توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت کامل عمادالدین محمد بن علی قمی ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت کامل عمادالدین محمد بن علی قمی ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت کامل عمادالدین محمد بن علی قمی ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint :

شیخ صدوق

ابن بابِوِیه‌ْ، محمد بن علی بن حسین بن موسی‌ بن بابویه‌ قمی‌، ملقب‌ به‌ شیخ‌ صدوق‌ (ح‌ ۳۰۵-۳۸۱ق‌/ح‌۹۱۷-۹۹۱م‌)، محدث‌ و فقیه‌ بزرگ‌ شیعه امامیه‌، در قرن چهارم هجری قمری بود.
شیخ‌ طوسی‌ در اسانید الاستبصار

[۱] طوسی‌، محمد بن حسن، الاستبصار، ج۴، ص۳۲۷، نجف‌، ۱۳۷۵ق‌.

[۲] طوسی‌، محمد بن حسن، الاستبصار، ج۴، ص۳۳۲، نجف‌، ۱۳۷۵ق‌.

از وی‌ با لقب‌ «عمادالدین‌» یاد کرده‌ است‌. او ابتدا نزد پدرش به شاگردی پرداخت و بعد برای کسب علم به شهرهای مختلفی سفر کرد و از اساتید بسیاری بهره برد. برخی، اساتید او را تا ۲۵۰ تن شمرده اند. او از نظر فکری‌ از مکتب‌ اخباریان‌ متقدم‌ قم‌ به‌ شمار می‌رود. عصر شیخ صدوق، عصر حدیث بوده و ایشان در ادامه حرکت شیخ کلینی، به ضبط و نشر حدیث بنا نهاده است. ایشان کثیر التالیف بوده و آثار زیادی به او نسبت داده‌اند که از مهم‌ترین آنها کتاب من لا یحضره الفقیه، علل الشرایع، الخصال، عیون‌ الاخبار الرضا، معانی الاخبار را می‌توان نام برد.
شیخ صدوق در شهر ری، نزدیکی مرقد عبدالعظیم حسنی دفن شده و مرقدش محل زیارت مردم است.

فهرست مندرجات

۱ – زندگی‌نامه
۱.۱ – تاریخ ولادت
۱.۲ – نسب
۱.۳ – داستان ولادت
۲ – دوران تحصیل
۳ – مشایخ قم
۴ – هجرت به ری
۴.۱ – تاریخ
۴.۲ – علل
۴.۳ – برکات
۵ – سفرهای علمی
۵.۱ – مشهد
۵.۲ – نیشابور
۵.۳ – مرو
۵.۴ – عراق
۵.۵ – حرمین شریفین
۵.۶ – همدان
۵.۷ – سفرهای دیگر به مشهد
۵.۸ – سفر مشرق
۵.۹ – بازگشت به ری
۶ – مقام علمی
۶.۱ – بعد کلامی
۶.۱.۱ – مکتب فکری
۶.۱.۲ – مقایسه مکاتب کلامی
۶.۱.۳ – برخوردهای کلامی
۶.۱.۴ – رد اتهامات بر امامیه
۶.۱.۵ – تفاوت ناصبی و سنی
۶.۱.۶ – رساله‌های اعتقادی
۶.۲ – بعد فقهی
۶.۲.۱ – مکتب فقهی
۶.۲.۲ – استنباط و استخراج
۶.۲.۳ – جمع بین احادیث
۶.۲.۴ – رد حدیث
۶.۲.۵ – اخبار آحاد
۶.۲.۶ – اصل اطلاق
۶.۲.۷ – فقه تعلیلی
۶.۲.۸ – ریشه احکام
۶.۲.۹ – فتاوی شاذ
۶.۲.۱۰ – تغییر فتوا
۶.۳ – بعد حدیثی
۶.۳.۱ – وثاقت
۶.۳.۲ – لقب صدوق
۶.۳.۳ – ارباب جرح و تعدیل
۶.۳.۴ – ویژگی آثار حدیثی
۶.۳.۵ – نقاد حدیث
۶.۳.۶ – غریب الحدیث
۶.۳.۷ – علم رجال
۶.۳.۸ – تفسیر روایی
۶.۳.۹ – مشایخ حدیثی
۶.۳.۱۰ – راویان
۷ – آثار
۷.۱ – آثار چاپی‌
۷.۲ – آثار خطی‌
۷.۲.۱ – اثبات النص
۷.۲.۲ – الغیبه و الفضائل
۷.۲.۳ – دیگر آثار
۷.۳ – آثار منسوب‌
۸ – اساتید
۹ – شاگردان
۱۰ – وفات
۱۱ – فهرست منابع
۱۲ – پانویس
۱۳ – منبع

۱ – زندگی‌نامه

زندگی‌نامه شیخ صدوق از ولادت تا دوران تحصیل از قرار زیر است.

۱.۱ – تاریخ ولادت

محمد بن علی‌ بن حسین‌ بن موسی‌ بن بابویه‌ قمی‌ معروف به شیخ صدوق در حدود سال ۳۰۶ ق. در شهر قم متولد شد. در مورد زمان‌ و مکان‌ ولادت‌ وی اطلاع‌ روشنی‌ در دست‌ نیست‌.
جمعی‌ از نویسندگان‌ قرون‌ اخیر با تکیه‌ بر برخی‌ روایات‌ تولد ابن بابویه‌ را اندکی‌ پس‌ از سال‌ ۳۰۵ ق‌ دانسته‌اند.

[۳] بحرالعلوم‌، مهدی‌، الرجال‌، ج۳، ص۳۰۱، به‌ کوشش‌ محمد صادق‌ و حسین‌ بحرالعلوم‌، تهران‌، ۱۳۶۳ش‌.

[۴] موسوی‌ خرسان‌، حسن‌، حیاه الشیخ‌ الصدوق‌، ج۱، ص‌ «ط – ی‌»، مقدمه من‌ لایحضره‌ الفقیه‌، ۱۴۰۱ق‌/۱۹۸۱م‌.

دونالدسون‌ تولد وی‌ را در ۳۱۱ ق‌/ ۹۲۳م‌ یا چند سالی‌ پیش‌ از آن‌ در خراسان‌ دانسته‌ است‌.

۱.۲ – نسب

یکى از معروف ترین خاندان‌هاى بزرگ که بیش از سیصد سال در مرکز ایران دانشمندان نامور از آن برخاسته‌اند خاندان بابویه است که صدوق بزرگ‌ترین شخصیت این خاندان به شمار مى‌رود.
بابویه جد اعلاى صدوق است. اولین کسى که از این خاندان لقب ابن بابویه گرفت پدر صدوق یعنى على بن حسین بن موسى بن بابویه است.
ابن بابویه خود از دانشمندان بنام شیعه بوده و بیش از یک‌صد کتاب در موضوعات مختلف نگاشته است. وى پیشواى شیعه در قم و اطراف آن در زمان خود بوده و در عصر امام حسن عسکری (علیه‌السلام) و غیبت صغرای حضرت ولی عصر (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) و در عهد نیابت خاصه حسین بن روح مى‌زیسته است.
ابن عالم بزرگ وارسته و پارسا در قم مغازه‌اى داشت که در کنار کارهاى علمى بخشى از وقت خود را به کسب و کار مى‌پرداخت و با درآمد آن مخارج زندگى خویش را تأمین مى‌کرد. اما در حقیقت او دانشمندى سترگ بود که نه تنها در مجامع علمى آن روز از مقام و منزلت علمى بالایى برخوردار بود هم‌اکنون نیز مورد احترام دانش‌پژوهان و اساتید بزرگ علوى اسلامى است.

۱.۳ – داستان ولادت

سالیانى آن‌چه روح پدر صدوق را آزرده مى‌ساخت نداشتن فرزند بود، گرچه پنجاه بهار از عمر او مى‌گذشت و رو به پیرى مى‌رفت هرگز از رحمت الهى ناامید نبود و بارها از خداى خویش درخواست کرده بود تا فرزندى به او عطا کند، اما از گره کار مطلع نبود.
روزى بر آن شد تا نامه‌اى به امام و پیشواى خود حضرت مهدى (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) بنویسد و از ایشان بخواهد تا برایش دعا کند. به دنبال فرصتى مناسب و فردى مطمئن بود تا به واسطه او نامه ارسال کند تا آن‌که زمانى کاروانى از قم به عراق مى‌رفت، در بین آن کاروان یکى از دوستانش به نام ابوجعفر محمد بن على الاسود را یافت که مى‌توانست نامه وى را به مقصد برساند.
او نامه‌اى به محضر ولى عصر (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) نوشت و به وى سپرد تا در عراق به حسین بن روح بدهد و از او بخواهد که این نامه را به حضرت برساند.
ابوجعفر ‌گوید من نامه او را به نماینده مهدى موعود (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) رساندم و پس از سه روز به من خبر داد که حضرت براى ابن بابویه دعا کرد و در آینده نزدیک خداوند به او فرزندى خواهد داد که منشاء برکات زیادى خواهد شد.

[۵] مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال، ج۳، ص۱۵۴.

شیخ طوسى در کتاب الغیبه، درباره تولد صدوق چنین نگاشته است:
بسیاری از بزرگان قم نقل کرده‌اند که على بن حسین بن بابویه با دخترعموى خود ازدواج کرد ولى از وى صاحب فرزند نشد. نامه‌اى به شیخ ابوالقاسم حسین بن روح نوشت که از حضرت ولى عصر (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) بخواهد تا براى او دعا کند که خداوند به او فرزند عطا فرماید از حضرت جواب آمد که از این همسر صاحب فرزند نمى‌شوى ولى بزودى با کنیزى دیلمى ازدواج خواهى کرد که خداوند از او دو فرزند فقیه به تو خواهد داد.

[۶] شیخ طوسی، الغیبه، ص۱۸۸.

شیخ صدوق خود نیز ماجراى دعاى حضرت ولى عصر (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) و ولادت خود را در کتاب اکمال‌ الدین آورده است و در ادامه نوشته است که هرگاه ابوجعفر محمد بن على اسود مرا مى‌دید که براى آموختن حدیث و علوم اهل بیت (علیهم‌السلام) با اشتیاق تمام به درس اساتید مى‌رفتم، مى‌فرمود: این میل و اشتیاق به علم‌آموزى که تو دارى جاى تعجب نیست، زیرا تو به دعاى امام زمان متولد شده‌اى.
به هر تقدیر این بشارت به ابن بابویه رسید و پس از مدتى در پى ازدواج با کنیزى دیلمى خداوند محمد را به او عطا فرمود که در آن سنین مایه امید و چشم‌روشنى پدر گشت و سپس پسر دیگرى به او داد و نامش را حسین نهاد.
حسین بن على بن بابویه نیز از دانشمندان و پس از پدر و برادرش محمد بزرگ‌ترین و معروف‌ترین شخصیت خاندان بابویه است.

۲ – دوران تحصیل

محمد در سنین کودکى فراگیرى دانش دینى را نزد پدر آغاز کرد و تحصیلات ابتدایى و رشد اولیه او در علوم، در شهر قم، که آن روز، محضر دانشمندان و محدثان بود، به انجام رسید.
با جدیت تمام و سعى پیگیر به فراگیرى علم و معرفت همت گماشت. روزى نمى‌گذشت که بر اندوخته‌هاى علمى او افزوده نگردد. عمده مطالب را از پدر خود على بن بابویه آموخت و افزون بر آن در مجالس و محافل درسى بزرگان علم و ادب حاضر مى‌شد.
پس از آن‌که به مرتبه بالایى از تحصیل رسید براى درک محضر اساتید بزرگ و حدیث‌شناسان آن دوران سفرهاى علمى خود را آغاز کرد و شاید بتوان گفت: یکى از عوامل موثر در موفقیت وى اساتید بسیار زیادى است. از همین‌رو نمى‌توان به‌طور کامل اساتید او را شمارش کرد. دانشمند محقق شیخ عبدالرحیم ربانی شیرازی (رحمهالله) در پیش‌گفتار کتاب معانی الاخبار که شرح زندگانى وى را نگاشته، ۲۵۲ تن از اساتید صدوق را نام برده است.

[۷] شیخ صدوق، معانی الاخبار، مقدمه، ص۳۷.

۳ – مشایخ قم

ابن بابویه‌ که در قم‌ در خاندانی‌ اهل‌ دانش‌ پرورش‌ یافته بود و در خردسالی‌ از محضر مشایخ‌ آن‌ شهر استفاده‌ کرد، دیری‌ نپایید که‌ استعداد او در فراگیری‌ علم‌ زبان‌زد محافل‌ علمی‌ قم‌ گردید.

[۸] شیخ صدوق، کمال‌ الدین‌ و تمام‌ النعمه، مقدمه، ص۷.

[۹] شیخ طوسی‌، الغیبه، ج۱، ص۱۱۸، با مقدمه آقا بزرگ‌ تهرانی‌، نجف‌، ۱۳۲۳ق‌/۱۹۰۵م‌.

[۱۰] شیخ طوسی‌، الغیبه، ج۱، ص۱۹۵، با مقدمه آقا بزرگ‌ تهرانی‌، نجف‌، ۱۳۲۳ق‌/۱۹۰۵م‌.

از مشایخ‌ ابن بابویه‌ در این‌ دوره‌ می‌توان‌ پدرش‌ علی‌ بن بابویه‌، محمد بن حسن‌ بن احمد بن ولید، محمد بن علی‌ ماجیلویه‌ و احمد بن علی‌ بن ابراهیم‌ قمی‌ را ذکر کرد،

[۱۱] شیخ صدوق، ثواب‌ الاعمال‌ و عقاب‌ الاعمال‌، ج۱، ص۱۵، به‌ کوشش‌ محمد مهدی‌ حسن‌ خرسان‌، نجف‌، ۱۳۹۲ق‌/ ۱۹۷۲م‌.

[۱۲] شیخ صدوق، ثواب‌ الاعمال‌ و عقاب‌ الاعمال‌، ج۱، ص۱۷، به‌ کوشش‌ محمد مهدی‌ حسن‌ خرسان‌، نجف‌، ۱۳۹۲ق‌/ ۱۹۷۲م‌.

[۱۳] شیخ صدوق، ثواب‌ الاعمال‌ و عقاب‌ الاعمال‌، ج۱، ص۴۰، به‌ کوشش‌ محمد مهدی‌ حسن‌ خرسان‌، نجف‌، ۱۳۹۲ق‌/ ۱۹۷۲م‌.

لیکن‌ بررسی‌ اسناد روایات‌ ابن بابویه‌ نشان‌ می‌دهد که‌ در میان‌ حدود ۲۵۰ استاد شناخته‌ شده خود بیش‌ از همه‌ از پدرش‌ و ابن ولید استفاده‌ کرده‌ و تحت‌ تأثیر آن‌ها بوده‌ است‌.

۴ – هجرت به ری

ابن بابویه‌ در تاریخ‌ نامعلومی‌ قم‌ را ترک‌ کرده‌ و به‌ ری‌ که‌ در آن‌ زمان‌ پایتخت‌ آل‌ بویه‌ بود رفته‌ و در این‌ شهر اقامت‌ گزیده‌ است‌.

[۱۴] شیخ صدوق، کمال‌ الدین‌ و تمام‌ النعمه، مقدمه، ص۷، به‌ کوشش‌ علی‌اکبر غفاری‌، تهران‌، ۱۳۹۰ق‌.

۴.۱ – تاریخ

تنها اطلاع‌ ما درباره تاریخ‌ سفر وی‌ به‌ ری‌ این‌ است‌ که‌ در رجب‌ ۳۳۹ ق‌ بخشی‌ از روایات‌ علی‌ بن ابراهیم‌ قمی‌ و دیگران‌ را از شریف‌ حمزه بن محمد علوی‌ در قم‌ شنیده‌

[۱۵] شیخ صدوق، الخصال‌، ج۱، ص۱۱، به‌ کوشش‌ علی‌اکبر غفاری‌، قم‌، ۱۳۶۲ش‌.

[۱۶] شیخ صدوق، معانی‌ الاخبار، ج۱، ص۳۰۱، به‌ کوشش‌ علی‌اکبر غفاری‌، قم‌، ۱۳۶۱ش‌.

[۱۷] شیخ صدوق، عیون‌ اخبار الرضا (ع‌)، ج۱، ص۲۹۲.

و در رجب‌ ۳۴۷ق‌ در ری‌ بوده‌ است‌.

[۱۸] شیخ صدوق، الخصال‌، ج۱، ص۶۴۱، به‌ کوشش‌ علی‌اکبر غفاری‌، قم‌، ۱۳۶۲ش‌.

[۱۹] شیخ صدوق، الامالی‌، ج۱، ص۳۰۴.

۴.۲ – علل

با ملاحظه این‌که‌ ابن ولید که‌ پس‌ از پدر نزدیک‌ترین‌ استاد ابن بابویه‌ به‌ او بوده‌ و به‌ سال‌ ۳۴۳ق‌/۹۵۴م‌ وفات‌ یافته‌،

[۲۰] نجاشی‌، احمد، رجال‌، ج۱، ص۳۸۳، به‌ کوشش‌ زنجانی‌، قم‌، ۱۴۰۷ق‌/ ۱۹۸۷م‌.

می‌توان‌ حدس‌ زد که‌ این‌ اتفاق‌، علقه ابن بابویه‌ را با قم‌ سست‌ کرده‌ و مقدمه هجرت‌ وی‌ به‌ ری‌ را فراهم‌ کرده‌ باشد.
به‌ هر حال‌ او در ری‌ از مشایخ‌ آن‌ شهر چون‌ احمد بن محمد بن صقر صائغ‌ و محمد بن ابراهیم‌ بن اسحاق‌ طالقانی‌ حدیث‌ شنیده‌ است‌.

[۲۱] شیخ صدوق، الخصال‌، ج۱، ص۴۲۹، به‌ کوشش‌ علی‌اکبر غفاری‌، قم‌، ۱۳۶۲ش‌.

[۲۲] شیخ صدوق، معانی‌ الاخبار، ج۱، ص۳۵۹، به‌ کوشش‌ علی‌اکبر غفاری‌، قم‌، ۱۳۶۱ش‌.

یکى از حوادث مهم دوران زندگى شیخ صدوق روى کار آمدن سلسله ایرانى‌نژاد و شیعى‌مذهب آل بویه بود که میان سال‌هاى ۳۲۲ ـ ۴۴۸ هجرى قمرى بر بخش بزرگى از ایران و عراق و جزیره تا مرزهاى شمالى شام فرمان راندند.
هجرت شیخ صدوق از قم به رى و اقامت در آن‌جا نیز به خواست یکى از حاکمان این سلسله، رکن‌الدوله دیلمی بوده است.
علامه شوشتری ماجراى هجرت شیخ صدوق از قم به رى را این‌گونه نگاشته است:
رکن‌الدوله (رکن‌الدوله، لقب حسن فرزند ابوشجاع دیلمى است) به منظور ترویج مذهب حق، التماس قدوم شیخ به دارالخلافه نموده، خدمت شیخ اجازت فرموده، سلطان در مجلس اول سوالى چند که در تحقیق مذهب حق به خاطر داشت بر شیخ عرض نمود و جواب صواب استفاده فرموده، شیخ را تعظیم و تکریم تمام نمود و جوایز و اقطاع مقرر فرمود.

[۲۳] شوشترى، قاضى نورالله، مجالس المومنین، ج۲، ص۳۲۵.

۴.۳ – برکات

به نظر مى‌رسد علت اصلى دعوت رکن‌الدوله، خلئى بوده که از هجرت شیخ کلینی از رى به بغداد و سپس رحلت او پیش آمده بوده است. در حقیقت وجود شیخ صدوق در رى مى‌توانست منشاء برکات فراوان باشد، و آن بزرگوار نیز با توجه به اهمیت موضوع دعوت رکن‌الدوله را پذیرفت و زادگاه خویش را رها کرد و عازم رى گشت.
بحث‌هاى بسیارى که صدوق در مدت اقامت خود در رى در موضوعات مختلف اسلامى به ویژه در دو موضوع مهم امامت و غیبت حضرت ولى عصر (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) با رهبران مذاهبى مختلف انجام داد شاهد خوبى بر این مدعاست. حاصل آن گفتگوها که برخى نیز در حضور رکن‌الدوله بود کتاب‌هاى ارزشمندى است که از آن فقیه نامى باقى مانده است.

۵ – سفرهای علمی

با مطالعه و دقت در این بخش از زندگانى صدوق در مى‌یابیم که عشق به جمع‌آورى احادیث در وجود او موج مى‌زده و حفظ و حراست از سخنان پیشوایان دینى و نشر و توزیع آن‌ها را سرلوحه کار خود قرار داده بود و براى رسیدن به این هدف، از بلخ و بخارا تا کوفه و بغداد و از آن‌جا تا مکه و مدینه سفر کرده و به تمام مراکز اسلامى آن زمان ـ اعم از شیعه و سنى ـ سر زده است و چه بسیار که در این سفرها با مشکلات فراوانى مواجه گشته ولى همه را به جان خرید و غم غربت را تحمل کرده و با کوله‌بارى از احادیث پیامبر و اهل بیت (علیهم‌السلام) از سفر باز گشته است.
او به هر شهرى وارد مى‌شد به دنبال نخبگان مى‌گشت و از دانش آنان بهره مى‌گرفت و نیز علاقه‌مندان علوم دینی را از منبع سرشار اندوخته‌هاى خود سیراب مى‌کرد.

۵.۱ – مشهد

ابن بابویه‌ در ماه رجب ۳۵۲ق‌/۹۶۳م‌ قصد سفر نمود و با کسب‌ اجازه‌ از رکن‌الدوله‌ امیر ری‌ در رجب‌ همین‌ سال‌ راهی‌ مشهد گردید.

[۲۴] شیخ صدوق، عیون‌ اخبار الرضا (ع‌)، ج۲، ص۲۷۹.

۵.۲ – نیشابور

ابن بابویه‌ طی‌ راه‌ مشهد در ماه‌ شعبان‌ در نیشابور بود و از مشایخ‌ بزرگ‌ آن‌ شهر چون‌ عبدالواحد بن محمد بن عبدوس‌ نیشابوری‌، حاکم‌ ابوعلی‌ حسین‌ بن احمد بیهقی‌ و ابوطیب‌ حسین‌ بن احمد رازی‌ حدیث‌ شنید.

[۲۵] شیخ صدوق، عیون‌ اخبار الرضا (ع‌)، ج۲، ص۱۲۱.

[۲۶] شیخ صدوق، عیون‌ اخبار الرضا (ع‌)، ج۲، ص۱۷۸.

[۲۷] شیخ صدوق، عیون‌ اخبار الرضا (ع‌)، ج۲، ص۲۳۸.

در آن شهر اهالى آن‌جا گرداگرد او را گرفتند و وى با بحث‌هاى روشن‌گرانه خود تشتت فکرى عجیبى که نسبت به غیبت مهدى موعود (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) در میان آن‌ها رواج داشت، از بین برد.
او خود شرح این واقعه را در کتاب اکمال‌ الدین آورده است. علاوه بر آن از عده‌اى از بزرگان آن دیار حدیث شنیده و نقل کرده است از جمله: عبدالله بن محمد بن عبدالوهاب.

۵.۳ – مرو

ابن بابویه‌ در مرو نیز از گروهى دیگر از محدثان حدیث شنیده و نقل کرده است. از جمله: محمد بن على شاه فقیه و ابویوسف، رافع بن عبدالله بن عبدالوهاب بن عبدالملک.

۵.۴ – عراق

ابن بابویه‌ سپس به بغداد مسافرت کرد و در همان سال از عده‌اى دیگر از بزرگان بغداد نیز حدیث شنید از جمله: حسین بن یحیی علوی، ابراهیم بن هارون و علی بن ثابت والیبی.
در سال ۳۵۴ ق وارد کوفه شد و از مشایخ آن‌جا استماع حدیث کرد.
درنگی‌ پرثمر در کوفه‌ که‌ امکان‌ استماع‌ از افزون‌ بر ۱۰ شیخ‌ بزرگ‌ کوفی‌ از جمله‌ ابوالقاسم‌ حسن‌ بن محمد سکونی‌، محمد بن بکران‌ نقاش‌ و احمد بن ابراهیم‌ فامی‌ را برای‌ وی‌ فراهم‌ کرد.

[۲۸] شیخ صدوق، الخصال‌، ج۱، ص۱۱۵، به‌ کوشش‌ علی‌اکبر غفاری‌، قم‌، ۱۳۶۲ش‌.

[۲۹] شیخ صدوق، التوحید، ج۱، ص۲۳۲، به‌ کوشش‌ هاشم‌ حسینی‌ طهرانی‌، تهران‌، ۱۳۸۷ق‌/۱۹۶۷م‌.

[۳۰] شیخ صدوق، عیون‌ اخبار الرضا (ع‌)، ج۱، ص۱۴۲.

در بغداد نیز وی‌ ضمن‌ استماع‌ از مشایخ‌ بزرگ‌ آن‌ شهر چون‌ حافظ محمد بن عمر بن جعابی‌ و حسن‌ بن محمد بن یحیی‌ علوی‌،

[۳۱] شیخ صدوق، الامالی‌، ج۱، ص۹.

[۳۲] شیخ صدوق، کمال‌ الدین‌ و تمام‌ النعمه، ج۲، ص۵۰۵، به‌ کوشش‌ علی‌اکبر غفاری‌، تهران‌، ۱۳۹۰ق‌.

برخی‌ مناظرات‌ ارشادی‌ نیز داشته‌ است‌.

[۳۳] شیخ صدوق، کمال‌ الدین‌ و تمام‌ النعمه، مقدمه، ص۹.

همین‌ اقامت‌ کوتاه‌ برای‌ جمعی‌ از مشایخ‌ بغداد چون‌ شیخ‌ مفید، این‌ امکان‌ را فراهم‌ کرد که‌ از وی‌ استماع‌ حدیث‌ کرده‌ و اجازه‌ دریافت‌ کنند.

۵.۵ – حرمین شریفین

ابن بابویه‌ براى زیارت بیت‌الله الحرام و انجام مناسک حج عازم حجاز شد.
وی‌ ظاهراً در اواخر ۳۵۳ق‌/۹۶۴م‌ ری‌ را به‌ قصد سفر حج‌ ترک‌ کرد، به‌طوری‌ که‌ در ذیحجه همان‌ سال‌ مناسک‌ حج‌ را به‌ جای‌ آورد.
در مورد استفاده‌ ابن بابویه‌ از مشایخ‌ حرمین‌ سندی‌ در دست‌ نیست‌، لیکن‌ می‌دانیم‌ که‌ وی‌ در بازگشت‌ به‌ عراق‌ در اوایل‌ ۳۵۴ق‌ در فید (میانه راه‌ حجاز به‌ عراق‌) با ابوعلی‌ احمد بن ابی‌جعفر بیهقی‌ دیدار کرده‌ و از او حدیث‌ شنیده‌ است‌.

[۳۴] شیخ صدوق، عیون‌ اخبار الرضا (ع‌)، ج۲، ص۵۷.

۵.۶ – همدان

ابن بابویه‌ بار دیگر در سال ۳۵۵ ق به بغداد وارد شد و شاید این امر پس از بازگشت از زیارت خانه خدا بوده است.
وی‌ در همین‌ سال‌ عراق‌ را ترک‌ و در مسیر مراجعت‌ به‌ ری‌ وارد همدان‌ شده‌ و از جمعی‌ از مشایخ‌ آن‌ دیار چون‌ قاسم‌ بن محمد بن عبدویه‌ همدانی‌، احمد بن زیاد بن جعفر همدانی‌ و ابوالعباس‌ فضل‌ بن فضل‌ بن عباس‌ کندی‌ استماع‌ حدیث‌ کرده‌ و یا اجازه‌ دریافت‌ کرده‌ است‌

[۳۵] شیخ صدوق، الخصال‌، ج۱، ص۱۰۶، به‌ کوشش‌ علی‌اکبر غفاری‌، قم‌، ۱۳۶۲ش‌.

[۳۶] شیخ صدوق، الخصال‌، ج۱، ص۲۹۵، به‌ کوشش‌ علی‌اکبر غفاری‌، قم‌، ۱۳۶۲ش‌.

[۳۷] شیخ صدوق، الخصال‌، ج۱، ص۳۲۰، به‌ کوشش‌ علی‌اکبر غفاری‌، قم‌، ۱۳۶۲ش‌.

[۳۸] شیخ صدوق، کمال‌ الدین‌ و تمام‌ النعمه، ج۱، ص۳۶۹، به‌ کوشش‌ علی‌اکبر غفاری‌، تهران‌، ۱۳۹۰ق‌.

و سرانجام‌ با ترک‌ همدان‌ به‌ سفر غربی‌ خود خاتمه‌ بخشید و با توشه‌ای‌ ارزشمند به‌ وطن‌ مراجعت‌ نمود.
نجاشی‌

[۳۹] نجاشی‌، احمد بن علی، رجال‌ نجاشی‌، ج۱، ص‌ ۳۸۹، به‌ کوشش‌ زنجانی‌، قم‌، ۱۴۰۷ق‌/ ۱۹۸۷م‌.

ورود ابن بابویه‌ به‌ بغداد را بر اساس‌ شنیده‌ها در ۳۵۵ق‌/۹۶۶م‌ دانسته‌ که‌ مخالف‌ صریح‌ سخن‌ ابن بابویه‌ است‌.
برخی‌ از معاصران‌ از سفر ابن بابویه‌ به‌ استراباد و جرجان‌ سخن‌ گفته‌اند

[۴۰] موسوی‌ خرسان‌، حسن‌، حیاه الشیخ‌ الصدوق‌، ج۱، ص۴، مقدمه من‌ لایحضره‌ الفقیه‌، ۱۴۰۱ق‌/۱۹۸۱م‌.

که‌ تنها مبتنی‌ بر حدس‌ بوده‌ و قابل‌ اثبات‌ نیست‌.

۵.۷ – سفرهای دیگر به مشهد

از کتاب المجالس صدوق بر مى‌آید که دو بار دیگر به زیارت مشهد رفته است، یک‌بار در سال ۳۶۷ ق که در آن‌جا بر سید ابى‌البرکات علی بن حسین حسینی و ابی‌بکر محمد بن علی حدیث خواند و قبل از محرم سال ۳۶۸ ق به رى بازگشت. بار دیگر آن‌گاه که قصد سفر به ماوراءالنهر داشت.

۵.۸ – سفر مشرق

ابن بابویه‌ در ۳۶۷ق‌/۹۷۸م‌ راهی‌ سفر مشرق‌ شد.
او در ۱۷ و ۱۸ ذیحجه‌ در مشهد بود،

[۴۱] شیخ صدوق، الامالی‌، ج۱، ص۴۰.

[۴۲] شیخ صدوق، الامالی‌، ج۱، ص۸.

سپس‌ به‌ نیشابور رفته‌ و تا شعبان‌ ۳۶۸ق‌ در آن‌جا سکنی‌ گزید. تصریح‌ به‌ این‌که‌ مجلس‌ ۸۹ از مجالس‌ وی‌ در خانه‌ سید ابی‌محمد یحیی‌ بن محمد علوی‌ برگزار شده‌،

[۴۳] شیخ صدوق، الامالی‌، ج۱، ص۷۰۶.

با علم‌ به‌ این‌که‌ خانه‌ این‌ سید در نیشابور بوده‌

[۴۴] نجاشی‌، احمد بن علی، رجال‌، ج۱، ص۴۴۳، به‌ کوشش‌ زنجانی‌، قم‌، ۱۴۰۷ق‌/ ۱۹۸۷م‌.

[۴۵] ابن عنبه‌، احمد، عمده الطالب‌، ج۱، ص۳۴۷، نجف‌، ۱۳۸۰ق‌/۱۹۶۱م‌.

و از محرم‌ تا شعبان‌ ۳۶۸ق‌ مجالس‌ ۲۷-۹۳ بدون‌ انقطاع‌ برگزار شده‌، این‌ مطلب‌ را ثابت‌ می‌کند.
وی‌ در ۱۷- ۱۹ شعبان‌ در مشهد بوده‌، و روز ۱۹ شعبان‌ عازم‌ ماوراءالنهر گردید.

[۴۶] شیخ صدوق، الامالی‌، ج۱، ص۴۱.

ابن بابویه‌ در مسیر خود از مشهد به‌ ترکستان‌ می‌بایست‌ شهرهای‌ سرخس‌، مرو، مرورود، بلخ‌ و سمرقند را به‌ ترتیب‌ پشت‌ سر گذاشته‌ باشد.

[۴۷] یعقوبی‌، احمد، البلدان‌، ج۱، ص۲۷۹، لیدن‌، ۱۹۸۲م‌.

[۴۸] یعقوبی‌، احمد، البلدان‌، ج۱، ص۲۹۱-۲۹۳، لیدن‌، ۱۹۸۲م‌.

وی‌ در هر یک‌ از این‌ شهرها درنگی‌ داشته‌ و در سرخس‌ از ابونصر محمد بن احمد سرخسی‌،

[۴۹] شیخ صدوق، الخصال‌، ج۱، ص۱۹۷، به‌ کوشش‌ علی‌اکبر غفاری‌، قم‌، ۱۳۶۲ش‌.

در مرو از احمد بن حسین‌ آبی‌،

[۵۰] شیخ صدوق، کمال‌ الدین‌ و تمام‌ النعمه، ج۲، ص۴۳۳، به‌ کوشش‌ علی‌اکبر غفاری‌، تهران‌، ۱۳۹۰ق‌.

[۵۱] شیخ صدوق، کمال‌ الدین‌ و تمام‌ النعمه، ج۱، ص۴۷۶، به‌ کوشش‌ علی‌اکبر غفاری‌، تهران‌، ۱۳۹۰ق‌.

در مرورود از محمد بن علی‌ بن شاه‌ و ابویوسف‌ رافع‌ بن عبدالله‌،

[۵۲] شیخ صدوق، الخصال‌، ج۱، ص۳۲۰، به‌ کوشش‌ علی‌اکبر غفاری‌، قم‌، ۱۳۶۲ش‌.

[۵۳] شیخ صدوق، الخصال‌، ج۱، ص۴۱۰، به‌ کوشش‌ علی‌اکبر غفاری‌، قم‌، ۱۳۶۲ش‌.

[۵۴] شیخ صدوق، الخصال‌، ج۲، ص۵۹۲، به‌ کوشش‌ علی‌اکبر غفاری‌، قم‌، ۱۳۶۲ش‌.

در بلخ‌ از افراد متعددی‌ چون‌ حسین‌ بن محمد اشناتی‌ و محمد بن سعید سمرقندی‌

[۵۵] شیخ صدوق، التوحید، ج۱، ص۶۸، به‌ کوشش‌ هاشم‌ حسینی‌ طهرانی‌، تهران‌، ۱۳۸۷ق‌/۱۹۶۷م‌.

[۵۶] شیخ صدوق، التوحید، ج۱، ص۹۶، به‌ کوشش‌ هاشم‌ حسینی‌ طهرانی‌، تهران‌، ۱۳۸۷ق‌/۱۹۶۷م‌.

و در سمرقند از افرادی‌ چون‌ عبدوس‌ بن علی‌ جرجانی‌ و عبدالصمد بن عبدالشهید انصاری‌

[۵۷] شیخ صدوق، الخصال‌، ج۱، ص۴۵، به‌ کوشش‌ علی‌اکبر غفاری‌، قم‌، ۱۳۶۲ش‌.

[۵۸] شیخ صدوق، عیون‌ اخبار الرضا (ع‌)، ج۲، ص۹، نجف‌، المکتبه الحیدریه.

استماع‌ حدیث‌ کرده‌ است‌.
از سمرقند نیز دو سفر به‌ عمق‌ ترکستان‌ داشته‌ است‌.
در سفری‌ به‌ فرغانه‌ (جنوب‌ شرقی‌ ازبکستان‌ کنونی‌) از جمعی‌ از مشایخ‌ آن‌ دیار چون‌ اسماعیل‌ بن منصور قصار

[۵۹] شیخ صدوق، الخصال‌، ج۱، ص۲۶۸، به‌ کوشش‌ علی‌اکبر غفاری‌، قم‌، ۱۳۶۲ش‌.

و محمد بن عبدالله‌ بن طیفور دامغانی‌

[۶۰] شیخ صدوق، علل‌ الشرائع‌، ج۱، ص۶۳، نجف‌، ۱۳۸۵ق‌/۱۹۶۶م‌.

حدیث‌ شنید.
ابن بابویه‌ در برخی‌ از قرای‌ فرغانه‌ چون‌ اخسیکت‌ و جبل‌ بوتک‌

[۶۱] شیخ صدوق، کمال‌ الدین‌ و تمام‌ النعمه، ج۲، ص۴۷۳، به‌ کوشش‌ علی‌اکبر غفاری‌، تهران‌، ۱۳۹۰ق‌.

نیز به‌ تحصیل‌ حدیث‌ پرداخته‌ است‌.
وی‌ در سفر دیگری‌ به‌ منطقه ایلاق‌ (اطراف‌ تاشکند کنونی‌) راهی‌ گشته‌ و از محضر مشایخی‌ چون‌ حاکم‌ بکر بن علی‌ حنفی‌

[۶۲] شیخ صدوق، کمال‌ الدین‌ و تمام‌ النعمه، ج۱، ص۲۹۲، به‌ کوشش‌ علی‌اکبر غفاری‌، تهران‌، ۱۳۹۰ق‌.

و علی‌ بن عبدالله‌ فقیه‌ اسواری‌

[۶۳] شیخ صدوق، کمال‌ الدین‌ و تمام‌ النعمه، ج۲، ص۶۴۲، به‌ کوشش‌ علی‌اکبر غفاری‌، تهران‌، ۱۳۹۰ق‌.

استفاده‌ کرده‌ است‌.
ملاقات‌ ابن بابویه‌ با شریف‌الدین محمد بن حسن‌ علوی‌ معروف‌ به‌ نعمه و تألیف‌ کتاب‌ من‌ لایحضره‌ الفقیه‌ برای‌ وی‌ در همین‌ شهر واقع‌ شده‌ است‌.

[۶۴] شیخ صدوق، من‌ لایحضره‌ الفقیه‌، ج۱، ص۲-۳، به‌ کوشش‌ حسن‌ موسوی‌ خرسان‌، بیروت‌، ۱۴۰۱ق‌.

نظر به‌ این‌که‌ کتاب‌ کمال‌ الدین‌ پس‌ از سفر ماوراءالنهر تألیف‌ شده‌، از مقدمه آن‌

[۶۵] شیخ صدوق، کمال‌ الدین‌ و تمام‌ النعمه، ج۱، ص۲۴، به‌ کوشش‌ علی‌اکبر غفاری‌، تهران‌، ۱۳۹۰ق‌.

معلوم‌ می‌شود که‌ ابن بابویه‌ در بازگشت‌ از ماوراءالنهر برای‌ زیارت‌ مجدداً وارد مشهد شده‌، و سپس‌ به‌ نیشابور رفته‌ و مدتی‌ در آن‌جا اقامت‌ گزیده‌ است‌.
وی‌ در این‌ دوره اقامت‌ خود به‌ تبلیغ‌ اعتقاد شیعه‌ در مورد غیبت‌ پرداخته‌ و حداقل‌ بخشی‌ از کمال‌ الدین‌ را تألیف‌ کرده‌ است‌.

۵.۹ – بازگشت به ری

معلوم‌ نیست‌ ابن بابویه‌ که‌ در نیشابور آرزوی‌ بازگشت‌ به‌ وطنش‌ ری‌ را داشته‌،

[۶۶] شیخ صدوق، کمال‌ الدین‌ و تمام‌ النعمه، ج۱، ص۳، به‌ کوشش‌ علی‌اکبر غفاری‌، تهران‌، ۱۳۹۰ق‌.

چه‌ زمانی‌ به‌ ری‌ بازگشته‌ است‌، اما می‌دانیم‌ که‌ تا پایان‌ عمر در ری‌ بوده‌، و در همان‌جا درگذشت‌

[۶۷] نجاشی‌، احمد بن علی، رجال‌، ج۱، ص۳۹۲، به‌ کوشش‌ زنجانی‌، قم‌، ۱۴۰۷ق‌/ ۱۹۸۷م‌.

و مقبره وی‌ در ری‌ امروزه‌ معروف‌ و زیارت‌گاه‌ است‌.

۶ – مقام علمى

به دعاى حضرت ولی‌عصر (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) شهرت شیخ صدوق عالم‌گیر شد و تمام دانشوران، زبان به مدح و ثناى او گشودند و در برابر عظمت و گستردگى دانش او خضوع کردند. پس از سفر به بغداد شهرت علمى او آن‌چنان دانشمندان آن دیار را تحت تأثیر قرار داده بود که تمام آن‌ها را مجذوب خود کرد و از شعاع وجودى خود بهره‌مند ساخت.
شیخ صدوق را نمى‌توان، تنها یک محدث یا فقیه یا اصولى نامید بلکه با نظر به گوناگونى تألیفات او و سخنان عالمان دینى در حق وى، پى به دامنه دانش بی‌کران او خواهیم برد.
عمررضا کحاله از عالمان اهل سنت در حق او نوشته است:
محمد بن على بن الحسین … شیعى (ابوجعفر) مفسر، فقیه، اصولى، محدث، حافظ، آشناى به رجال، … (بوده است).

[۶۸] کحاله، عمر رضا، معجم المؤلفین، ج۱۱، ص۳.

بیشترین فرصت و زحمت وى صرف جمع‌آورى و تدوین و تبویب و نشر احادیث و نگارش کتب مختلف شد و این امر جز با تسلط او بر آن رشته‌هاى علمى تحقق نخواهد یافت.
تبویب و تدوین حدیث با توجه به موقعیت زمانى صدوق و نبود یا کمبود امکانات نگارشى و تحقیقى در آن عصر، حاکى از تلاش طاقت‌فرساى او است. امروزه انجام چنین امر بزرگ با وجود امکانات زیاد حتى از توان یک گروه علمى هم خارج است.
صدوق با کار ابتکارى خود در تنظیم آثار معصومین (علیهم‌السلام) چشمه‌سارى را جارى ساخت که نسل‌هاى آینده توانستند از جویبار روان و زلال آن نیازهاى علمى و دینى بشریت را مرتفع سازند.

۶.۱ – بعد کلامی

شیخ صدوق از نظر فکری‌ جزء اخباریان به شمار می‌رود و علم کلام او را باید از متون احادیث دانست.

۶.۱.۱ – مکتب فکری

ابن بابویه‌ را می‌بایست‌ از نظر فکری‌ از مکتب‌ اخباریان‌ متقدم‌ قم‌ به‌ شمار آورد.
صرف‌نظر از چند شخصیت‌ نه‌چندان‌ برجسته‌، او را باید آخرین‌ متفکر این‌ مکتب دانست‌ که‌ آثارش‌ بخش‌ عمده میراث‌ اخباریان‌ را تشکیل‌ می‌دهد.
مشخصه کلی‌ این‌ مکتب‌ که‌ به‌ روشنی‌ در آثار ابن بابویه‌ دیده‌ می‌شود، تکیه‌ بر اخبار و احادیث‌ در تعریف‌ مفاهیم‌ و اثبات‌ قضایای‌ کلامی است‌.
در واقع‌ کلام‌ ابن بابویه‌ را باید متون‌ احادیث دانست‌ که‌ با کم‌ترین‌ تصرف‌ ممکن‌ در قالب‌ یک‌ نظام‌ کلامی‌ ریخته‌ شده‌ و تدوین‌ گشته‌ است‌.

۶.۱.۲ – مقایسه مکاتب کلامی

اگرچه‌ کلام‌ اخباری‌ ابن بابویه‌ در کلیات‌ با کلام‌ سایر مکاتب‌ امامیه‌ هم‌خوانی‌ دارد، اما در مقایسه‌ای‌ بین‌ رساله اعتقادات‌ ابن بابویه‌ و رساله تصحیح‌ الاعتق