدی، سفرای مهدی» بود که در سال ۱۹۸۵م به همت مرکز پژوهش‌های ایرانی دانشگاه کلمبیا برگزار شد عنوان همایش خود گویای اهمیت مسئله مهدویّت در نگاه برگزارکنندگان این همایش است. این همایش زمانی برگزار شد که ایران درگیر جنگی ناخواسته با دشمنی بود که خود آمریکا نیز از حامیانش به شمار می‌رفت.

گزارش بلانکدرد

پس از آن در سال ۲۰۰۰م بلانکدرد گزارشی را با عنوان «اسلام سنّی و اسلام شیعی» برای وزارت امور خارجه و وزارت دفاع آمریکا تهیه کرد و در آن اطلاعاتی درباره شیعه و سنّی و اختلافات اعتقادی موجود میان آن دو ارائه کرد. وی در این گزارش عقیده به مهدویّت را به عنوان یکی از اختلافات میان شیعه و سنی مورد تاکید قرار داده است. این گزارش به لحاظ زمانی بعد از جنگ دوم خلیج فارس (حمله عراق به کویت) و انتفاضه شیعی در عراق (۱۹۹۱ م) تهیه شده است.
در سال ۲۰۰۱م کلارک در کتاب میراث شیعه، ضمن فصلی که به بیان عادات و اعتقادات قدیم و جدید شیعه اختصاص داده بود، به امامت و غیبت نیز پرداخت.

مرجع مستشرقان

شایان ذکر است برخی از محققان ایرانی مقیم آمریکا نیز پژوهش‌هایی را در موضوع مهدویّت انجام داده‌اند که در آمریکا نشر یافته است. از جمله معروف‌ترین این آثار می‌توان به کتاب سایه خدا و امام غائب: مذهب، سیاست و تغییرات اجتماعی در ایران، شیعه از آغاز تا ۱۸۹۰، اثر سعید امیرارجمند اشاره کرد که مرجعی برای مستشرقان در آشنایی با مهدویّت شیعی به شمار می‌آید. «این کتاب در سال ۱۹۸۴م از سوی انتشارات شیکاگو و در ۳۵۶ صفحه منتشر شده است.»

روش نگارنده

وی با روش تاریخی – تحلیلی تلاش دارد امامت و مهدویّت را راهبردی سیاسی در مذهب شیعه معرّفی کند. البته این کتاب کاستی‌های مهمّی هم دارد که در نقد دکتر سیّدحسین نصر و فرزندش به آنها اشاره شده است.

مستشرقان صهیونیسم

برخی از محقّقان، مطالعات مستشرقان یهودی – اسرائیلی را نظر به تفاوت رویکرد آنان به مقوله مهدویّت و تشیّع، جدا از سایر مطالعات غربیان یاد کرده‌اند. مراد از مستشرقان یهودی، یهودیانی هستند که قبل از شکل‌گیری رژیم صهیونیستی به مطالعاتی درباره اسلام پرداخته‌اند، و مستشرقان اسرائیلی بیشتر به محققان یهودی‌ای اطلاق می‌شود که بعد از تشکیل این رژیم وارد مطالعات اسلامی شده‌اند.

توصیف آنها

در یک ارزیابی می‌توان گفت: مستشرقان اسرائیلی تلاش دارند مطالعات مستشرقان یهودی را به حاشیه برانند و با رویکرد شکاکانه به تحلیل مسائل شیعی، از جمله مهدویّت، بپردازند و نقاط تردید و ابهام را در تاریخ تشیّع برجسته کنند.
آنان همچنین تلاش دارند شبهه اقتباسی بودن عقیده به مهدویّت از تورات و میراث مسیحی را تقویت نمایند.

نمونه‌ای از مستشرق آنها

برای نمونه کلبرگ بر این ادعا تاکید دارد که نعمانی در کتاب الغیبه در بیان آموزه غیبت از کتاب امثال سلیمان تاثیر پذیرفته است. حاصل سخن او این است که رویکرد توراتی در تدوین تاریخ اسلام تاثیرگذار بوده است. دیدگاه انکارآمیز گلدزیهر یهودی نیز در اعتبار روایات مهدویّت از همین قبیل است.

نگاه یهودی غیر صهیونیسم

البته برخی از محققان یهودی چون بلیشفلات، لاتساروس، و نقاش نیز هستند که مهدویّت را صرفاً از منظر تاریخی و مذهبی مورد بررسی قرار داده‌اند؛ بدون این که بر تاثیر انگاره‌های یهودی در پدیداری آن تاکید داشته باشند.

انواع ادوار مهدویت‌نگاری

مطالعات استشراقی درباره مهدویّت را به لحاظ تاریخی و نوع رویکرد در هر دوره می‌توان به ادوار و انواعی تقسیم کرد. وقتی سیر مطالعات غربیان را درباره مهدویّت به لحاظ تاریخی بررسی می‌کنیم روشن می‌شود که مهدویّت‌پژوهی در غرب روندی تدریجی – تکاملی داشته و متاثر از تحولات اجتماعی و سیاسی جهان اسلام، بویژه کشورهای شیعی بوده است. توجّه رسمی مستشرقان به مهدویّت از نیمه دوم قرن هجدهم میلادی آغاز شد. زمانی که مستشرقان مصمم شدند دایرهالمعارف اسلام را تالیف کنند، باید مدخلی را هم به مهدی در‌ اندیشه اسلامی اختصاص می‌دادند. از این‌رو مستشرقان در دوره نخست خیلی پراکنده و گسسته، و بیشتر در لابه‌لای مباحث حدیثی و تاریخی به مهدویّت پرداخته‌اند. نخستین آثار مستقل آنان درباره مهدویّت مربوط به دهه‌های اخیر است.

تشکیک و اسطوره‌پنداری

این دوره با تردیدافکنی‌های گلدزیهر در اعتبار میراث روایی اسلام و شبهه عدم وثاقت تاریخی روایات شروع شد و بعدها با اسطوره‌پنداری مهدویّت اسلامی توسط شاگردان او به اوج رسید. گلدزیهر دیدگاه خود را درباره مهدویّت اسلامی چنین بیان می‌کند:
اندیشه مهدی، که در اصل به عناصر یهودی و مسیحی برمی‌گردد، بعضی ویژگی‌های سَوشیانت زردشتی به آن اضافه شد. چنان‌که اذهان خیال‌پردازان نیز به آن مطالبی افزود، و عقیده به مهدی مجموعه‌ای از اساطیر شد…. آنان احادیثی را به پیامبر اسلام نسبت دادند که اوصافِ دقیق مهدی در آن تصویر شده بود؛ در حالی که این احادیث به هیچ وجه در تالیفاتی که احادیث صحیح را جمع‌آوری کرده، نیامده است.
بعدها این شبهه توسط مارگلیوث در مدخل «مهدی» از دائرهالمعارف دین و اخلاق چنین تکرار شد:
احادیث را هر گونه هم تفسیر کنند، دلیل قانع‌کننده‌ای در دست نیست که تصور کنیم پیامبر اسلام ظهور یک مهدی را برای احیا، تحقّق، اکمال و تقویت اسلام، لازم و حتمی شمرده باشد.
از مجموع پژوهش‌های نشر یافته توسط نویسندگان یهودی‌تبار به دست می‌آید که این رویکرد هنوز در میان برخی از مستشرقان رواج دارد. شایان ذکر است که ریشه تاریخی تردید در اعتبار روایات مربوط به مهدویّت در جهان اسلام به ابن خلدون بر می‌گردد. در دوره معاصر هم شبهه افسانه‌پنداری مهدویّت را احمد کسروی تکرار کرد.

تنوع رهیافت

افزون بر نگاه تردیدآمیز به مهدویّت، رهیافت‌های دیگری هم میان مستشرقان وجود دارد که مهدویّت را فارغ از اعتبار آن، و از منظر تاثیراتش در‌ اندیشه اسلامی پژوهیده‌اند. این رهیافت‌ها را می‌توان دوره‌ای خاص در مطالعات مهدویّت پژوهی مستشرقان دانست.

رهیافت سیاسی

پیدایش برخی از فرقه‌ها بر اساس مهدویّت، و انشعاب‌های صورت گرفته در این فرق و بازتاب‌های اجتماعی آن، از دوره قاجار توجّه غربیان را به خود جلب کرده بود. برای نمونه ادوارد براون در کتاب یک سال در ایران به خوبی تلاش کرده است که این تحول فرقه‌ای و تاثیرات اجتماعی آن را نشان دهد. روش براون امروزه در مطالعات دین‌پژوهی، توسعه یافته و به‌طور گسترده مورد استفاده محقّقان قرار گرفته است.
در این رهیافت فارغ از تردیدهای دوره پیشین، آموزه مهدویّت به منزله پدیده‌ای فرهنگی و تاثیرگذار در روابط اجتماعی و سیاسی کشورهای اسلامی، بویژه ایران، نگریسته می‌شود و از منظر جامعه‌شناسی فرهنگی مورد پژوهش قرار می‌گیرد. این روی‌کرد بیشتر در مطالعات آمریکایی مشهود است.
پیوند مهدویّت شیعی با مسئله مدیریت سیاسی جامعه و توانمندی آن در ارائه دکترین جهانی شدن، در سه دهه اخیر از مسائل جدی مستشرقان در مهدویّت پژوهی بوده است. ریشه این مهم را باید در تاثیر این آموزه در تحولات سیاسی و اجتماعی ایران در سه دهه اخیر جستجو کرد.
با رخداد انقلاب اسلامی ایران و تحقّق عینی نظریه ولایت فقیه در اداره جامعه، بار دیگر توجّه مستشرقان به مسئله مهدویّت اوج گرفت. در این دوره مهدویّت به منزله راهبردی سیاسی و مدیریتی برای غربیان اهمیّت یافت.

رهیافت عرفانی معنوی

برخی از مستشرقان آموزه مهدویّت را به لحاظ تاثیرات عرفانی و معنوی آن در هدایت انسان و جامعه به کمال، بررسیده و ارزیابی کرده‌اند. هانری کُربَن، فیلسوف فرانسوی، از مشهورترین صاحب‌نظران در این رهیافت به شمار می‌آید. وی در این‌باره می‌نویسد:
به عقیده من، مذهب تشیّع تنها مذهبی است که رابطه هدایت الهی را میان خدا و خلق همیشه زنده نگه داشته و به‌طور مستمر و پیوسته ولایت را زنده و پابرجا می‌گذارد. مذهب یهود نبوّت را، که رابطه‌ای است واقعی میان خدا و عالم انسانی، در حضرت کلیم ختم کرده و پس از آن به نبوّت حضرت مسیح و حضرت محمّد (صلی‌اللّه‌علیه‌وآله) اذعان ننموده و رابطه مزبور را قطع می‌کند و نیز مسیحیان در حضرت عیسی متوقف شدند و اهل سنّت از مسلمانان نیز در حضرت محمّد (صلی‌اللّه‌علیه‌وآله) توقّف نموده و با ختم نبوّت در ایشان، دیگر رابطه‌ای میان خالق و خلق موجود