توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت کامل شیخ الشیعه و عالمهم ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت کامل شیخ الشیعه و عالمهم ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت کامل شیخ الشیعه و عالمهم ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint :

شیخ طوسی

ابوجعفر محمد‌ بن حسن‌ بن علی طوسی (۳۸۵-۴۶۰ق)، معروف به شیخ طوسی، شیخ الطائفه و شیخ، از فقیهان، محدّثان و متکلمان بزرگ امامیه در قرن چهارم و پنجم هجری قمری بود.
وی تحصیلات خود را تا ۲۳ سالگی در طوس و بعد از آن با مهاجرت به بغداد ادامه داد؛ ابتدا نزد شیخ مفید و سید مرتضی شاگردی کرد و بعدها به درجه استادی رسید، پس از وفات سید، دوازده سال در بغداد، کرسی درس استاد را اداره نمود و شهرتی عظیم پیدا کرد و به امر خلیفه عباسی، کرسی تدریس علم کلام در جهان اسلام به او واگذار شد. بعد از چهل سال اقامت در بغداد به علت حوادث ناگواری که بین امرا و صاحبان مذاهب مختلف روی داد و با به آتش کشیده‌ شدن کتابخانه و خانه شیخ و محله شیعه‌نشین بغداد، به نجف هجرت و حوزه هزار ساله نجف را پی‌ریزی نمود. شیخ تحولی در اجتهاد شیعه آغاز کرده و توانست آنرا در برابر اجتهاد اهل سنت به استقلال برساند. شیخ طوسی آثار بسیار زیادی را در حوزه‌های گوناگون علوم دینی تألیف کرده که برخی بیش از دویست اثر برای او بر شمرده‌اند؛ کتاب تهذیب الاحکام و الاستبصار وی دو کتاب از کتاب‌های چهارگانه حدیثی شیعه است. اثر مهم شیخ در تفسیر قرآن، کتاب التبیان فی تفسیر القرآن و از آثار مهم فقهی او کتاب الخلاف و المبسوط را می‌توان برشمرد.

فهرست مندرجات

۱ – نام و نسب
۲ – تاریخ ولادت
۳ – اجمالی از زندگی
۴ – مقام و موقعیت
۵ – ابتکارات علمی
۶ – عهده‌داری زعامت شیعیان
۷ – تاسیس حوزه نجف
۸ – مشایخ و استادان
۸.۱ – مشایخ حدیثی
۸.۲ – مشایخ پیش و پس از ورود به بغداد
۸.۲.۱ – پیش از عزیمت به بغداد
۸.۲.۲ – پس از عزیمت به بغداد
۸.۲.۳ – تاریخ سماع یا روایت
۸.۳ – اساتید سنی‌مذهب
۹ – جایگاه علمی و آرا
۱۰ – شاگردان
۱۱ – آثار
۱۱.۱ – آثار تفسیری
۱۱.۲ – آثار حدیثی
۱۱.۳ – آثار کلامی
۱۱.۴ – اثر فقهی فتوایی
۱۱.۵ – آثار فقهی استدلالی
۱۱.۶ – اثر در فقه مقایسه‌ای
۱۱.۷ – آثار در اصول فقه
۱۱.۸ – آثار رجالی
۱۱.۹ – اثری در کتاب‌شناسی
۱۱.۱۰ – آثار در ادعیه
۱۱.۱۱ – آثار تاریخی
۱۱.۱۲ – آثار در علوم متفرقه
۱۱.۱۳ – نوشته بحرالعلوم درباره آثار
۱۲ – تدوین‌کننده روش اجتهادی
۱۳ – انتقادات وارد شده بر شیخ
۱۴ – وفات
۱۵ – همایش شیخ طوسی
۱۶ – فهرست منابع
۱۷ – پانویس
۱۸ – منابع

۱ – نام و نسب

محمد‌ بن حسن‌ بن علی طوسی ملقّب به شیخ الطائفه، کنیه‌اش ابوجعفر، خودش

[۱] طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۴۴۷، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.

نام و نسب خود را به همین‌گونه، و نجاشی

[۲] نجاشی، احمد‌ بن علی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص‌۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.

نیز نام و نسب و کنی وی را به همین صورت درج ‌کرده است.

۲ – تاریخ ولادت

وی در ماه رمضان سال ۳۸۵ در طوس به دنیا آمد.

[۳] علامه حلی، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج۱، ص۹.

[۴] بحرانی، یوسف‌ بن احمد، الحدائق الناضره، ج۱، ص‌۵۹۳، قم ۱۳۶۳ش.

۳ – اجمالی از زندگی

از اوایل زندگی شیخ طوسی چیزی نمی‌دانیم. وی در سال ۴۰۸ وارد بغداد شد.

[۵] طوسی، محمد‌ بن حسن، الغیبه، مقدمه، ص۲۵.

[۶] علامه حلی، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج۱، ص‌۲۴۹، مشهد ۱۴۱۲.

[۷] ابن‌ داود حلی، الرجال، ج۱، ص‌۱۶۹.

به احتمال بسیار تا ۲۳ سالگی، یعنی تا سال ۴۰۸ که به بغداد رفت، در طوس نزد دانشمندان آن‌جا به کسب علم مشغول بوده است.

[۸] مدرسی طباطبایی، سید حسین، درآمدی بر فقه شیعه، ج۱، ص‌۳۷۷-۳۷۹، ترجم محمدآصف فکرت، مشهد ۱۳۶۸ش.

او از شاگردان شیخ مفید و سید مرتضی (رحمه‌الله) بود و بعدها به درجه استادی رسید و در رأس مکتب تشیع در قرن پنجم هجری قرار گرفت و دوازده سال در بغداد، پس از وفات سید، کرسی درس استاد را به خوبی اداره نمود و شهرتی عظیم پیدا کرد، مخصوصاً هنگامی که به امر خلیفه عباسی، کرسی تدریس علم کلام در جهان اسلام به او واگذار شد.
مکتب شیخ، مکمل مکتب مفید و سید مرتضی بود. شیخ الطائفه در تمام فنون فقهی، اصولی، کلامی، تفسیری، حدیثی و رجالی مهارت داشت. در سجایای اخلاقی و فضایل معنوی یکتا بود. آرای او متکی به دلایل عقلی و نقلی مستفاد از ادله فقهی است.
شیخ طوسی مدت چهل سال در بغداد اقامت داشت، ولی به علت حوادث ناگواری که بین امرا و صاحبان مذاهب مختلف، پس از دیالمه و آل بویه، در اوایل سلطنت طغرل سلجوقی روی داد و منجر به آتش کشیده شدن کتابخانه‌های بغداد و همچنین سوخته‌شدن محله شیعه‌نشین کرخ و خانه شیخ طوسی گردید، وی ناگزیر در سال ۴۴۸ق از بغداد مهاجرت کرد و تا آخر عمر در شهر نجف اشرف اقامت گزید. با ورود او تدریجاً حوزه هزار ساله نجف پی‌ریزی شد. وی در همین شهر چشم از جهان فرو بست.

۴ – مقام و موقعیت

شیخ طوسی با ورود به بغداد، در حلق درس شیخ مفید حاضر شد

[۹] نجاشی، احمد‌ بن علی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص‌۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.

[۱۰] علامه حلی، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج۱، ص۲۴۹، مشهد ۱۴۱۲.

و تا هنگام مرگ شیخ مفید در ۴۱۳،

[۱۱] طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۴۴۵، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.

چهار یا پنج ‌سال نزد او شاگردی کرد و بیش‌تر کتاب‌هایش را نزد او استماع نمود.

[۱۲] طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۴۴۶-۴۴۷، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.

در همین دوره، طوسی تألیف کتاب تهذیب الاحکام را که شرح المقنعه شیخ مفید است آغاز کرد.

[۱۳] طوسی، محمد‌ بن حسن، تهذیب‌الاحکام، ج‌۱، ص‌۳، چاپ سید حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۹۰.

به گفت سلیقی، طوسی نخست قائل به وعید بود، اما بعد از آن برگشت.

[۱۴] علامه حلی، خلاصه الاقوال فی معرفه الرجال، ج۱، ص‌۲۵۰، چاپ جواد قیومی، قم ۱۴۱۷.

به نوشت ذهبی،

[۱۵] ذهبی، محمد‌ بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۳۰، ص۳۴۲.

شیخ در بغداد، نخست به فقه شافعی شهرت یافت و پس از مجالست و شاگردی شیخ مفید به شیعه گرایش یافت. پس از مفید، در حلق شاگردان سید مرتضی (متوفی ۴۳۶) حاضر شد. طوسی تا پایان عمر سید مرتضی در سال ۴۳۶،

[۱۶] طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۲۹۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.

به مدت ۲۳ سال، همراه وی بود و بیش‌تر آثارش را بارها بر او خواند یا نزد او شنید.

[۱۷] طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۲۹۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.

[۱۸] طوسی، محمد‌ بن حسن، الرجال، ج۱، ص‌۴۳۴، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵.

گفته شده که سید مرتضی بیش از دیگر شاگردانش به او عنایت داشت و ماهانه دوازده دینار مقرری برای او تعیین کرد.

[۱۹] آقا بزرگ طهرانی، مقدم التبیان، ج‌۱، ص‌۴.

وی در حیات شریف مرتضی تلخیص‌ الشافی را تألیف کرد که خلاصه‌ای است از الشافی فی الامامه سید مرتضی.

[۲۰] طوسی، محمد‌ بن حسن، تلخیص‌ الشافی، ج‌۱، ص‌۶۱، چاپ سید حسین بحرالعلوم، قم ۱۳۹۴.

[۲۱] طوسی، محمد‌ بن حسن، تلخیص‌ الشافی، ج۱، ص۱۰۶، چاپ سید حسین بحرالعلوم، قم ۱۳۹۴.

تألیف الفهرست و الرجال را نیز در زمان حیات سید مرتضی آغاز کرد، زیرا در بخش‌هایی از شرح‌حال سید مرتضی، با تعبیراتی از وی یاد کرده که گویای زنده بودن اوست.

[۲۲] طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۲۸۸، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.

[۲۳] طوسی، محمد‌ بن حسن، الرجال، ج۱، ص‌۴۳۴، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵.

۵ – ابتکارات علمی

شیخ مفید که استاد شیخ طوسی است، نخستین شخصیت علمی در شیعه است که علم کلام را تنظیم و تبویب نمود و آن را به عظمت و اعتبار خود رسانید شیخ ‌طوسی نیز اکثر کتب خود را در علم اصول و عقاید با بیانات کلامی درآمیخته است این کار شیخ به علمای دیگر نیز جرات داد که تفسیر قرآن را با مشرب‌های عقیدتی و فکری گوناگونی عرضه بدارند بدین‌ترتیب پس از شیخ، تـفـاسـیـری بـا مـشـرب‌های فلسفی و عرفانی و علمی به وجود آمد که تاثیر مهمی در تغییر افکار مسلمین باقی گذاشت.
یـکـی دیـگـر از تاثیرات و ابتکارات شیخ طوسی، استفاده از احادیث اهل سنت و استنتاج از مسائل کلامی آنان می‌باشد این استفاده باعث ورود فرهنگ اهل سنت در کتب شیعه و انتقال آرا شیعه به دیـگـران بود، تفاسیر مهمی چون مجمع البیان و تفسیر ابوالفتوح رازی نیز از این تاثیر فرهنگی در امان نمانده و یک سری مسائلی را که مورد اختلاف و یا انکار شیعیان می‌باشد، در متن خود آوردند کـه اخـیـرا عـالـم وارسـته و مجاهد، علامه مرتضی عسکری با تحقیقات سی ساله خود ریشه این کجروی‌ها را یافته و آن‌ها را افشا نمود که تحقیقات ایشان در جای خود ارزشمند می‌باشد.

[۲۴] دوانی، علی، یادنامه هزاره شیخ طوسی، مقدمه.

از خـصـوصـیات دیگر شیخ طوسی آن است که تا مدت طولانی فقهای شیعه را تحت تاثیر آرا خود قرار داد، به طوری که هیچ یک از فقها جرات نیافتند که در برابر آرا فقهی شیخ، نظریات خود را ابراز نـمـایـنـد، الـبـتـه ایـن مـسائل باعث رکود تکامل فقهی در برهه‌ای از زمان گردید، ولی بعدها با درخششی که برخی از فقها از نسل آن بزرگ فقیه نمودند، این سد شکسته گردید و آرا و نظریات فـقـهی جدید در عرصه زندگی مسلمانان طلوع و تجلی نمود و افکار و آرا جدید فقهی در عرصه زنـدگـی مردم تابش نمود و این یک حادثه تاریخی درک موقعیت شیخ طوسی را برای ما تسهیل مـی‌نماید در درک عظمت وی کافی است در نظر داشته باشیم که تا سال‌ها بعد از وی با وجود انبوه دانـشمندان شیعه، هیچ عالمی توفیق نیافت که شخصیت علمی و موقعیت او را تحت الشعاع خود قرار دهد در علوم کلامی و فلسفی و معقول و منقول، تا ظهور خواجه نصیرالدین طوسی (متوفی ۶۷۲) و علامه حسن بن یوسف مطهر حلی (متوفی ۷۲۶)، هیچ کس یارای برابری با عقاید کـلامـی وی را نـداشـت در تفسیر قرآن تا پیش از مجمع البیان امین الاسلام طبرسی (متوفی ۵۴۸) هـیـچ کـتاب تفسیری همتای التبیان او وجود نداشته است، مجمع البیان نیز همچنانکه مؤلفش گوید، از دریای بی‌کران معارف تبیان اقتباس نموده و خوشه‌هایی چیده است. در فقه و اصول نیز تمام فقهای بعد از او، ناقل فتاوای وی بوده‌اند و به احترام فقاهت و دانش او از خـود رای و نـظـری ابـراز نمی‌داشتند تا اینکه محمد بن ادریس حلی (متوفی ۵۹۸) برخاست و اجتهاد و مکتب فقهی شیعه را با جرات و تهور خاصی از حالت رکود موجود و وضع یکنواخت بیرون آورد.

۶ – عهده‌داری زعامت شیعیان

پس از سید مرتضی، زعامت شیعیان به شیخ طوسی رسید. وی ۴۱ سال در بغداد زیست و به تألیف و تدریس و تربیت شاگردان پرداخت. او در محل شیعه‌نشین کرخ در بغداد سکونت داشت.

[۲۵] ذهبی، محمد‌ بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج‌۳۰، ص‌۳۴۲.

در بغداد، کتاب‌های طوسی را بارها به آتش کشیدند.

[۲۶] ذهبی، محمد‌ بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج‌۳۰، ص‌۳۴۲.

[۲۷] ابن‌ حجر عسقلانی، لسان‌ المیزان، ج‌۵، ص‌۱۳۵، بیروت ۱۹۷۱م.

همچنین ‌بنا بر بعضی گزارش‌ها، طوسی گاه از ترس غوغای عوام و به سبب عقاید شیعی مخفی می‌شد.

[۲۸] ابن‌ حجر عسقلانی، لسان‌ المیزان، ج‌۵، ص‌۱۳۵، بیروت ۱۹۷۱م.

در سال ۴۴۸، که بسا سیری بر ضد خلیفه قیام کرد و با آمدن سلجوقیان به بغداد در حمایت از خلیفه و سرکوب شیعیان، شیخ طوسی به نجف هجرت کرد. خان او را ویران کردند و کتابخانه و کرسی و منبر تدریس او را به آتش کشیدند.

[۲۹] ابن‌ کثیر، البدایه و النهایه، ج‌۱۲، ص‌۱۱۹، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۰۸.

[۳۰] ابن‌ جوزی، المنتظم، ج‌۱۶، ص‌۸، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، قاهره ۱۴۱۱.

به نوشت ابن‌ اثیر،

[۳۱] ابن‌ اثیر، الکامل فی التاریخ، ج‌۹، ص‌۶۳۷، بیروت ۱۳۹۹.

در سال ۴۴۹ خان طوسی را در محل کرخ بغداد، سنی‌مذهبان ویران کردند و اموال او به تاراج ‌رفت، ولی شیخ پیش از این واقعه، بغداد را به مقصد غری (نجف) ترک کرده بود.

[۳۲] ابن‌ کثیر، البدایه و النهایه، ج‌۱۲، ص‌۱۱۹، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۰۸.

[۳۳] ابن‌ حجر عسقلانی، لسان‌ المیزان، ج‌۵، ص‌۱۳۵، بیروت ۱۹۷۱م.

[۳۴] حسینی جلالی، محمدحسین، مشیخه الحدیث، ج۱، ص‌۴۷_۵۲، شیکاگو.

۷ – تاسیس حوزه نجف

شیخ طوسی با هجرت به نجف، حوز شیعی‌ای را بنیان نهاد که بیش از هزار سال است که بی‌وقفه ادامه یافته و هزاران فقیه و مجتهد شیعی در طول قرون از آن برخاسته‌اند.

۸ – مشایخ و استادان

مهم‌ترین و تأثیرگذارترین استادان طوسی، شیخ مفید (متوفی ۴۱۳) و سید مرتضی (متوفی۴۳۶) در فقه و کلام بودند. طوسی پس از ذکر آثار متعددی از مفید، نوشته که هم این کتاب‌ها را بارها از او شنیده و از آن میان، بعضی را خود بر او خوانده است و برخی را دیگران بر او خوانده‌اند و او شنیده است.

[۳۵] طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، مقدمه، ص‌۶۸.

همچنین پس از یادکرد آثار بسیاری از سید مرتضی، نوشته است که بیش‌تر این کتاب‌ها را بر او خوانده و برخی از آن‌ها را نیز در حالی که بر او خوانده می‌شده بارها شنیده است.

[۳۶] طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۲۹۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.

[۳۷] طوسی، محمد‌ بن حسن، الرجال، ج۱، ص‌۴۳۴، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵.

۸.۱ – مشایخ حدیثی

از مهم‌ترین مشایخ وی در حدیث – که وی بیش از همه متون حدیثی را از ایشان اخذ کرده – این اشخاص بوده‌اند:
۱. شیخ مفید.
۲. حسین‌ بن عبیدالله غضائری.

[۳۸] طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، مقدمه، ص‌۵۴.

۳. احمد‌ بن عبدالواحد‌ بن عُبدون.

[۳۹] طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، مقدمه، ص۳۷.

[۴۰] طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۱۲۲، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.

[۴۱] طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۲۷۳، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.

[۴۲] طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۲۹۷، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.

۴. ابن‌ ابی‌جید قمی.

[۴۳] طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۱۶۳، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.

[۴۴] طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۱۹۳، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.

[۴۵] طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص۲۳۵، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.

[۴۶] حسینی جلالی، محمدحسین، مشیخه الحدیث، ج۱، ص‌۵۸-۵۹، شیکاگو.

۵. از دیگر مشایخ وی، شریف حسن‌ بن احمد محمدی، محمد‌ بن حسین بزوفری و هلال حفّار بوده‌اند.

[۴۷] طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۳۳، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.

[۴۸] حسینی جلالی، محمدحسین، مشیخه الحدیث، ج۱، ص‌۵۹، شیکاگو.

در مجموع، از مشایخ وی بیش از سی تن را می‌شناسیم.

[۴۹] بحرالعلوم طباطبایی، سید محمدمهدی، الفوائد الرجالیه، ج۱، ص‌۳۷۷_۴۱۲، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ش.

۸.۲ – مشایخ پیش و پس از ورود به بغداد

مشایخ طوسی را به دو دسته می‌توان تقسیم کرد: مشایخ او در نیشابور یا طوس، پیش از عزیمتش به بغداد (پیش از سال ۴۰۸) و مشایخ وی پس از ورودش به بغداد.
طباطبایی

[۵۰] سید محمدمهدی بحرالعلوم طباطبایی، الفوائد الرجالیه، ج۱، ص‌۳۷۷، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ش.

مشایخ طوسی را به سه دست پیش از هجرت به بغداد، در بغداد (از سال ۴۰۸ تا ۴۴۸) و پس از هجرت به نجف (از سال ۴۸۸ تا پایان عمر) تقسیم کرده، ولی از هیچ استاد و شیخی در دور سوم یاد نکرده است. بسیار بعید است که طوسی پس از هجرت به نجف از کسی حدیث شنیده باشد و تا آن‌جا که می‌دانیم تقریباً هم مشایخ او پیش از هجرت طوسی به نجف درگذشته بودند.

۸.۲.۱ – پیش از عزیمت به بغداد

از مشایخ شیخ طوسی پیش از عزیمت به بغداد،

[۵۱] بحرالعلوم طباطبایی، سید محمدمهدی، الفوائد الرجالیه، ج۱، ص‌۳۷۸-۳۸۰، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ش.

این اشخاص را می‌شناسیم:
۱. ابوحازم عمر‌ بن احمد نیشابوری (متوفی ۴۱۷، از علمای شافعی‌مذهب نیشابور).
۲. ابومحمد عبدالحمید‌ بن محمد مقری نیشابوری (متوفی ۴۲۷، ساکن طوس یا نیشابور).
۳. ابوزکریا محمد‌ بن سلیمان حمرانی / خولانی (متوفی پس از ۴۲۳).

[۵۲] بحرالعلوم طباطبایی، سید محمدمهدی، الفوائد الرجالیه، ج۴، ص۹۹.

۸.۲.۲ – پس از عزیمت به بغداد

استادان و مشایخ طوسی در بغداد عبارت بوده‌اند از:
۱. احمد‌ بن ابراهیم قزوینی.
۲. ابومنصور احمد‌ بن حسین سُکّری (متوفی ۴۵۰).
۳. ابوعبدالله احمد‌ بن عبدالواحد‌ بن عُبدون معروف به ابن‌ حاشر (متوفی ۴۲۳).
۴. ابوالحسن احمد‌ بن محمد بن‌ صلت اهوازی (متوفی ۴۰۹).
۵. ابوالحسین جعفر‌ بن حسین بن‌ حسکه قمی.
۶. ابوعلی حسن‌ بن احمد ابن‌ شاذان بزاز (متوفی ۴۲۶).
۷. شریف ابومحمد حسن‌ بن احمد محمدی علوی (زنده در ۴۲۵).
۸. ابوعلی حسن‌ بن محمد ابن‌ اشناس (متوفی ۴۳۹).
۹. ابومحمد حسن‌ بن محمد سامرائی معروف به ابن‌ فحام (متوفی ۴۰۸).
۱۰. حسین‌ بن ابراهیم قزوینی.
۱۱. ابوعبدالله حسین‌ بن ابراهیم ابن‌ حناط قمی.
۱۲. ابوعبدالله حسین‌ بن احمد بغدادی معروف به ابن‌ قادسی (متوفی ۴۴۷).
۱۳. حسین‌ بن اسماعیل.

[۵۳] بحرالعلوم طباطبایی، سید محمدمهدی، الفوائد الرجالیه، ج۴، ص‌۹۹.

۱۴. ابوعبدالله حسین‌ بن عبیدالله‌ بن ابراهیم ‌غضائری (متوفی ۴۱۱).
۱۵. ابوعبدالله حمویه بن علی بصری.
۱۶. ابوعمر عبدالواحد‌ بن محمد ابن‌ مهدی فارسی (متوفی ۴۱۰).
۱۷. ابوالحسن علی‌ بن احمد معروف به ابن‌ حمّامی (متوفی ۴۱۷).
۱۸. ابوالحسین علی‌ بن احمد ابن‌ ابی‌جید قمی.
۱۹. علی‌ بن حسین موسوی معروف به سید مرتضی (متوفی ۴۳۶).
۲۰. ابوالقاسم علی‌ بن شبل وکیل.
۲۱. ابوالقاسم علی‌ بن محسّن تنوخی (متوفی ۴۴۷).
۲۲. ابوالحسین علی‌ بن محمد ابن‌ بشران معدل (متوفی ۴۱۵).
۲۳. ابوالحسن محمد‌ بن احمد ابن‌ شاذان قمی.
۲۴. ابوالفتح محمد‌ بن احمد‌ بن ابی‌الفوارس (متوفی ۴۱۲).
۲۵. ابوالحسین محمد‌ بن محمد حسینی معروف به عبیدلی نسابه (متوفی ۴۳۷).
۲۶. ابوالحسن محمد‌ بن محمد ابن‌ مَخلَد حنفی (متوفی ۴۱۹).
۲۷. ابوعبدالله محمد‌ بن محمد‌ بن نعمان معروف به شیخ مفید (متوفی ۴۱۳).
۲۸. ابوالفتح هلال‌ بن محمد معروف به حفار (متوفی ۴۱۴).
۲۹. ابوالحسن محمد‌ بن حسین بن‌ صقال.
۳۰. ابوطالب حسین‌ بن علی بن‌ غرور.
۳۱. ابوعبدالله اخوسروره.

[۵۴] بحرالعلوم طباطبایی، سید محمدمهدی، الفوائد الرجالیه، ج۱، ص‌۳۷۸-۴۱۲، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ش.

۸.۲.۳ – تاریخ سماع یا روایت

در میان مشایخ او در بغداد، تاریخ سماع یا روایت وی از برخی از آنان مشخص‌ است، بدین‌ترتیب:
۱. ابوالحسن احمد‌ بن محمد ابن‌ صلت اهوازی، در آخر ربیع‌الاول سال ۴۰۹.

[۵۵] طوسی، محمد‌ بن حسن، الامالی، ج۱، ص‌۳۳۱، قم ۱۴۱۴.

۲. ابوالقاسم علی‌ بن شبل وکیل، در صفر ۴۱۰.

[۵۶] طوسی، محمد‌ بن حسن، الامالی، ج۱، ص‌۴۰۵، قم ۱۴۱۴.

۳. ابوعمر عبدالواحد‌ بن محمد ابن‌ مهدی فارسی، در سال ۴۱۰.

[۵۷] طوسی، محمد‌ بن حسن، الامالی، ج۱، ص‌۲۵۷، قم ۱۴۱۴.

۴. ابوالحسین علی‌ بن محمد ابن‌ بشران معدل، در رجب سال ۴۱۱.

[۵۸] طوسی، محمد‌ بن حسن، الامالی، ج۱، ص‌۳۹۴، قم ۱۴۱۴.

[۵۹] ذهبی، محمد‌ بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ بشار عواد معروف، بیروت۱۴۲۴/۲۰۰۳.

[۶۰] طوسی، محمد‌ بن حسن، الامالی، ج۱، ص‌۳۰۶، قم ۱۴۱۴.

۵. ابوعبدالله حمویه‌ بن علی بصری، در نیم ذیقعده سال ۴۱۳.

[۶۱] طوسی، محمد‌ بن حسن، الامالی، ج۱، ص‌۳۹۹، قم ۱۴۱۴.

۶. ابوالحسن محمد‌ بن محمد ابن‌ مخلد حنفی، در سال ۴۱۷.

[۶۲] طوسی، محمد‌ بن حسن، الامالی، ج۱، ص‌۳۸۲، قم ۱۴۱۴.

[۶۳] طوسی، محمد‌ بن حسن، الامالی، ج۱، ص۳۸۹، قم ۱۴۱۴.

نسخه‌ای از کتاب او، که طوسی از آن روایت کرده، به همان تاریخ موجود است.

[۶۴] بحرالعلوم طباطبایی، سید محمدمهدی، الفوائد الرجالیه، ج۱، ص‌۴۰۴، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ش.

۸.۳ – اساتید سنی‌مذهب

برخی از استادان شیخ از عامه‌اند، از جمله:
۱. ابوحازم عمر‌ بن احمد نیشابوری، از علمای شافعی‌مذهب نیشابور.
۲. ابوعلی حسن‌ بن احمد ابن‌ شاذان بزاز، متکلم حنفی‌مذهب که طوسی مسأله فی النقض علی ابن‌شادان فی مسأله الغار را در رد او یا پدرش نوشته است.

[۶۵] بحرالعلوم طباطبایی، سید محمدمهدی، الفوائد الرجالیه، ج۱، ص‌۳۸۵، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ش.

۳. ابوالحسن محمد‌ بن محمد ابن‌ مخلد حنفی.

۹ – جایگاه علمی و آرا

مورخان و تراجم‌نگاران اهل سنّت، از طوسی با عناوینی مانند فقیه الشیعه،

[۶۶] ابن‌ کثیر، البدایه و النهایه، ج‌۱۲، ص‌۱۱۹، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۰۸.

فقیه الامامیه

[۶۷] ابن‌ اثیر، الکامل فی التاریخ، ج‌۹، ص‌۶۳۷، بیروت ۱۳۹۹.

و شیخ الشیعه و عالمهم

[۶۸] ذهبی، محمد‌ بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۳۰، ص۳۴۲.

یاد کرده‌اند. اما در میان امامیه، مشهورترین لقب او شیخ‌ الطائفه است. عنوان شیخ الطائفه در میان امامیه، قبلاً به صفوانی اطلاق می‌شد.

[۶۹] نجاشی، احمد‌ بن علی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص۳۹۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.

نجاشی که از معاصران شیخ طوسی بوده، از او با این عنوان یاد نکرده و فقط با عناوین «جلیل فی اصحابنا، ثقه ، عین، من تلامذه شیخنا ابی‌عبدالله» از او نام برده است.

[۷۰] نجاشی، احمد‌ بن علی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (المشتهر برجال النجاشی)، ج۱، ص‌۴۰۳، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷ق.

‌بنابراین، این عنوان پس از وفات طوسی یا دست‌کم پس از هجرت او از بغداد به نجف، به وی اطلاق شده است. در قرون بعدی، عنوان شیخ در میان امامیه به طوسی اختصاص‌ یافت.

[۷۱] محقق حلی، المعتبر فی شرح المختصر، ج۱، ص۳۳، قم ۱۳۶۴ش.

[۷۲] علامه حلی، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج۱، ص‌۹، مشهد ۱۴۱۲.

قزوینی رازی

[۷۳] قزوینی رازی، عبدالجلیل، نقض، ج۱، ص‌۲۱۰، به کوشش سید جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ش.

در قرن ششم، طوسی را «فقیه عالم و مفسر و مقری و متکلم» خوانده و نوشته که قول و فتوای طوسی مورد اعتقاد کامل علمای شیعی است. وی

[۷۴] قزوینی رازی، عبدالجلیل، نقض، ج۱، ص‌۵۰۴، به کوشش سید جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ش.

از طوسی با عنوان «شیخ کبیر» یاد کرده و در شمار «محققان شیع اصولی» و در کنار سید مرتضی از او نام برده است.
علامه حلی

[۷۵] علامه حلی، خلاصه الاقوال فی معرفه الرجال، ج۱، ص‌۲۴۹، چاپ جواد قیومی، قم ۱۴۱۷.

از طوسی با عناوین «شیخ الامامیه» و «رئیس الطائفه» یاد نموده

[۷۶] بحرالعلوم طباطبایی، سید محمدمهدی، الفوائد الرجالیه، ج‌۳، ص۲۲۷ ۲۲۸، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ش.

و بحرانی، به نقل از برخی مشایخ خود،

[۷۷] بحرانی، یوسف‌ بن احمد، لؤلؤه البحرین، ج۱، ص‌۲۹۷-۲۹۸، چاپ سید محمد صادق بحرالعلوم، نجف ۱۹۶۹م.

از وی با عناوین «شیخ‌ الطائفه، رئیس المذهب، امام فی الفقه و الحدیث» نام برده است.
آرای شیخ طوسی، پس از وی، در میان امامیه با قبول عام روبرو شد. در برخی موضوعات، شیخ طوسی پیشگام علمای شیعه است. برای نمونه، او نخستین کس در میان شیعه است که تفسیری جامع بر سراسر قرآن نگاشت

[۷۸] طوسی، محمد‌ بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، ج‌۱، ص۱، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.

[۷۹] طوسی، محمد‌ بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ج۱، ص‌۴۵۰، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰.

[۸۰] قزوینی رازی، عبدالجلیل، نقض، ج۱، ص‌۲۱۲، به کوشش سید جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ش.

و کتابی تفصیلی در اصول فقه نوشت.

[۸۱] طوسی، محمد‌ بن حسن، العده فی اصول الفقه، ج‌۱، ص‌۳، چاپ محمدرضا انصاری قمی، قم ۱۴۱۷.

۱۰ – شاگردان

طوسی در بغداد و نجف شاگردان بسیاری پرورد. جمعی از مهم‌ترین شاگردان او عبارت‌اند از:
۱. احمد‌ بن حسین خزاعی نیشابوری؛

[۸۲] منتجب‌الدین رازی، علی‌ بن بابویه، الفهرست، ج۱، ص‌۳۲ ۳۳، چاپ سید جلال‌الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش.

۲. اسماعیل و اسحق پسران حسن‌ بن بابویه؛
۳. آدم‌ بن یونس نسفی؛

[۸۳] منتجب‌الدین رازی، علی‌ بن بابویه، الفهرست، ج۱، ص۳۴، چاپ سید جلال‌الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش.

۴. ابوالخیر برکت‌ بن محمد نسفی؛

[۸۴] منتجب‌الدین رازی، علی‌ بن بابویه، الفهرست، ج۱، ص۴۲-۴۳، چاپ سید جلال‌الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش.

۵. تقی بن‌ نجم حلبی؛

[۸۵] منتجب‌الدین رازی، علی‌ بن بابویه، الفهرست، ج۱، ص۴۴، چاپ سید جلال‌الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش.

۶. جعفر‌ بن علی حسینی؛

[۸۶] منتجب‌الدین رازی، علی‌ بن بابویه، الفهرست، ج۱، ص۴۵-۴۶، چاپ سید جلال‌الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش.

۷. ابوعلی حسن‌ بن محمد طوسی (فرزند طوسی)؛
۸. حسن‌ بن حسین‌ بن بابویه (که در نجف هم تصانیف طوسی را بر او خواند)؛
۹. حسین‌ بن مظفر حمدانی؛
۱۰. حسن‌ بن عبدالعزیز جیهانی؛

[۸۷] منتجب‌الدین رازی، علی‌ بن بابویه، الفهرست، ج۱، ص۴۷، چاپ سید جلال‌الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش.

۱۱. سید عمادالدین ذوالفقار‌ بن محمد حسنی مروزی؛

[۸۸] منتجب‌الدین رازی، علی‌ بن بابویه، الفهرست، ج۱، ص۶۲، چاپ سید جلال‌الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش.

۱۲. سید زید‌ بن علی حسنی؛

[۸۹] منتجب‌الدین رازی، علی‌ بن بابویه، الفهرست، ج۱، ص۶۵، چاپ سید جلال‌الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش.

۱۳. سلیمان‌ بن حسن صهرشتی؛

[۹۰] منتجب‌الدین رازی، علی‌ بن بابویه، الفهرست، ج۱، ص۶۷، چاپ سید جلال‌الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش.

۱۴. صاعد‌ بن ربیعه؛

[۹۱] منتجب‌الدین رازی، علی‌ بن بابویه، الفهرست، ج۱، ص۷۱ ۷۲، چاپ سید جلال‌الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش.

۱۵. ابوصلت‌ بن عبدالقادر؛
۱۶. سید ابوالنجم ضیاء‌ بن ابراهیم علوی شجری؛
۱۷. ضمره بن یحیی شعیبی؛
۱۸. عبدالرحمن‌ بن احمد خزاعی نیشابوری معروف به شیخ مفید؛
۱۹. عبدالجبار مقری رازی همچنین معروف به شیخ مفید؛

[۹۲] منتجب‌الدین رازی، علی‌ بن بابویه، الفهرست، ج۱، ص۷۵ ۷۶، چاپ سید جلال‌الدین محدث