توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت کامل تجارب الامم ابن مسکویه ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت کامل تجارب الامم ابن مسکویه ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت کامل تجارب الامم ابن مسکویه ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint :

تجارب الامم

برای دیگر کاربردها، تجارب الامم (ابهام‌زدایی) را ببینید.

تَجارِبُ الْاُمَم، عنوان یکی از مشهورترین منابع تاریخی، نوشته ابوعلی مسکویه (ه‌ م)، مورخ، فیلسوف، پزشک و ادیب پرآواز ایرانی.

فهرست مندرجات

۱ – موضوع
۲ – روش تاریخ‌نگاری در تجارب الامم
۳ – تاریخ بشر از دیدگاه مؤلف
۴ – نام کتاب در منابع
۵ – ویژگی ممتاز
۶ – محتوای بخش‌ها
۷ – بخش پیش از اسلام
۷.۱ – مقدمه مؤلف
۷.۲ – نگرش مؤلف
۷.۳ – منابع
۷.۴ – هسته اصلی تجارب الامم
۷.۴.۱ – شیوه استفاده از منابع
۷.۵ – عهد اردشیر در تجارب الامم
۷.۶ – سرگذشت نامه انوشیروان
۷.۷ – جایگاه بخش پیش از اسلامِ در پژوهش‌های تاریخی
۸ – بخش دور اسلامی (تا ۳۶۹ق)
۸.۱ – مأخذ و نحوه اخذ وقایع
۸.۱.۱ – تاریخ طبری
۸.۱.۲ – التاجی
۸.۱.۳ – تاریخ ثابت بن سنان
۸.۲ – مهم‌ترین بخش کتاب تجارب‌الامم
۸.۳ – شیوه تدوین و نگارش
۹ – زمان تألیف
۱۰ – روشن شدن چند نکته مبهم
۱۱ – تفاوت با تاریخ طبری
۱۲ – بهره مورخان از تجارب‌الامم
۱۳ – انتشار
۱۴ – فهرست مطالب
۱۵ – پانویس
۱۶ – منبع

۱ – موضوع

تجارب ‌الامم تاریخ عمومی جهان، و مشتمل بر اخبار و رویدادها از آغاز تا روزگار مؤلف است.

۲ – روش تاریخ‌نگاری در تجارب الامم

بسیاری از مورخان پیشین و در رأس همه طبری ، در نگارش تاریخ ، روش روایی را برگزیده، و تنها به گردآوری اخبار و روایات با ذکر سلسله سندها پرداخته‌اند. این گروه از مورخان در تاریخ‌نگاری، عنصر عقل و خرد را دخالت نمی‌دهند و «نقل» را مرجح می‌شمارند. از این‌رو، روایات مختلف و گاه متضاد را بدون هیچ‌گونه دخل و تصرف و تهذیب و پالایش گرد می‌آورند و عرضه می‌کنند،

[۱] سجادی، صادق و هادی عالم‌زاده، ج۱، ص۳۷، تاریخ‌نگاری در اسلام، تهران، ۱۳۸۰ش.

اما ابوعلی مسکویه شیوه‌ای دیگر پیش گرفته، و با حذف سلسله سندها از یک‌سو، و انتخاب و تهذیب روایاتی که به نظر او درست‌تر است، و نیز برخی اظهار نظرها و تحلیل‌ها از سوی دیگر، کوشیده است تا ساختاری یکدست، پیوسته و منسجم از تاریخ به دست دهد. از این‌رو، وقایعی را درخور ذکر و دارای ارزش تاریخی دانسته است که سازگار با عقل و منطق ، و به دور از مبالغه و خرافات باشد، تا انسان در زندگی فردی و اجتماعی بتواند از آن عبرت گیرد و بر تجارب خویش بیفزاید.

[۲] ابوعلی مسکویه، احمد، ج۱، ص۴۸- ۴۹، تجارب‌الامم، به کوشش ابوالقاسم امامی، تهران، ۱۳۷۶- ۱۳۷۹ش/۱۹۹۷-۲۰۰۱م.

[۳] امامی، ابوالقاسم، ج۱، ص۲۷- ۲۸، مقدمه و حاشیه بر تجارب‌الامم (نک‌ ‌: هم‌، ابوعلی مسکویه).

از این‌رو، محققان تجارب‌الامم را نوعی تاریخ تحلیلی دانسته‌اند که مؤلفِ فیلسوف آن برای نخستین‌بار در تاریخ‌نگاری عصر اسلامی، حوادث را مورد تحلیل و دقت عقلانی قرار داده است.

[۴] سجادی، صادق و هادی عالم‌زاده، ج۱، ص۴۶، تاریخ‌نگاری در اسلام، تهران، ۱۳۸۰ش.

۳ – تاریخ بشر از دیدگاه مؤلف

در نظر ابوعلی‌مسکویه تاریخ بشر آزمایشگاهی برای تحصیل تجربه و استفاده از آن در سیاست مدن و تدبیر منزل و تهذیب اخلاق است و بر آن است که ذکر حوادث یا واقعه‌نگاری صرف نمی‌تواند این هدف را تحقق بخشد، مگر آن‌که حوادث مشابه با یکدیگر مقایسه شود و علل و اسباب پیروزی‌ها، شکست‌ها، ظهور و انقراض دولتها ذکر گردد.

[۵] ابوعلی مسکویه، احمد، ج۱، ص۴۷- ۴۸، تجارب‌الامم، به کوشش ابوالقاسم امامی، تهران، ۱۳۷۶- ۱۳۷۹ش/۱۹۹۷-۲۰۰۱م.

[۶] سجادی، صادق و هادی عالم‌زاده، ج۱، ص۴۶، تاریخ‌نگاری در اسلام، تهران، ۱۳۸۰ش.

البته گفتنی است که ابوعلی مسکویه نیز همچون ابن خلدون در عملی ساختن دیدگاههای خود نسبت به فلسفه تاریخ ــ آن‌گونه که هر دو در مقدمه کتاب خود گفته‌اند ــ توفیق چندانی نیافته، و در بیش‌تر موارد تنها به وقایع‌نگاری صرف روی آورده است.

۴ – نام کتاب در منابع

در برخی از منابع نام این کتاب را تجارب الامم و عواقب الهمم

[۷] ابوسلیمان سجستانی، محمد، ج۱، ص۳۴۷، صوان‌الحکمه، به کوشش عبدالرحمان بدوی، تهران، ۱۹۷۴م.

[۸] رودراوری، محمد، ج۱، ص۵، ذیل تجارب الامم، قاهره، ۱۳۳۴ق/۱۹۱۶م.

[۹] امین، ج۱۰، ص۹۶، که دنباله نام کتاب را تعاقب الهمم آورده است، محسن، اعیان الشیعه، بیروت، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م.

ضبط کرده‌اند، ولی چنان‌که مؤلف خود در مقدمه کتاب تصریح کرده

[۱۰] امامی، ابوالقاسم، ج۱، ص۴۹، مقدمه بر ترجمه تجارب الامم ابوعلی مسکویه، تهران، ۱۳۶۹ش.

و بسیاری منابع دیگر نیز همان را آورده‌اند،

[۱۱] ابن اثیر، الکامل، ج۷، ص۱۱۸.

[۱۲] قفطی، علی، ج۱، ص۳۳۱، تاریخ الحکماء، به کوشش یولیوس لیپرت، لایپزیگ، ۱۳۲۱ق/۱۹۰۳م.

[۱۳] ابن خلکان، وفیات، ج۲، ص۱۹۱.

نام اصلی کتاب تجارب الامم است (در برخی منابع صورت کوتاه شد التجارب نیز دیده می‌شود

[۱۴] صفدی، خلیل، ج۸، ص۱۰۹، الوافی بالوفیات، به کوشش محمدیوسف نجم، ویسبادن، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.

) و احتمالاً کاتبان به پیروی از سجع‌گرایی معمول در نام‌گذاری کتابها، خود عبارت تعاقب الهمم را افزوده‌اند.

[۱۵] امامی، ابوالقاسم، ج۱، ص۳۵، مقدمه بر ترجمه تجارب الامم ابوعلی مسکویه، تهران، ۱۳۶۹ش.

گرچه ابوعلی در مقدمه کتاب پادشاه ممدوح خود را بسیار می‌ستاید، اما به نام او تصریح نمی‌کند

[۱۶] امامی، ابوالقاسم، ج۱، ص۴۹-۵۰، مقدمه بر ترجمه تجارب الامم ابوعلی مسکویه، تهران، ۱۳۶۹ش.

با این‌همه، از آن‌جا که خود را کارگزار ویژ ممدوح دانسته،

[۱۷] امامی، ابوالقاسم، ج۱، ص۴۹-۵۰، مقدمه بر ترجمه تجارب الامم ابوعلی مسکویه، تهران، ۱۳۶۹ش.

و شرح رویدادها را نیز تا ۳۶۹ق/ ۹۷۹م، یعنی اواخر پادشاهی عضدالدوله (۳۲۴-۳۷۲ق/۹۳۶-۹۸۲م) پی گرفته، پیدا ست که کتاب به نام همین پادشاه نامدار آل‌بوی ه (ه‌ م) مصدّر شده است.

۵ – ویژگی ممتاز

تجارب الامم مانند هر تاریخ عمومی دیگر از دو بخش تشکیل شده است: بخشی برگرفته از منابع، و بخشی که گزارش روزگار مؤلف است. این بخش دوم از مهم‌ترین و معتبرترین منابع تاریخ آل بویه در قرن ۴ق/۱۰م به‌شمار می‌رود. ابوعلی مسکویه آغاز این بخش را که با شرح حوادث سال ۳۴۰ق/۹۵۱م شروع می‌کند، می‌گوید: «بیشتر گزارش‌هایی که پس از این سال می‌آورم، از مشاهده‌ها و دیده‌های خود من، یا گزارشی است هم‌سنگ دیده‌های من که از دیگران شنیده‌ام».

[۱۸] ابوعلی مسکویه، احمد، ج۲، ص۱۳۶-۱۳۷، تجارب الامم، احمد، قاهره، ۱۳۳۳ق/۱۹۱۵م.

[۱۹] امامی، ابوالقاسم، ج۱، ص۳۸، مقدمه بر ترجمه تجارب الامم ابوعلی مسکویه، تهران، ۱۳۶۹ش.

ابوعلی حدود ۱۲ سال مصاحب و ندیم خاص ابومحمد مهلّبی ، وزیر معزالدوله بویهی بود؛ سپس به مدت ۷ سال (۳۵۳-۳۶۰ق/۹۶۴-۹۷۱م) در خدمت و مصاحبت ابوالفضل ابن عمید ، وزیر رکن‌الدوله و خازن کتابخانه او در ری بود و پس از آن، در شیراز به عضدالدوله پیوست و در زمر ندیمان و رسولان او درآمد و خازن کتابخانه و بیت‌المال وی شد و تا مرگ این سلطان در آن مقام بود. از این‌رو، مؤلف در مقام کارگزار دولت آل بویه، خود شاهد و ناظر بسیاری از رویدادهایی بوده که در کتابش به شرح باز گفته، و یا به تصریحِ خود، از دولتمردان دیگر شنیده است.

۶ – محتوای بخش‌ها

در کهن‌ترین و معتبرترین نسخه تجارب الامم، کتاب بر پایه دوره‌های تاریخی به ۶ بخش تقسیم شده است: بخش یکم، رویدادهای روزگار پیشدادیان تا ۳۷ق؛ بخش دوم، سالهای ۳۸-۱۰۳ق؛ بخش سوم، ۱۰۴-۱۹۱ق؛ بخش چهارم، ۱۹۱-۲۳۳ق؛ بخش پنجم، ۲۳۴-۳۲۶ق؛ و بخش ششم، ۳۲۶- ۳۶۹ق.

[۲۰] امامی، ابوالقاسم، مقدمه بر ترجمه تجارب الامم ابوعلی مسکویه، تهران، ۱۳۶۹ش.

در این مقاله، کتاب تجارب الامم در دو بخشِ کلی «پیش از اسلام» و «دور اسلامی» بررسی می‌شود:

۷ – بخش پیش از اسلام

این بخش مشتمل است بر مقدمه و شرح رویدادهای دوران سلسله‌های اساطیری پیشدادیان و کیانیان، ماجراهای اسکندر و دودمان‌های تاریخی اشکانیان و ساسانیان و معاصران ایشان.

۷.۱ – مقدمه مؤلف

ابوعلی مسکویه در مقدمه کتاب به اجمال دربار تاریخ‌نگاری سخن گفته، و انگیز خود را از تألیف کتاب تجارب‌الامم چنین آورده است: خوانندگان و جویندگان تاریخ از سرگذشت مردمان و کارنامه شاهان و سرگذشت کشورها پند گیرند تا آزمون گذشتگان، راهنمای آیندگان باشد و از آنچه مایه گرفتاری گذشتگان بوده، دوری جویند و به آنچه مایه نیک‌بختی دیگران بوده است، چنگ زنند.

[۲۱] امامی، ابوالقاسم، ج۱، ص۴۷- ۴۸، مقدمه بر ترجمه تجارب الامم ابوعلی مسکویه، تهران، ۱۳۶۹ش.

۷.۲ – نگرش مؤلف

از این‌رو، محور مطالب کتاب، پندآموزی از رویدادهای تاریخی است و عنوان کتاب (تجارب الامم) هم منبعث از همین نگرش نویسنده به تاریخ است. گذشته از این، ابوعلی به رویدادهای تاریخی خردورزانه می‌نگرد که از این لحاظ ــ به گفته کائتانی ــ به اصولی نزدیک می‌شود که مورخان معاصر غربی از آن پیروی می‌کنند.

[۲۲] سجادی، صادق و هادی عالم‌زاده، ج۱، ص۱۲۱، تاریخ‌نگاری در اسلام، تهران، ۱۳۸۰ش.

از همین‌رو، نویسنده شرح رویدادهای پیش از طوفان نوح را که به گفته او نمی‌توان از نگاه خردورزی چندان دل بـه آن‌ها بست و حتـی معجزه‌های پیامبران را ــ که از آن‌ها پندی نتوان گرفت ــ یکسره فرو نهاده، ولی به رویدادهایی که از «بختِ» کسان، نه خواست کسـی، روی داده ــ هرچند پندی در آن‌ها نباشد ــ پرداخته است.

[۲۳] امامی، ابوالقاسم، ج۱، ص۴۹-۵۰، مقدمه بر ترجمه تجارب الامم ابوعلی مسکویه، تهران، ۱۳۶۹ش.

۷.۳ – منابع

ابوعلی در شرح رویدادهای پیش از اسلام از منبع یا منابع خود نام نبرده، ولی پیدا ست که مانند مورخان دیگر آن عصر، بر تاریخ پرآواز محمد بن جریر طبری که به گفته خود او، آن را نزد ابن کامل (ه‌ م) خوانده، متکی بوده است.

[۲۴] امامی، ابوالقاسم، ج۱، ص۳۰-۳۱، مقدمه بر ترجمه تجارب الامم ابوعلی مسکویه، تهران، ۱۳۶۹ش.

۷.۴ – هسته اصلی تجارب الامم

گرچه تجارب الامم تاریخ عمومی است، ولی هسته اصلی و قسمت اعظم مطالب این بخش به تاریخ ایران اختصاص دارد؛ چنان‌که از عنوان فصل‌های این بخش («پیشدادیان و معاصران ایشان»، «کیانیان و معاصران ایشان» و…) پیدا ست، ابوعلی مسکویه افسانه‌های یهودی را رها کرده، و از تاریخ عربستان پیش از اسلام، فقط به رویدادهایی اشاره کرده است که مستقیماً با تاریخ ایران مرتبط‌اند.

۷.۴.۱ – شیوه استفاده از منابع

افزون بر این، مورخ در تجارب ‌الامم بر پایه اصول تاریخ‌نگاری خود، از یک‌سو مطالب منابع خود را بسیار تلخیص کرده، یا از روایات مختلف یکی را برگزیده، و از سوی دیگر، گزارش‌های افسانه‌آمیز را به کلی رها کرده، یا در صورت اشاره به آنها، توجیه و تفسیر عقلانی و خردپسندانه‌ای از آن‌ها کرده است؛ مثلاً مارهایی را که بر کتف بیوراسب ( ضحاک ) روییده، به دو زائد گوشتین تعبیر کرده است که ضحاک به خواست خود آن‌ها را چون دو دست خویش می‌جنبانید تا فرودستان و نابخردان از وی بهراسند.

[۲۵] امامی، ابوالقاسم، ج۱، ص۵۵، مقدمه بر ترجمه تجارب الامم ابوعلی مسکویه، تهران، ۱۳۶۹ش.

دیوان (شیاطین) روزگار طهمورث را به بزهکاران (اشرار) تفسیر می‌کند

[۲۶] امامی، ابوالقاسم، ج۱، ص۵۲، مقدمه بر ترجمه تجارب الامم ابوعلی مسکویه، تهران، ۱۳۶۹ش.

و مطابق دیدگاههای خود، مبنی بر سودمندی و پندآموزی تاریخ، داستان معروف آرش کمانگیر را در جنگ منوچهر با افراسیاب، نادیده می‌گیرد و صرفاً به این جمله بسنده می‌کند که «ایرانیان در این‌باره داستان‌ها گویند که در گزارش آن‌ها سودی نباشد».

[۲۷] امامی، ابوالقاسم، ج۱، ص۶۱، مقدمه بر ترجمه تجارب الامم ابوعلی مسکویه، تهران، ۱۳۶۹ش.

همچنین، بدان سبب که در اخبار مربوط به جنگ‌های منوچهر با پورِتور پندی ندیده، از شرح آن‌ها خودداری کرده است.

[۲۸] امامی، ابوالقاسم، ج۱، ص۶۱، مقدمه بر ترجمه تجارب الامم ابوعلی مسکویه، تهران، ۱۳۶۹ش.

ابوعلی مسکویه دربار رفتن کیکاووس به آسمان و ساختن شهر «گنگ دژ» که گفته‌اند در میان آسمان و زمین معلق بوده است، می‌گوید: پارسیان را افسانه‌هایی است نشدنی.

[۲۹] امامی، ابوالقاسم، ج۱، ص۷۵، مقدمه بر ترجمه تجارب الامم ابوعلی مسکویه، تهران، ۱۳۶۹ش.

وی عامل جنگ میان ایران و توران را پادشاهی (فریدون) می‌داند که کشور را میان فرزندان خویش بخش کرد.

[۳۰] امامی، ابوالقاسم، ج۱، ص۵۹-۶۰، مقدمه بر ترجمه تجارب الامم ابوعلی مسکویه، تهران، ۱۳۶۹ش.

اما از آن‌جا که مورخ به سودمندی تاریخ باور دارد، کوشیده است تا اندرزهای پادشاهان و بزرگان ایران را عیناً از منبع خود نقل کند (مثلاً برای سخنان منوچهر، نک

[۳۱] امامی، ابوالقاسم، ج۱، ص۶۲-۶۷، مقدمه بر ترجمه تجارب الامم ابوعلی مسکویه، تهران، ۱۳۶۹ش.

[۳۲] طبری، تاریخ، ج۱، ص۴۳۶-۴۴۰، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۶۴م.

). افزون بر این، متنِ یک اندرزنامه (عهد اردشیر ) و نیز متن زندگانی‌نامه خودنگاشتِ خسرو انوشیروان ساسانی را با عنوان «ذکر قطعه من سیره انوشروان و سیاساته» آورده است که هیچ‌یک در تاریخ طبری نیست و دومی فقط در تجارب الامم باقی‌مانده است.

[۳۳] امامی، ابوالقاسم، ج۱، ص۱۸۸، مقدمه بر ترجمه تجارب الامم ابوعلی مسکویه، تهران، ۱۳۶۹ش.

۷.۵ – عهد اردشیر در تجارب الامم

عهد اردشیر منقول در تجارب الامم

[۳۴] امامی، ابوالقاسم، ج۱، ص۱۲۲-۱۴۴، مقدمه بر ترجمه تجارب الامم ابوعلی مسکویه، تهران، ۱۳۶۹ش.

که مشتمل است بر وصایای سیاسی اردشیر بابکان (سل‌ ۲۲۴-۲۴۰م) به شاهان بعدی، دارای مطالب گوناگونی از این قبیل است: تأکید بر اتحاد دین و دولت؛ براندازی فرقه‌های بدعت‌گذار؛ طبقات چهارگانه رعایا («جنگجویان»، «روحانیون»، «دبیران و منجمان و پزشکان»، و «صنعتگران و بازرگانان و کشاورزان»)؛ پرهیز از سهو، تن‌آسایی، بخل ، خشم ، ستم و حسد ؛ و تأکید بر میانه‌روی. از مطالب مهم عهد اردشیر، سفارش پادشاه به انتخاب ولیعهد خوب است. او توصیه می‌کند که شاه نباید نام جانشین خود را آشکار کند.

[۳۵] برای خلاصه‌ای از عهد اردشیر، نک: تفضلی، احمد، ج۱، ص۲۱۶-۲۱۷، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، به کوشش ژاله آموزگار، تهران، ۱۳۷۶ش.

مطالب این اندرزنامه با نامه تَنْسَر (از روحانیان معروف اوایل دور ساسانی) همانندی‌هایی دارد و چنان‌که از نام آن پیداست، اصل آن احتمالاً به اوایل دور ساسانی باز می‌گردد، اما متن فعلی در اواخر دور ساسانی تدوین شده است.

[۳۶] تفضلی، احمد، ج۱، ص۲۱۷، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، به کوشش ژاله آموزگار، تهران، ۱۳۷۶ش.

اصل پهلوی عهد اردشیر از میان رفته، اما گذشته از متن منقول در تجارب الامم، چند تحریر عربی دیگر از آن باقی‌مانده است (دربار این تحریرها، نک‌

[۳۷] عباس، احسان، ج۱، ص۳۵، مقدمه و حاشیه بر عهد اردشیر، بیروت، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.

[۳۸] تفضلی، احمد، ج۱، ص۲۱۵-۲۱۶، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، به کوشش ژاله آموزگار، تهران، ۱۳۷۶ش.

). عهد اردشیر به کوشش احسان عباس در ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م در بیروت به چاپ رسیده است.
عهد اردشیر در دور اسلامی معروف بوده، و در بسیاری از کتابهای تاریخ و ادب از آن یاد شده است.

[۳۹] مسعودی، علی، ج۱، ص۲۸۸، مروج الذهب، به کوشش شارل پلا، بیروت، ۱۹۶۵م.

[۴۰] مسعودی، علی، ج۱، ص۹۸، التنبیه والاشراف، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۹۳م.

[۴۱] مجمل التواریخ و القصص، به کوشش محمدتقی بهار، ج۱، ص۶۱، تهران، ۱۳۱۸ش.

[۴۲] ابن بلخی، فارس‌نامه، ج۱، ص۶۰، به کوشش گ لسترنج و ر ا نیکلسن، لندن، ۱۹۲۱م.

[۴۳] طبری، تاریخ، ج۱، ص۸۹۸، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۶۴م.

[۴۴] ثعالبی مرغنی، حسین، ج۱، ص۶۰۶، غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم، به کوشش زُتنبرگ، پاریس، ۱۹۰۰م.

به گفته جاحظ ،

[۴۵] جاحظ، عمرو، ج۲، ص۱۹۱-۱۹۲، رسائل، به کوشش عبدالسلام محمدهارون، قاهره، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۵م.

دبیران از عهد اردشیر و امثال بزرگمهر استفاده می‌کردند و به گفته مبرد،

[۴۶] عباس، احسان، ج۱، ص۳۴، مقدمه و حاشیه بر عهد اردشیر، بیروت، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.

یکی از کتاب‌هایی که مأمون به معلم الواثق بالله دستور داد که بر او بخواند، عهد اردشیر بود.

[۴۷] برای این روایات، نک: تفضلی، احمد، ج۱، ص۲۱۷- ۲۱۸، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، به کوشش ژاله آموزگار، تهران، ۱۳۷۶ش.

۷.۶ – سرگذشت نامه انوشیروان

زندگانی‌نامه خود نگاشت یا سرگذشت نامه خسرو انوشیروان («ذکر قطعه من سیره انوشروان و سیاساته») که متن آن تنها در تجارب الامم باقی‌مانده است، از منابع مهم در شناخت دور پادشاهی خسرو انوشیروان محسوب می‌شود. این متن احتمالاً همان کتابی است که ابن ندیم در یک‌جا آن را الکارنامج فی سیره انوشروان

[۴۸] ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۶۴.

و در جای دیگر

[۴۹] ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۱۳۲.

التاج فی سیره انوشروان نامیده، و گفته است که ابن مقفع آن را به عربی برگردانده، و ابان لاحقی (ه‌ م) آن را به شعر عربی درآورده است.

[۵۰] تفضلی، احمد، ج۱، ص۲۲۲-۲۲۳، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، به کوشش ژاله آموزگار، تهران، ۱۳۷۶ش.

[۵۱] محمدی ملایری، محمد، ج۲، ص۱۰۲، تاریخ و فرهنگ ایران در دور انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی (دل ایرانشهر)، تهران، ۱۳۷۵ش.

«کارنامه‌انوشیروان» درمیان نویسندگان دور اسلامی معروف‌بوده و افزون بر ابن‌ندیم، ابن بلخی

[۵۲] ابن بلخی، فارس‌نامه، ج۱، ص۸۸، به کوشش گ لسترنج و ر ا نیکلسن، لندن، ۱۹۲۱م.

[۵۳] ابن بلخی، فارس‌نامه، ج۱، ص۹۶، به کوشش گ لسترنج و ر ا نیکلسن، لندن، ۱۹۲۱م.

نیز بدان استناد کرده است. متن منقول در تجارب الامم چنین آغاز می‌شود: «در آنچه انوشروان دربار زندگی خویش نوشته است، خواندم». این زندگی‌نامه که مطالب آن به روایت اول شخص نقل شده، دارای ۱۲ بخش است که هریک با جمله «قال انوشروان» آغاز می‌شود.

[۵۴] امامی، ابوالقاسم، ج۱، ص۱۸۸-۲۰۴، مقدمه بر ترجمه تجارب الامم ابوعلی مسکویه، تهران، ۱۳۶۹ش.

در بخش یکم و دوم، انوشیروان توطئه گروهی بدعت‌گذار را شرح می‌دهد که رهبر آن‌ها در ملاقات با او شجاعانه عقاید خود را ابراز می‌کند و حتی قتل شاه را واجب می‌شمرد؛ بخش‌های سوم و چهارم مشتمل است بر سیاست‌های مملکت‌داری انوشیروان؛ در بخش پنجم او از معتقدان به دینی جز زردشتی (احتمالاً مسیحیان نسطوری) سخن می‌گوید که اشراف مملکت پنهانی آن را تبلیغ می‌کردند؛ بخش ششم مشتمل بر مذاکر انوشیروان با قبایل ترک شمالی (هونها) است که به اتحاد با ایشان انجامید؛ در بخش هفتم او از کارهای خود در بیست و هشتمین سال حکومتش (۵۵۹م) سخن می‌گوید؛ در بخش هشتم به کار معتمدانی پرداخته است که برای رسیدگی به امر مالیات‌ها مأمور شده بودند؛ و در بخش نهم از پیمان بستن شاه با ۴ دسته از ترکان ناحیه خزر در سی و هفتمین سال سلطنتش (۵۶۸م) سخن می‌رود. اظهار ندامت خاقان بزرگ از عهدشکنی‌های خود و تأکید بر دادگری، توجه پادشاه به روش‌های حکومتی اقوام دیگر و تسامح و تساهل مذهبی او، از دیگر بخش‌های این زندگی‌نامه است.

[۵۵] برای خلاصه‌هایی از این متن، نک: تفضلی، احمد، ج۱، ص۲۲۳-۲۲۶، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، به کوشش ژاله آموزگار، تهران، ۱۳۷۶ش.

از متن «سیره انوشروان» ۵ ترجمه فارسی با عنوان‌های مختلف در دست است:
۱. «کارنامه انوشیروان»، ترجمه محمد محیط طباطبایی، شرق، تهران، ۱۳۰۹- ۱۳۱۰ش، دور اول، ص ۵۵۲- ۵۵۹، ۵۹۰-۶۰۲.
۲. یادداشت‌های خسرو انوشیروان دادگر، ترجمه علی‌اصغر رحیم‌زاده، تهران، ۱۳۱۰ش.
۳. «قطعه‌ای از سیرت انوشروان و سیاست‌های او»، ترجمه محمد محمدی، الدراسات الادبیه، بیروت، ۱۳۴۰ش، س ۳، شم‌ ۴، ص ۳۴۷- ۳۷۸ش.
۴. «رفتارنامه انوشروان»، ترجمه محمدعلی امام شوشتری، بررسیهای تاریخی، تهران، ۱۳۴۸ش، س ۴، شم‌ ۵ و ۶، ص ۲۳۷-۲۵۴.
۵. «بخشی از زندگی‌نامه و کشورداری انوشروان»، تجارب‌ ‌الامم، ترجمه ابوالقاسم امامی، تهران، ۱۳۶۹ش، ۱/ ۱۶۹- ۱۸۱.
«سیره انوشروان» به قلم گرینیاسکی به زبان فرانسوی نیز ترجمه شده است.

۷.۷ – جایگاه بخش پیش از اسلامِ در پژوهش‌های تاریخی

باید گفت که توجه ابوعلی مسکویه به تاریخ و فرهنگ ایران پیش از اسلام و تألیف این بخش از کتاب احتمالاً به سیاست‌های ممدوح او، عضدالدوله در احیای ‌شاهنشاهی ایران در مقابل‌خلفای عباسی مربوط می‌شود؛ به‌ویژه که گفته‌اند، عضدالدوله نخستین فرمانروای ایران دور اسلامی است که گویا خود را به‌طور رسمی شاهنشاه نامیده است.
همان‌گونه که کریستن‌سن یادآور شده است، اگرچه بخش پیش از اسلامِ تجارب الامم به لحاظ اهمیت در پژوهش‌های تاریخی، نه همپایه منابع دست اولی چون تاریخ طبری و تاریخ حمزه اصفهانی ، بلکه مانند آثار مورخانی چون ابن اثیر و حمدالله مستوفی ، منبع درجه دوم محسوب می‌شود، ولی دو بخشِ «عهد اردشیر» و «سیره انوشروان» منقول در این کتاب، بی‌گمان از منابع دست اول در تاریخ و فرهنگ ایران دور ساسانی است.

۸ – بخش دور اسلامی (تا ۳۶۹ق)

۸.۱ – مأخذ و نحوه اخذ وقایع

۸.۱.۱ – تاریخ طبری

ابوعلی مسکویه در ذکر وقایع عصر اسلامی در تجارب‌الامم تا حدود سال ۲۷۰ق بیش‌تر بر تاریخ طبری اعتماد کرده است؛ به‌خصوص ذکر وقایع سد ۳ق/ ۹م در تجارب‌الامم به گونه‌ای است که به نظر می‌رسد تاریخ طبری تنها مأخذ مؤلف بوده، و ابوعلی بدون هیچ‌گونه‌تغییری در نثر طبری ــ بدون این‌که از وی نام برد ــ عبارتها را عیناً نقل کرده است (مثلاً نک‌

[۵۶] طبری، تاریخ، ج۹، ص۱۰۳-۱۰۵.

[۵۷] طبری، تاریخ، ج۹، ص۱۰۷.

[۵۸] ابوعلی مسکویه، احمد، ج۴، ص۲۶۰-۲۶۱، تجارب‌الامم، به کوشش ابوالقاسم امامی، تهران، ۱۳۷۶- ۱۳۷۹ش/۱۹۹۷-۲۰۰۱م.

). به‌علاوه، ابوعلی مسکویه در نقل این روایات تنها به تاریخ ایران عنایت داشته، و از ذکر وقایعی که در سرزمین‌های عربی یا روم اتفاق افتاده، و با ایران ارتباط نداشته است، به کلی چشم پوشیده، یا آن‌ها را بسیار مختصر آورده است (مثلاً نک‌ ‌: وقایع سال ۲۳۰ و ۲۳۱ق

[۵۹]