توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت کامل حزب (علوم سیاسی) ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت کامل حزب (علوم سیاسی) ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت کامل حزب (علوم سیاسی) ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint :

پاورپوینت کامل حزب (علوم سیاسی) ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint

برای اصطلاحات مشابه، حزب (علوم دیگر) را ببینید.

‌حزب گروهی است که با هدف دستیابی به قدرت ــ از راه انتخابات یا انقلاب ــ یا اعمال آن در یک نظام سیاسی، تأسیس می‌شود.

فهرست مندرجات

۱ – واژه حزب
۲ – عناوین مقاله
۳ – در ایران
۳.۱ – آغاز فعالیت سیاسی تشکلها
۳.۲ – آغاز فعالیت رسمی احزاب
۳.۳ – تشکیل حزب عدالت در باکو
۳.۴ – راه یافتن به مجلس
۴ – در دوران پهلوی
۴.۱ – دوره پهلوی اول
۴.۲ – دوره پهلوی دوم
۴.۲.۱ – ازسال ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۲ش
۴.۲.۱.۱ – تقسیم جریانهای تاثیر گذار
۴.۲.۱.۲ – از نظر ایدئولوژی
۴.۲.۲ – ازسال ۱۳۳۲ تا ۱۳۳۹ش
۴.۲.۳ – از سال ۱۳۳۹ تا ۱۳۴۲ش
۴.۲.۴ – از سال ۱۳۴۲ تا ۱۳۵۷ش
۴.۲.۴.۱ – فعالیت احزاب دولتی
۴.۲.۴.۲ – از سرگیری فعالیت احزاب
۵ – در دوره جمهوری اسلامی
۵.۱ – چپ‌گرایان اسلامی
۵.۲ – ایجاد تشکیلات سیاسی رسمی روحانیون
۵.۳ – تصویب قانون فعالیت احزاب
۵.۴ – ائتلاف دو جریان
۵.۵ – صف‌آرایی برخی تشکلها
۶ – فهرست منابع
۷ – پانویس
۸ – منبع

۱ – واژه حزب

در انگلیسی Party، در فرانسه Parti) از قرن هجدهم به بعد در اروپای غربی وارد ادبیات سیاسی شد و همراه با گسترش شیوه و سبک سیاسی غربی در دیگر نقاط جهان نیز گسترش یافت. نخستین احزاب از تلفیق گروههای پارلمانی و کمیته‌های انتخاباتی و از معدود افراد ثروتمند و صاحب نفوذ تشکیل می‌شد. احزاب در شکل نوین خود در اروپا و ایالات متحده قرن نوزدهم و در نظامهای پارلمانی شکل گرفتند.اگرچه ویژگیهای ملی و منطقه‌ای در شکل‌گیری و شیوه عمل احزاب در جهان اسلام مؤثر بوده است، خطوط کلی تحولات سیاسی و اقتصادی و ایدئولوژیک نظامهای غربی را در احزاب سکولار جهان اسلام نیز می‌توان مشاهده کرد.در عربی اگرچه نمونه‌هایی از کاربرد واژه «حزب» در مقابل معادل اروپایی آن در قرن نوزدهم وجود دارد، اما اولین کاربرد صریح واژه حزب به معنای جمعیت سیاسی را به فرح انطون در مقاله‌ای به تاریخ ۱۳۲۴/ ۱۹۰۶ منتسب دانسته‌اند. در ترکی عثمانی واژه «فرقه» و در ترکی استانبولی واژه «پارتی» (Parti) به کار رفته است. در اردو حزب سیاسی را‌ به‌طور کلی «سیاسی جماعت» می‌گویند، هر چند بعضیها کلمه پارتی (پارتی) را نیز که‌ به‌طور مستقیم از انگلیسی گرفته شده به کار می‌برند. همچنین واژه‌های جمعیت، جماعت، حرکت، جبهه و مانند آن، با وجود آن‌که دقیقاً به مفهوم حزب سیاسی نیستند، گاه به عنوان معادل آن به کار رفته‌اند.

۲ – عناوین مقاله

این مقاله مشتمل است بر حزب :
۱) در ایران
۲) در جهان عرب
۳) در عثمانی
۴) در ترکیه
۵) در قفقاز
۶) در هند و بنگلادش
۷) در افریقای مسلمان غیرعرب
برای تاریخ احزاب در ازبکستان، افغانستان ، اندونزی، پاکستان، تاجیکستان و مالزی رجوع کنید به مدخل این کشورها و مدخل احزاب مهم این کشورها.

۳ – در ایران

نخستین تشکیلات سیاسی به سبک جدید در ایران فراموشخانه بود که میرزاملکم‌خان ناظم‌الدوله در دوره سلطنت ناصرالدین‌شاه (حک: ۱۲۶۴ـ۱۳۱۳)، در اواخر ۱۲۷۴ یا اوایل ۱۲۷۵ در تهران تشکیل داد.

[۱] اسماعیل رائین، فراموشخانه و فراماسونری در ایران، ج۱، ص۴۹۷، تهران ۱۳۷۸ش.

[۲] فرشته نورائی، تحقیق در افکار میرزا ملکم‌خان ناظم‌الدوله، ج۱، ص۷۵، تهران ۱۳۵۲ش.

گرچه فراموشخانه نامِ حزب نداشت، کارکرد حزبی داشت. گفته شده است که میرزاملکم‌خان می‌خواست از فراموشخانه همچون حزب استفاده کند

[۳] فرشته نورائی، تحقیق در افکار میرزا ملکم‌خان ناظم‌الدوله، ج۱، ص۷۵ـ۷۶، تهران ۱۳۵۲ش.

(برای آگاهی بیش‌تر درباره فراموشخانه رجوع کنید به فراماسونری).
در ۱۲۷۸ فعالیت فراموشخانه ممنوع شد.

[۴] محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، المآثر و الآثار، ج۱، ص۱۶۱، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران: اساطیر، ۱۳۶۳ش.

[۵] فرشته نورائی، تحقیق در افکار میرزا ملکم‌خان ناظم‌الدوله، ج۱، ص۸۱، تهران ۱۳۵۲ش.

در اواخر سلطنت ناصرالدین‌شاه ، جمعیت «پیروان صفی‌علیشاه» تشکیل شد که جز تجمع اعضا و تبادل اخبار، فعالیت اجتماعی خاصی نداشت.

[۶] هاشم محیط‌مافی، مقدمات مشروطیت، ج۱، ص۴۹ـ ۵۰، به کوشش مجید تفرشی و جواد جان‌فدا، تهران ۱۳۶۳ش.

گفتنی است که تشکلهای سیاسی به سبب استبداد دوره ناصری مجالی برای فعالیت آشکار نداشتند و مجلسی نیز وجود نداشت تا احزاب سیاسی در آن فعالیت کنند.

[۷] مهدی ملکزاده، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، ج۱، ص۲۰۹، تهران ۱۳۶۳ش.

[۸] منصوره اتحادیه، پیدایش و تحول احزاب سیاسی مشروطیت: دوره‌های یکم و دوم مجلس شورای ملی، ج۱، ص۱۲۳، تهران ۱۳۸۱ ش.

در آستانه نهضت مشروطه در ۱۳۲۲، گروهی از آزادی‌خواهان، انجمن مخفی و انجمن ملی را در تهران تشکیل دادند

[۹] محمدبن علی ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، ج۱، ص۲۴۵ـ۲۴۶، چاپ علی‌اکبر سعیدی سیرجانی، تهران ۱۳۷۶ـ ۱۳۷۷ش.

[۱۰] مهدی ملکزاده، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، ج۲، ص۲۳۷ـ۲۴۴، تهران ۱۳۶۳ش.

که پیش‌درآمدی بر تشکیل احزاب بود. این انجمنها خواستار اصلاحات و رهایی ملت «از قید عبودیت و اسارت» بودند.

[۱۱] محمدبن علی ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، ج۱، ص۲۴۸، چاپ علی‌اکبر سعیدی سیرجانی، تهران ۱۳۷۶ـ ۱۳۷۷ش.

پس از پیروزی نهضت مشروطه (۱۳۲۴)، انجمنهای بسیاری تشکیل شد و در پی آن انجمن مرکزی به وجود آمد که هریک از انجمنها در آن نماینده داشتند ولی، به رغم تلاش بسیار، شمار اندکی از آن‌ها به نخستین مجلس شورای ملی راه یافتند

[۱۲] فریدون آدمیت، ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران، ج۲، ص۱۳۲، تهران ۱۳۵۵ـ (۱۳۷۰ش).

[۱۳] فریدون آدمیت، ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران، ج۲، ص۱۳۴، تهران ۱۳۵۵ـ (۱۳۷۰ش).

.

[۱۴] منصوره اتحادیه، پیدایش و تحول احزاب سیاسی مشروطیت: دوره‌های یکم و دوم مجلس شورای ملی، ج۱، ص۲۱۱ـ۲۱۲، تهران ۱۳۸۱ ش.

دخالت انجمنها در امور مجلس و دولت سبب شد تا نمایندگان مجلس خواهان برچیدن انجمنهایی شوند که «اسباب اغتشاش» و «باعث هرج ‌و مرج» بودند.

[۱۵] ایران مجلس شورای ملی، مذاکرات مجلس (شورای ملی) : دوره اول تقنینیه، ج۱، ص۱۳۰، ۱۷ شعبان ۱۳۲۴ تا ۲۲ جمادی‌الاولی ۱۳۲۶ قمری، تهران ۱۳۲۵ش.

۳.۱ – آغاز فعالیت سیاسی تشکلها

افزون بر انجمنها، تشکلهای دیگری فعالیت سیاسی خود را آغاز کردند که مهم‌تر از همه «فرقه اجتماعیون عامیون» یا «کمیته سوسیال دموکرات ایران» بود که پیش از پیروزی مشروطه در بادکوبه تشکیل شده بود و شعبه‌هایی از آن نیز در ایران تأسیس گردید. پس از تشکیل مجلس دوم (۱۳۲۷) بر پایه فرقه اجتماعیون عامیون، «حزب دموکرات» یا «دموکرات عامیون» تشکیل گردید

[۱۶] فریدون آدمیت، فکر دموکراسی اجتماعی در نهضت مشروطیت ایران، ج۱، ص۱۳، تهران ۱۳۵۴ش.

[۱۷] فریدون آدمیت، فکر دموکراسی اجتماعی در نهضت مشروطیت ایران، ج۱، ص۱۶، تهران ۱۳۵۴ش.

[۱۸] محمدتقی بهار، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، ج۱، ص۸، تهران ۱۳۲۳ـ ۱۳۶۳ش.

[۱۹] تهران: وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۰ـ۱۳۸۵ش.

۳.۲ – آغاز فعالیت رسمی احزاب

احزاب با شروع مجلس دوم فعالیت رسمی خود را آغاز کردند. افزون بر دموکراتها، حزب اجتماعیون اعتدالیون نیز در مجلس به فعالیت پرداخت.

[۲۰] محمدتقی بهار، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، ج۱، ص۸، تهران ۱۳۲۳ـ ۱۳۶۳ش.

به گفته آدمیت

[۲۱] فریدون آدمیت، ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران، ج۱، ص۱۳۶، تهران ۱۳۵۵ـ (۱۳۷۰ش).

، این دو حزب از «نظامات صحیح حزبی» برخوردار بودند. احزاب دیگری، چون «اتفاق و ترقی»، نیز به فعالیت پرداختند که اهمیت چندانی نداشتند. رقابت میان دو حزب در مجلس از مرز فعالیت سیاسی و مبارزه صحیح پارلمانی گذشت و به تصفیه‌های خونین و کشته شدن رهبرانی از دو طرف انجامید.

[۲۲] محمدتقی بهار، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، ج۱، ص۹، تهران ۱۳۲۳ـ ۱۳۶۳ش.

[۲۳] محمدتقی بهار، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، ج۱، ص۱۱، تهران ۱۳۲۳ـ ۱۳۶۳ش.

[۲۴] یحیی دولت‌آبادی، حیات یحیی، ج۳، ص۱۳۴ـ۱۳۷، تهران ۱۳۶۲ش.

احزاب، به رغم اختلافاتشان، پس از اولتیماتوم روسیه مبنی بر اخراج مورگان شوستر، به اتفاق با روسیه به مخالفت برخاستند، اما پس از تسلیم دولت در برابر خواستهای روسیه، تعدادی از رهبران حزب دموکرات و اعتدالیون تبعید شدند.

[۲۵] یحیی دولت‌آبادی، حیات یحیی، ج۷، ص۱۴۵۸ـ۱۴۵۹، تهران ۱۳۶۲ش.

[۲۶] یحیی دولت‌آبادی، حیات یحیی، ج۷، ص۱۴۷۸ـ۱۴۷۹، تهران ۱۳۶۲ش.

[۲۷] ویلیام مورگان شوستر، اختناق ایران، ج۱، ص۲۲۴ـ۲۲۷، ترجمه ابوالحسن موسوی شوشتری، تهران ۱۳۵۱ش.

در فاصله مجلس دوم و سوم، به‌سبب اختناق دوره ناصرالملک، نایب‌السلطنه، با احزاب به خشونت رفتار شد و از فعالیت آنان، به‌ویژه حزب دموکرات، جلوگیری شد. پس از گشایش مجلس سوم (۱۳۳۳) و سقوط ناصرالملک، احزاب پیشین به‌همراه گروههای سیاسی جدید، چون جناح بی‌طرف و هیئت علمیه، فعالیت خود را از سر گرفتند.

[۲۸] محمدتقی بهار، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، ج۱، ص۱۲ـ۱۴، تهران ۱۳۲۳ـ ۱۳۶۳ش.

[۲۹] احمد کسروی، تاریخ هیجده ساله آذربایجان، ج۱، ص۴۹۰ـ۴۹۱، تهران ۱۳۷۸ش.

[۳۰] احمد کسروی، تاریخ هیجده ساله آذربایجان، ج۱، ص۶۲۳، تهران ۱۳۷۸ش.

با کشیده شدن دامنه جنگ جهانی اول به ایران و در پی بروز تنش و دودستگی میان احزاب در حمایت از متحدین و متفقین، گروهی از احزاب به هواخواهی از متحدین، ائتلاف و از تهران مهاجرت کردند. در قصرشیرین ، پس از توافق رهبران دو حزب دموکرات و اعتدالیون، احزاب منحل شدند.

[۳۱] محمدتقی بهار، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، ج۱، ص۱۷ـ۲۳، تهران ۱۳۲۳ـ ۱۳۶۳ش.

[۳۲] محمدتقی بهار، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، ج۱، ص۱۱۶، تهران ۱۳۲۳ـ ۱۳۶۳ش.

[۳۳] احمدعلی سپهر، ایران در جنگ بزرگ: ۱۹۱۸ـ ۱۹۱۴، ج۱، ص۲۷۸ به بعد، تهران ۱۳۳۶ش.

[۳۴] رضاعلی دیوان‌بیگی، سفر مهاجرت در نخستین جنگ جهانی، ج۱، ص۶۸ به بعد، تهران ۱۳۵۱ش.

[۳۵] حسین جودت، از صدر مشروطیت تا انقلاب سفید: تاریخچه فرقه دموکرات، ج۱، ص۴۲، یا، جمعیت عامیون ایران، (تهران) ۱۳۴۸ش.

۳.۳ – تشکیل حزب عدالت در باکو

در همان زمان زمینه فعالیت برای احزاب چپ‌گرا فراهم شد. تشکیل حزب عدالت در باکو در اردیبهشت ۱۲۹۶، پیش‌زمینه‌ای برای آغاز فعالیت این احزاب بود. حزب عدالت پس از نخستین مجمع آن در ۱۲۹۹ش در انزلی، به حزب کمونیست تغییرنام داد و فعالیتش را در ایران آغاز کرد.

[۳۶] اسناد تاریخی جنبش کارگری، سوسیال ـ دموکراسی و کمونیستی ایران، ج۱، ص۷۰ـ۷۱، ج ۱، فلورانس ۱۹۷۴، چاپ افست تهران: علم، (بی‌تا).

[۳۷] احسان طبری، کژ راهه: خاطراتی از تاریخ حزب توده، ج۱، ص۱۶، تهران ۱۳۶۷ش.

[۳۸] تهران: وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۰ـ۱۳۸۵ش.

افزون بر آن، حزب سوسیالیست ــکه آن را جمعی از رهبران دو حزب دموکرات و اعتدالیون تشکیل دادندــ به رهبری سلیمان میرزا اسکندری، از جمله احزاب چپ‌گرا به‌شمار می‌رفت. این حزب، چه در مجلس چه خارج از آن، از سردار سپه (رضاشاه) حمایت کرد. حزب سوسیالیست در مجلس چهارم در اقلیت بود و در برابر حزب اصلاح‌طلبان، که در اکثریت بود، به فعالیت پرداخت. حزب اصلاح‌طلبان را کسانی چون سیدحسن مدرس ، نصرت‌اللّه فیروز، و عبدالحسین تیمورتاش تأسیس کردند. این حزب در خارج از مجلس نیز نفوذ داشت.

[۳۹] محمدتقی بهار، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، ج۱، ص۱۳۰ـ۱۳۴، تهران ۱۳۲۳ـ ۱۳۶۳ش.

[۴۰] حسین جودت، از صدر مشروطیت تا انقلاب سفید: تاریخچه فرقه دموکرات، ج۱، ص۶۵، یا، جمعیت عامیون ایران، (تهران) ۱۳۴۸ش.

[۴۱] حسین جودت، از صدر مشروطیت تا انقلاب سفید: تاریخچه فرقه دموکرات، ج۱، ص۱۰۸ـ۱۰۹، یا، جمعیت عامیون ایران، (تهران) ۱۳۴۸ش.

در مجلس پنجم، حزب دموکرات مستقل به وجود آمد که سپس به حزب تجدد تغییرنام داد و نقش مهمی در به سلطنت رسیدن رضاخان ایفا کرد.

[۴۲] محمدتقی بهار، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، ج۲، ص۲۷ـ ۲۸، تهران ۱۳۲۳ـ ۱۳۶۳ش.

رهبران اصلی آن، عبدالحسین تیمورتاش، علی‌اکبر داور و سیدمحمد تدین بودند که پیش از آن از دموکراتها حمایت می‌کردند ولی از به کار بردن عنوان دموکرات برای حزب خودداری نمودند، که یکی از دلایل آن به گفته آبراهامیان

[۴۳] Ervand Abrahamian, Iran between two revolutions, Princeton, N J 1983، ج۱، ص۱۲۱ـ۱۲۲.

وجود احزاب محافظه‌کار محلی در مناطق دیگر، چون فارس، با عناوینی نظیر حزب واقعی دموکرات، حزب دموکرات غربی و حزب مستقل دموکرات بود که در فاصله سالهای ۱۲۹۸ تا ۱۳۰۳ش فعالیت می‌کردند.

۳.۴ – راه یافتن به مجلس

در سالهای پایانی حکومت قاجار، این احزاب بر تحولات سیاسی ایران تأثیر گذاشتند. رضاخان، که از نقش احزاب آگاه بود، با حمایت از آنان در مجلس چهارم و پنجم، راه ترقی را سریع‌تر پیمود. بسیاری از نامزدهای حزب سوسیالیست و تجدد، که با دخالت رضاخان در انتخابات به مجلس راه یافته بودند، با برنامه‌های اصلاحی و حمایتی خود (نظیر تصویب لایحه نظام‌وظیفه اجباری، قطع بودجه دربار، اعطای فرمانداری کل به رضاخان و طرح الغای سلطنت قاجار)، زمینه تشکیل حکومت پهلوی را فراهم کردند

[۴۴] Ervand Abrahamian, Iran between two revolutions, Princeton, N J 1983، ج۱، ص۱۳۱ـ۱۳۳.

۴ – در دوران پهلوی

دوران حکومت پهلوی، از نظر آزادی فعالیتهای سیاسی و کارکرد احزاب و تعامل آنان و جمعیتهای سیاسی با حکومت در دوره پهلوی اول و پهلوی دوم بررسی می‌شود.

۴.۱ – دوره پهلوی اول

دوره پهلوی اول(۱۳۰۴ـ۱۳۲۰ش)،رضاشاه از همکاری احزاب در رسیدن به سلطنت بسیار سود جست و احزاب یکی از سه رکن به قدرت رسیدن وی بودند

[۴۵] جان‌فارن، مقاومت شکننده: تاریخ تحولات اجتماعی ایران از سال ۱۵۰۰ میلادی مطابق با ۸۷۹ شمسی تا انقلاب، ج۱، ص۳۰۷، ترجمه احمد تدین، تهران ۱۳۷۷ش.

[۴۶] Ervand Abrahamian, Iran between two revolutions, Princeton, N J 1983، ج۱، ص۱۳۱ـ۱۳۵.

[۴۷] حزب سوسیالیست منحل گردید و حزب تجدد، که همواره حامی رضاشاه بود، به حزب ایران‌نو و سپس حزب ترقی تغییرنام داد، ولی به‌سبب بدگمانی شاه، مبنی بر اینکه «احساسات جمهوری‌خواهی» را می‌پروراند، فعالیتش غیرقانونی شد، عبدالصمد کامبخش، شمه‌ای درباره تاریخ جنبش کارگری ایران: سوسیال دمکراسی انقلابی، حزب کمونیست ایران، حزب توده ایران، تهران ۱۳۶۰ش.

[۴۸] Ervand Abrahamian, Iran between two revolutions, Princeton, N J 1983، ج۱، ص۱۳۸ـ۱۳۹.

رضاشاه، با آگاهی از نقش و توان احزاب، برای مقابله با حزب مطیع خود

[۴۹] تهران: وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۰ـ۱۳۸۵ش.

حزب «ضداجنبیها» را تشکیل داد

[۵۰] Matthew Elliot, “New Iran and the dissolution of party politics under Reza Shah”, in Men of order: authouritarian modernization under Ataturk and Raza Shah, (ed) Touraj Atabaki and Erik J Zurcher, London: I B Tauris, 2004، ج۱، ص۶۹.

.

[۵۱] ذیل “Hizb. III”.

در این میان حزب کمونیست، با آن‌که بیش از دیگر احزاب سرکوب شده بود، به فعالیت زیرزمینی روی آورد و پس از مجمع دوم (کنگره ارومیه ) در ۱۳۰۶ش، بر لزوم تغییر سیاستش در برابر حکومت رضاشاه ــکه «برداشتن پرده از روی جنایات مزدوران و عمال شاه» بودــ تأکید نمود.

[۵۲] عبدالصمد کامبخش، شمه‌ای درباره تاریخ جنبش کارگری ایران: سوسیال دمکراسی انقلابی، ج۱، ص۴۴، حزب کمونیست ایران، حزب توده ایران، تهران ۱۳۶۰ش.

با تصویب قانون «مجازات مُقْدِمین بر علیه امنیت و استقلال مملکت» در ۱۳۱۰ش،

[۵۳] ایران قوانین و احکام، مجموعه قوانین سال ۱۳۱۰، ج۱، ص۳۹ـ۴۰، تهران: روزنامه رسمی کشور شاهنشاهی ایران، ۱۳۳۶ش.

مبارزه با احزاب و گروههای سیاسی شدت گرفت و از آن پس دیگر هیچ حزبی امکان ظهور و فعالیت قانونی نیافت. تا پایان حکومت پهلوی اول فقط از تشکیل سه گروه گزارش شده که مهم‌تر از همه گروهی است که بعدها به پنجاه و سه نفر معروف شد و در ۱۳۱۶ش، در پی دستگیری اعضای آن، منحل گردید

[۵۴] انور خامه‌ای، خاطرات سیاسی، ج۱، ص۹۱ به بعد، تهران ۱۳۷۲ش.

. گروه دیگر ــکه نمی‌توان آن را تشکل سیاسی نامیدــ گروه محسن جهانسوزی بود که پیش از اقدام بر ضد حکومت، شناسایی و سرکوب گردید.

[۵۵] نجفقلی پسیان، واقعه اعدام جهانسوز و ریشه‌های سیاسی و اجتماعی آن، ج۱، ص۴۳ به بعد، تهران ۱۳۷۰ ش.

حزبی نیز در اواخر پهلوی اول، با نام حزب برادران، به زعامت، سیدنورالدین شیرازی، از مجتهدان طراز اول شیراز در این شهر شکل گرفت که «به سبب اقدامات سیاسی» فعالیتش متوقف شد

[۵۶] اسناد احزاب سیاسی ایران: ۱۳۲۰ـ ۱۳۳۰ش، به کوشش بهروز طیرانی، ج۱، ص۳۱۵ـ۳۱۷، تهران: سازمان اسناد ملی ایران، ۱۳۷۶ش.

.
بدین‌سان در شهریور ۱۳۲۰، رضاشاه در حالی مجبور به کناره‌گیری از قدرت و خروج از کشور شد که هیچ حزب و گروه سیاسی در ایران باقی نگذاشته بود.

۴.۲ – دوره پهلوی دوم

دوره پهلوی دوم (۱۳۲۰ـ۱۳۵۷ش)، که خود به چهار دوره تقسیم می‌شود.

۴.۲.۱ – ازسال ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۲ش

در پی اشغال ایران در جنگ جهانی دوم ، محمدرضا پهلوی که جوانی بی‌تجربه بود، اداره امور کشور را برعهده گرفت و بدین‌ترتیب خلأ قدرتی ناشی از ضعف حکومت و اشغال کشور به وجود آمد که زمینه‌ساز پیدایی آزادیهای سیاسی و اجتماعی و فرهنگی شد. این امر دوره جدیدی از فعالیت احزاب را نوید می‌داد. در این فضای جدید، که تا ۱۳۳۲ش ادامه یافت، صدها گروه، حزب، تشکل سیاسی و صنفی تأسیس شد. حزب توده نخستین حزبی بود که پس از شهریور ۱۳۲۰ تأسیس شد.

[۵۷] تهران: وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۰ـ۱۳۸۵ش.

در آذر همان سال، علی دشتی و جمال امامی، برای مقابله با حزب توده، حزب عدالت را تأسیس کردند.روند تأسیس احزاب و گروهها تا ۱۳۲۷ش با سرعت ادامه یافت ولی در پی غیرقانونی شدن حزب توده، تا حدودی کُند شد، اما قطع نشد و در دوران نخست‌وزیری دکتر مصدق (۱۳۳۰ـ۱۳۳۲ش) بار دیگر شدت گرفت. در این دوره نزدیک به هفتاد حزب در تهران و شهرستانها به فعالیت پرداختند.

[۵۸] اسناد احزاب سیاسی ایران: ۱۳۲۰ـ ۱۳۳۰ش، به کوشش بهروز طیرانی، تهران: سازمان اسناد ملی ایران، ۱۳۷۶ش.

۴.۲.۱.۱ – تقسیم جریانهای تاثیر گذار

نیروها و جریانهایی که در شکل‌گیری احزاب و گروههای سیاسی و صنفی در این دوران نقش داشتند به چهار گروه تقسیم می‌شوند: نیروهای مستقل و ملی اصلاح‌طلب، افراد و خاندانهای زمین‌دار و ذی‌نفوذ، دربار، و قدرتهای خارجی.

[۵۹] اسناد احزاب سیاسی ایران: ۱۳۲۰ـ ۱۳۳۰ش، به کوشش بهروز طیرانی، ج۱، مقدمه طیرانی، صنوزده ـ بیست، تهران: سازمان اسناد ملی ایران، ۱۳۷۶ش.

این احزاب افزون بر خاستگاه و دلایل تشکیل آن، به لحاظ دامنه فعالیت، چه از نظر زمانی چه جغرافیایی، با یکدیگر تفاوت داشتند. به‌لحاظ جغرافیایی، گروهی از این احزاب و گروهها فراگیر بودند و در سراسر ایران فعالیت داشتند، مانند حزب توده ایران، حزب ایران، حزب دموکرات ایران و حزب اراده ملی. همچنین شورای متحده کارگران ایران در بیش‌تر کارخانه‌ها و کارگاههای سراسر کشور فعالیت داشت. گروه دیگری از احزاب و گروهها در یک شهر، استان و منطقه فعالیت می‌کردند، مانند فرقه دموکرات آذربایجان ، حزب دموکرات کردستان ، حزب سعادت خوزستان و حزب ایمان شاهرود . از نظر زمانی بسیاری از احزاب عمر کوتاهی داشتند، از جمله حزب دموکرات ایران به رهبری احمد قوام، نخست‌وزیر وقت، که در ۱۳۲۵ش تأسیس شد و با سقوط دولت وی در ۱۳۲۶ش، منحل گردید. بسیاری از احزاب نیز،

[۶۰] حزب ایران نوین به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۰ـ۱۳۸۵ش.

پس از فعالیت کوتاه‌مدت، یا در احزاب دیگر ادغام شدند یا نام خود را تغییر دادند یا بنابه دلایل داخلی حزب، فعالیتهای خود را متوقف کردند. همچنین در پایان این دوره چند حزب و گروه، به‌سبب سرکوب حکومت، منحل شدند. بزرگ‌ترین گروهی که براثر کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ از میان رفت، شورای متحده مرکزی کارگران و کشاورزان بود که، با وجود گستردگی و اعضای بسیار، نتوانست تجدید سازمان کند. تعدادی از احزاب نیز، به‌رغم سرکوب حکومت، پس از کودتا به حیات خود ادامه دادند، از جمله جبهه ملی ایران•، حزب توده ایران، حزب ایران، حزب ملت ایران، فرقه دموکرات آذربایجان و نیروی سوم. احزابی چون حزب زحمتکشان ملت ایران، به رهبری مظفر بقایی کرمانی، نیز با تغییر روش و حمایت از دربار و کودتا خود را از خطر سرکوب مصون ساختند. احزاب در این دوره از نظر سازماندهی و تشکیلات حزبی، به جز یک یا دو تشکل، فاقد شرایط لازم برای تشکیلات بودند. به گفته عبده،

[۶۱] جلال عبده، چهل سال در صحنه قضایی، ج۱، ص۱۵۵، سیاسی، دیپلماسی ایران و جهان، تهران ۱۳۶۸ش.

نبودن تجربه حزبی موجب شد که به‌جز حزب توده، بقیه احزابْ تشکیلاتِ مرتب با اساسنامه و برنامه‌ای روشن نداشته باشند. به نظر لنچافسکی،

[۶۲] George Lenczowski, Russia and the West in Iran, 1918،۱۹۴۸: a study in big،power rivalry, Ithaca, N Y 1949، ج۱، ص۱۸۷.

احزاب در صورت یکپارچه کردن تلاشهای خود می‌توانستند به نظم و تشکیلاتی که فاقد آن بودند، دست یابند. احزاب این دوره همچنین فاقد گروههای پارلمانی (فراکسیون) در مجلس بودند و احزابی که مدعی شرکت اعضایشان در مجلس و دولت بودند، ایدئولوژی مشخصی نداشتند و بود و نبودشان در صحنه سیاست تأثیرگذار نبود.

[۶۳] George Lenczowski, Russia and the West in Iran, 1918،۱۹۴۸: a study in big،power rivalry, Ithaca, N Y 1949، ج۱، ص۱۸۵ـ۱۸۶.

افزون بر آن، به‌سبب توقعات اعضای احزاب از رهبرانشان، احزاب جنبه معامله دو طرفه میان اعضا و رهبران پیدا کردند که موجب بی‌اعتمادی مردم شد؛ ازاین‌رو ایرانیان، فعالیتهای حزبی را «حزب بازی» می‌نامیدند.

[۶۴] رحمت مصطفوی، تهران دموکرات و علی امینی در ترازو، ج۱، ص۳۵، (تهران) ۱۳۶۳ش.

۴.۲.۱.۲ – از نظر ایدئولوژی

از نظر ایدئولوژی، احزاب و گروههای این دوره را می‌توان به پنج دسته ملی‌گرا، مذهبی، فاشیست، مارکسیست و محافظه‌کار تقسیم کرد. حزب ایران، حزب میهن، حزب ملت ایران، حزب میهن‌پرستان و جبهه ملی ایران از جمله احزاب ملی‌گرا بودند که بر آزادی و استقلال و جبران عقب‌ماندگی ایران در همه زمینه‌ها تأکید داشتند. در این دسته سه گرایش عمده وجود داشت: ناسیونالیسم، سوسیالیسم و تأکید بر موازنه منفی. دسته دیگر احزاب و گروههایی با گرایش مذهبی بودند، گروههایی چون نهضت خداپرستان سوسیالیست که بعدها به حزب مردم ایران تغییر نام داد؛ فدائیان اسلام؛ حزب برادران که در دوره پهلوی اول تأسیس شده و فعالیتش متوقف شده بود، از سال ۱۳۲۳ش بار دیگر فعالیت خود را از سرگرفت و طرفداران زیادی نیز پیدا کرد، ولی پس از کودتای ۲۸ مرداد تعطیل شد؛ و مجمع مسلمانان مجاهد، که خواستار احیای ارزشهای اسلامی و اجرای قوانین اسلامی بودند. سومین دسته، احزاب فاشیستی چون حزب سومْکا (حزب سوسیالیست ملی کارگران ایران)، حزب کبود و حزب آریا بودند که از شیوه احزاب فاشیستی پیروی می‌کردند. دسته چهارم، پیروان و هواخواهان مارکسیسم بودند که نماد آن‌ها حزب توده ایران و شورای متحده مرکزی کارگران و کشاورزان بود. مرام این دسته مارکسیسم ـ لنینیسم بود که از سیاستهای شوروی پیروی تام داشت. گروههای دیگری از مارکسیستها نیز، با وجود اعتقاد به این مکتب، از استقلال نسبی برخوردار بودند. گروه خلیل ملکی که در ۱۳۲۶ش از حزب توده انشعاب کرد و گروه یوسف افتخاری که در دهه ۱۳۲۰ش اتحادیه کارگران را تأسیس کرد، از جمله این گروههای مارکسیستی بودند. دسته پنجم گروهها و احزاب محافظه‌کاری بودند که به تغییر وضع موجود اعتقادی نداشتند و عمدتآ برای مقابله با احزاب و گروههای چپ به وجود آمدند. حزب عدالت، حزب وطن، حزب اراده ملی، حزب مردم و حزب دموکرات ایران از آن جمله بودند که از شاه و دربار و نیز سیاستهای انگلیس در ایران حمایت می‌کردند. اعضای این احزاب از زمین‌داران، اشراف قدیمی و سرمایه‌داران شهری نوپا بودند.
سالهای ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۲ش، دوران طلایی احزاب در ایران به‌شمار می‌رفت. در این دوره، به‌ویژه در دوره نخست‌وزیری دکتر مصدق، فعالیتهای سیاسی و تبلیغ آرا و اندیشه‌ها آزاد بود. حاصل این آزادی، رشد فکری و آگاهی مردم به حقوق و سرنوشت خود و کشور بود و بزرگ‌ترین ثمره‌اش نیز ملی شدن صنعت نفت ایران بود، ولی کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ به همه چیز پایان داد.

۴.۲.۲ – ازسال ۱۳۳۲ تا ۱۳۳۹ش

پس از کودتا با حمله به دفاتر حزبی و دستگیری فعالان سیاسی و اختناق، فعالیت سیاسی، از جمله فعالیت احزاب، دچار رکود شد.هر چند حزب توده مدتی مخفیانه به فعالیت ادامه داد، ولی پس از کشف شبکه افسران حزب و دستگیری اعضا در اواخر ۱۳۳۳ش، فعالیت آن متوقف شد. در فاصله سالهای ۱۳۳۲ تا ۱۳۳۷ش آخرین مقاومت سازمان‌یافته حزب توده در داخل کشور درهم شکست

[۶۵] بهروز، ص ۱۱.

[۶۶] تهران: وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۰ـ۱۳۸۵ش.

به ‌رغم اختناق سیاسی، نیروهای ملی بازمانده از کودتا و نمایندگانی از احزاب ایران، مردم ایران، ملت ایران و نیروی سوم، «نهضت مقاومت ملی» را برای مقابله با حکومت کودتا تشکیل دادند. نهضت در رسیدن به اهداف خود بازماند و در ۱۳۳۹ش متلاشی شد و بازماندگان آن بعدها در جبهه ملی دوم و نهضت آزادی ایران به فعالیت ادامه دادند.

[۶۷] مهدی بازرگان، خاطرات بازرگان: شصت سال خدمت و مقاومت، ج۱، ص۳۰۶ به بعد، گفتگو با غلامرضا نجاتی، تهران ۱۳۷۵ـ ۱۳۷۷ش.

[۶۸] غلامرضا نجاتی، تاریخ سیاسی بیست و پنج ساله ایران: از کودتا تا انقلاب، ج۱، ص۹۹ـ۱۲۸، تهران ۱۳۷۱ش.

[۶۹] مذاکرات مجلس (شورای ملی) : دوره اول تقنینیه، ۱۷ شعبان ۱۳۲۴ تا ۲۲ جمادی‌الاولی ۱۳۲۶ قمری، تهران ۱۳۲۵ش.

در اوایل ۱۳۳۶ش، شاه و دولت منوچهر اقبال، ضمن تأکید بر آزادی فعالیتهای حزبی، حمایت خود را از تشکیل نظام دو حزبی اعلام کردند. بدین‌گونه دو حزب دولتی تشکیل شد: حزب مردم به رهبری اسداللّه علم و حزب ملّیون به رهبری منوچهر اقبال. چون این دو حزب، ساخته و پرداخته دولت بودند، نتوانستند مشروعیت کسب کنند و در میان مردم جایگاهی داشته باشند

[۷۰] محمدرضا پهلوی، شاه مخلوع ایران، ج۱، ص۲۲۸ـ۲۲۹، مأموریت برای وطنم، تهران ۱۳۴۰ش.

[۷۱] احزاب سیاسی در ایران، ترجمه و تنظیم دانشجویان مسلمان پیرو خط امام، ج۲، ص۳۱، بخش ۱، ج ۲، تهران: مرکز نشر اسناد لانه جاسوسی آمریکا، ۱۳۶۶ش.

[۷۲] Mark J Gasiorowski, U S foreign policy and the Shah, Ithaca, N Y 1991، ج۱، ص۱۶۰ـ۱۶۱.

در واقع، ایجاد نظام دو حزبیِ وابسته به دربار، برای درهم شکستن گروههای قدرت و ساختِ دولت مطلقه بود.

[۷۳] حسین بشیریه، موانع توسعه سیاسی در ایران، ج۱، ص۸۴، تهران ۱۳۸۰ش.

۴.۲.۳ – از سال ۱۳۳۹ تا ۱۳۴۲ش

حکومت پهلوی که پس از کودتا، مخالفان را سرکوب کرده بودــ در اواخر دهه ۱۳۳۰ش با بحرانهای دیگری مواجه شد. ضعف و ناتوانی د