توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint :

ابراهیم بن سیار پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint معتزلی

اِبْراهیمِ ‌بْنِ سَیّارِ نَظام، ابواسحاق ابراهیم بن سیار بن هانی، معروف به پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint، از بزرگان معتزله و علمای کلام در قرن ۲ و ۳ق/۸ و ۹م که فِرق نَظامیه از فِرَق معتزله به او منسوب است.

فهرست مندرجات

۱ – نظریات مشهور
۲ – زادگاه
۳ – قبیله
۴ – علت شهرت
۵ – تاریخ تولد
۵.۱ – جلیس و ندیم
۵.۲ – دلایل تولد
۶ – ابونراس
۶.۱ – دیوان
۷ – اُمّی
۸ – اساتید
۹ – بصره
۹.۱ – نظر بغدادی
۹.۲ – نظر شهرستانی
۹.۳ – فقر و تنگدستی
۹.۴ – فضایل و عیوب
۹.۵ – محل خراسانیان
۱۰ – مناظرات
۱۰.۱ – ابوالهذیل
۱۰.۲ – هشام بن الحکم
۱۰.۳ – شهرت در مسائل کلامی
۱۱ – وفات
۱۱.۱ – سخن مخالفان
۱۱.۲ – سخن قاضی عبدالجبار
۱۲ – آثار
۱۲.۱ – آثار باقی مانده
۱۳ – عقاید و آراء پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint
۱۴ – جزء لایتجزّا
۱۴.۱ – سخن اشعری
۱۴.۲ – ردّ ابن‌الرّاوندی
۱۴.۳ – سخن شهرستانی
۱۴.۴ – سخن ابن‌حزم
۱۴.۵ – سخن ابن‌سینا
۱۴.۶ – سخن خیاط
۱۴.۷ – وحدت اتّصالی جسم
۱۴.۷.۱ – عبارت مبهم
۱۴.۸ – اعتماد به کتاب مقالات
۱۴.۸.۱ – مناظره با ابوالهذیل
۱۴.۹ – اجزای نامتناهی
۱۵ – طفره
۱۵.۱ – تعریف
۱۵.۲ – سخن اشعری
۱۵.۳ – سخن ابن‌سینا
۱۵.۳.۱ – جزء واقع
۱۵.۴ – تردید در نقل
۱۵.۵ – جزء و طفره
۱۵.۶ – سرعت و کندی حرکت
۱۶ – حرکت
۱۶.۱ – حیّز
۱۶.۲ – اعتماد
۱۶.۳ – افعال انسان
۱۶.۴ – حرکات تک جنسی
۱۷ – عَرَض
۱۷.۱ – انحصار در حرکت
۱۷.۲ – شیرینی و تلخی
۱۷.۳ – گرما و نور
۱۷.۴ – حالات یا حرکات
۱۷.۴.۱ – وجه تسمیه
۱۷.۵ – مزاج و امتزاج
۱۸ – مداخله یا تداخل
۱۸.۱ – معنی مداخله
۱۸.۲ – تعریف ضد
۱۸.۳ – انکار واقعیت مکان و زمان
۱۹ – کمون
۱۹.۱ – نظر ارسطو
۱۹.۲ – نقل ابن‌سینا
۱۹.۳ – عقیده پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint از زبان جاحظ
۱۹.۴ – تبیین ارتباط
۱۹.۵ – انکار کمون
۱۹.۵.۱ – مخالفت با قول جبریان
۱۹.۶ – افراط در کمون و انکار مزاج
۱۹.۷ – تبعات
۱۹.۸ – ضربه واحده
۱۹.۹ – نظری توحید
۲۰ – اثبات خدا
۲۱ – صفات خدا
۲۲ – روح و نفس
۲۳ – قرآن
۲۳.۱ – اعجاز قرآن
۲۴ – فهرست منابع
۲۵ – پانویس
۲۶ – منبع

نظریات مشهور

نَظام در مسائل طبیعی و الهی که در زمان او مطرح بود، آرا و نظریات خاصی داشت که بعضی از آنها، مانند نفی جوهر فرد یا جزء لایتجزّا و انکار سکون و اعتقاد به طَفره و کُمون و تداخل و جسمیت الوان و بویها و طعمها، به نام او مشهور شده است، اگرچه بعضی از اعتقادات منسوب به او مخصوصاً تقسیم جسم به اجزاء نامتناهی شاید از سوء تفسیر یا سوء فهم یا الزام ناشی شده است و باید در رساله یا کتاب مفصلی به دقت مورد بحث قرار گیرد.

زادگاه

زادگاه پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint و محیط رشد ذهنی و فکری و فرهنگی او بصره بوده است که در قرن ۲ و نیم اول قرن ۳ق بزرگ‌ترین مرکز فرهنگی و علمی جهان اسلام آن روز بوده است و او با استاد خود ابوالهُذَیْل عَلاف و شاگردش جاحظ بارزترین نمایند مکتب بصره از جهت عقلی و ادبی به‌شمار رفته‌اند. پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint از «مَوالی» بود و اگر گفت ابن‌خلکان در نسبت او که او را بَلخی دانسته،

[۱] ابن‌خلکان، وفیات، ج۴، ص۲۷۵.

پذیرفته شود، از ایرانیان بوده است، اگرچه نسبت بلخی به او در منابع قدیم‌تر دیده نشده است.
ابن‌ندیم او را «مولی للزِیادییّن من ولد العَبید» خوانده است و می‌گوید یکی از اجداد او بنده بوده است و این سبب مولی بودن او شده است «قد جری علیه الرَّقُ فی احد آبائه».

[۲] ابن‌ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۰۵.

[۳] علی ‌بن حسین علم‌الهدی، امالی، ج۱، ص۱۸۷، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۳ق/۱۹۵۴م.

زیادیون از اولاد زیاد بن اَبیه بوده‌اند که در بصره اقامت داشته و ظاهراً از شهرت و اعتبار برخوردار بوده‌اند.

قبیله

ابن‌حَزم

[۴] علی ‌بن احمد ابن‌حزم، الفصل فی الملل والاهواء و النحل، ج۵، ص۳۴، قاهره، ۱۳۴۷ق/۱۹۲۸م.

و ابن‌حجر

[۵] احمد بن علی ابن‌حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج۱، ص۶۷، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹-۱۳۳۱ق.

او را «مولی بَنی بُجَیْر بن حارِث بن عُباد ضُبَعی» گفته‌اند. بجیر بن حارث، جدّ بنی بجیر، در جنگ بکر و تَغْلِب در روزگار جاهلیت کشته شد،

[۶] علی ‌بن احمد ابن‌حزم، جمهره انساب العرب، ج۱، ص۳۲۰، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.

و او از قبیل بنوقیس بن ثَعْلَبه بن بکر بن وائل بود. حِمْیَری نیز او را مولی بُلحارث بن عُباد از بَنوقیس بن ثَغْلَبه می‌داند

[۷] ابوسعید بن نشوان حمیری، الحورالعین، ج۱، ص۱۵۲، به کوشش کمال مصطفی، قاهره، ۱۹۴۸م.

اینکه در نسبت نَظام از قبیل او سخن به میان نیامده است، خود مؤیّد غیر عربی بودن اوست، زیرا عربها انتساب به قبیله را خیلی مهم می‌دانستند و انتساب به شغل را چندان دوست نمی‌داشتند و مشاغل را کار موالی می‌شمردند.

علت شهرت

به گفت عده زیادی که شرح حال او را نوشته‌اند، چون وی در بازار بصره مهره‌ها و سنگها را به رشته می‌کشید، به پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint مشهور شده است. بعضی هم گفته‌اند که چون سخن را خوب به هم می‌پیوست به این لقب معروف گردید، اما این توجیه اخیر ساختگی به نظر می‌آید، گرچه حکایاتی که از او نقل کرده‌اند، بر فصاحت و بلاغت او دلالت دارد. علم‌الهدی پس از آن‌که کلامی در مدح و کلامی دیگر در ذم درخت خرما از نَظام نقل می‌کند، می‌گوید: این بلاغت از نَظام نیک افتاده است، زیرا بلاغت وصف شیء است به بالاترین حدی که دربار آن می‌توان گفت، چه ستایش باشد چه نکوهش.

[۸] علی ‌بن حسین علم‌الهدی، امالی، ج۱، ص۱۸۹، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۳ق/۱۹۵۴م.

تاریخ تولد

تاریخ تولد پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint به دقت دانسته نیست. ابوریده به نقل از ماکس هورتن سن اورامیان ۶۰ و ۷۰ و تولد او را در حدود ۱۶۰ق/۷۷۷م گفته است،

[۹] محمد عبدالهادی ابوریده، ابراهیم ‌بن سیّار الپاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint، ج۱، ص۵، قاهره، ۱۳۶۵ق/۱۹۴۶م.

[۱۰] محمد عبدالهادی ابوریده، ابراهیم ‌بن سیّار الپاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint، ج۱، ص۶، قاهره، ۱۳۶۵ق/۱۹۴۶م.

ولی هوتن به مأخذ خود اشاره نکرده است و شاید این تعیین سال مبنی بر محاسبه بوده است، اما به دلایلی که ذکر می‌شود، تولد او باید پیش از ۱۶۰ق باشد و اگر سال وفات او را که از ابن‌شاکر کُتُبی نقل کرده‌اند در ۲۳۱ق/۸۴۶م بدانیم سنّش به هنگام مرگ بیش از ۷۰ سال می‌شود.

جلیس و ندیم

پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint به گفت جاحظ

[۱۱] عمرو بن بحر جاحظ، الحیوان، ج ۲، ص۲۲۹، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، بیروت، ۱۳۵۷ق/۱۹۳۸م.

مدتی «جلیس» محمد بن علی‌ بن سلیمان هاشمی بوده است و جاحظ این شخص را چنین وصف می‌کند «و کان مَلِکاً تُؤاتیه الامور و تُطیعه الرِّجال» یعنی پادشاهی بود که کارها به مراد او می‌گشت و مردان بزرگ او را گردن می‌نهادند. چنین کسی که پادشاه یا امیر باشد و در بصره به قول جاحظ چنان دستگاهی داشته باشد که حیوانات وحشی را از اکناف و اطراف پیش او ببرند و او با مست کردن آن‌ها خود را سرگرم سازد، جز محمد بن سلیمان بن علی بن عبداللـه بن عباس هاشمی والی مقتدر و ثروتمند بصره و پسرعمّ منصور خلیف عباسی نتواند بود و جاحظ به اشتباه او را محمد بن علی بن سلیمان خوانده است

[۱۲] الامتاع و المؤانسه، به کوشش احمد امین و احمدالزین، قاهره، ۱۹۴۲م.

و یا کاتب و ناسخ الحیوان چنین اشتباهی کرده است. این محمد ابن سلیمان بن علی هاشمی والی نیرومند بصره معاصر پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint و جاحظ بوده است و دست کم از ۱۶۹ تا ۱۷۳ق/۷۸۵-۷۸۹م که سال وفات اوست حکومت بصره را از سوی بنی اعمام خود یعنی خلفای بنی عباس در دست داشت و هارون املاک و اموال فراوانِ او را پس از مرگش ضبط کرد.

[۱۳] ابن‌اثیر، الکامل، ج ۶، ص۱۱۹.

دلایل تولد

پس به گفت جاحظ پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint باید از ۱۶۹ یا ۱۷۳ق جلیس و ندیم او بوده باشد نه پیش از آن، زیرا داستانی که جاحظ نقل می‌کند مربوط به دوران حکومت او در بصره است و این ایام حتماً در هنگام بلوغ سنی و وصول او به مقامات عالی علمی و شهرت ادبی و کلامی او بوده است و ناگزیر باید بیش از ۲۰ سال داشته باشد و بنابراین سال تولد او را باید خیلی پیش از ۱۶۰ق فرض کرد. این محمد بن سلیمان هاشمی علما و متکلمان دیگر را نیز در دربار خود جمع می‌کرده است، از آن جمله است، عمرو بن فائد الاسواری که به گفت ابن‌ندیم در نزد او می‌زیسته است و وفاتش پس از ۲۰۰ق/۸۱۶م بوده است.

[۱۴] ابن‌ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۰۵.

نیز از جمله دلایلی که تولد پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint باید پیش از ۱۶۰ق باشد این است که شاگرد او جاحظ بنا بر محاسبه در حدود ۱۶۰ق متولد شده است. مسعودی می‌گوید جاحظ «غلا» (شاگرد) پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint بوده است.

[۱۵] علی ‌بن حسین مسعودی، مروج الذهب، ج۴، ص۱۰۹، بیروت، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۵م.

خود جاحظ

[۱۶] عمرو بن بحر جاحظ، الحیوان، ج۴، ص۲۰۶، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، بیروت، ۱۳۵۷ق/۱۹۳۸م.

از «ابراهیم و اصحاب ابراهیم» (نَظّام و پیروان او) مانند پیشگامان و مقدمان خود نام می‌برد و می‌گوید اگر ابراهیم و اصحاب او نبودند، عوام معتزله نابود می‌شدند. پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint راهی در پیش ایشان نهاد و ابوابی بر روی ایشان باز کرد که سودش ظاهر شد و نعمت آن بر ایشان شامل گردید. این بیان دلیل بر شاگردی جاحظ در نزد پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint و سبقت او در علم کلام بر جاحظ است و از آن بر می‌آید که پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint در سن و سال از جاحظ بزرگ‌تر و سال تولد او از ۱۶۰ق خیلی جلوتر بوده است.

ابونراس

ابن‌ندیم

[۱۷] ابن‌ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۰۵.

دربار پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint گفته است که «و کان یَتَعَشّقُ ابا نُواس»، یعنی او به ابونواس عشق می‌ورزیده است. اگر این مطلب درست باشد، بایستی او از ابونراس به سن و سال بزرگ‌تر باشد، ولی کلم «یتعشق» باید تحریف از «یتعنّف» یا از «یعنّف» باشد که در نسخه بدل ذیل همان صفحه ذکر شده است. معروف است که میان ابونواس و پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint چندان خوب نبوده است. در دیوان ابونواس

[۱۸] حسن ‌بن هانی ابونواس، دیوان، ج۱، ص۶-۷، به کوشش احمد عبدالمجید غزالی، بیروت، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۳م.

قصید خمریه‌ای هست که دو بیت آن چنین است:
فَقُلْ لِمَـنْ یَدْعـی فی العلـمِ فَلْسَفَـهٌ حَفِظْتَ شیئاً و غابَت عَنْکَ اَشیاءُ
لاتَحْظُر العفْوَ اِن کُنْتَ امْرءاً حَرِجاً فَـانَّ حَظْـر کَـهُ فی‌الدیـنِ اِزْراءُ
(به کسی که در علم دین مدعی نظر فلسفی است، بگو که اگر چیزی یاد گرفتی چیزهایی فراموش کردی، اگر مردی با حزم و احتیاط در دین هستی، عفو خدا را منع مکن و منکر مباش، زیرا انکار عفو الهی توهین به دین است).

دیوان

نویسندگان شرح حال پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint گفته‌اند که مقصود از «مدعی فلسفه در دین» در شعر ابونواس، پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint است، زیرا اوست که بر اثر معاشرت با فلاسفه و اخذ از آرای ایشان در علم کلام اشتهار داشته است و اوست که دربار مرتکب گناه کبیره نظر سختگیرانه‌ای داشته است.
نیز در دیوان ابونواس

[۱۹] حسن ‌بن هانی ابونواس، دیوان، ج۱، ص۵۳۰، به کوشش احمد عبدالمجید غزالی، بیروت، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۳م.

چهار بیت در هجو پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint آمده است که در آن پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint به میخوارگی و غلامبارگی متهم شده است، اما این فقط هجو و اتهام است و پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint به جهت موقعیت خاص خود در میان علمای کلام و دفاع از مبانی توحید دین اسلام نمی‌توانسته است شخصی متجاهر به فسق باشد، گرچه اشعاری از او در وصف خمر و وصرت جوانان بر جای مانده است، اما شعری که در وصف باشد، دلیل ارتکاب معصیت نیست. گفته‌اند که پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint از اشعار ابونواس به جهت لطف معانی و رقت آن خوشش می‌آمده است. از جاحظ نقل کرده‌اند که چون پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint اشعار ابونواس را دربار خمر شنید گفت: گویی هم سخن را در برابر او گذاشته‌اند، او بهترین آن را برگزیده است.

[۲۰] احمد امین، ضُحی الاسلام، ج۳، ص۱۱۰، بیروت، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۶م.

و نیز گفته‌اند چون پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint این شعر ابونواس را شنید:
تَرَکْتَ مِنّی قَلیلا مِــَ القَـلیــلِ اَقَــلا
یَکــادُ لایتجــزّا اَقَلّ فی اللفظِ مِنْ لا
(از من چیزی کمتر، و کمتر از کم بر جای گذاشتی چندانکه نزدیک است تجزیه‌ناپذیر باشد و در لفظ از «لا» هم کمتر باشد)، از گویند آن پرسید و او را به ابونواس راهنمایی کردند. پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint به او گفت: «تو در این معنی شاعرترین مردم هستی، ما از روزگاری دراز در «جزء لایتجزا» بحث می‌کردیم، اما آنچه تو در این بیت جمع کردی، در این مدت دراز برای ما دست نداده بود.

[۲۱] احمد امین، ضُحی الاسلام، ج ۳، ص۱۱۰، بیروت، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۶م.

پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint چنان‌که خواهیم گفت به جزء لایتجزا معتقد نبوده است و تأیید او سخن ابونواس را در مورد کمتر بودن از «لا» از این‌روست که «لا» یک «هجا یا سیلاب» است و آخرین هجاست و اگر تجزیه شود، دلیل بر نفی جزء لایتجزا خواهد بود.

اُمّی

ابن‌حجر از قول قاضی عبدالجبار معتزلی نقل کرده است که پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint اُمّی بوده و نوشتن نمی‌دانسته است،

[۲۲] احمد بن علی ابن‌حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج۱، ص۶۷، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹-۱۳۳۱ق.

اما ابن‌حجر سخن قاضی را خوب در نیافته است، زیرا عبارت قاضی چنین است: «و ذکر انّه کان لایکتب و لایقرأ و قد حفظ القرآن و التوراه والانجیل…»

[۲۳] قاضی عبدالجبار، فضل الاعتزال و طبقات المعتزله، ص۲۶۴، به کوشش فؤاد سید، تونس، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۲م.

که معنی آن چنین است: روایت شده است که او هنوز نوشتن و خواندن نمی‌دانست که قرآن و تورات و انجیل را حفظ کرده بود. ابن‌حجر علاوه بر آن‌که سخن قاضی را در نیافته است، کلم «اُمّی» را هم بر آن افزوده است و این ناشی از کینه‌ای است که اهل سنت و حدیث با پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint و معتزله داشته‌اند. ابن‌حجر در همان‌جا از قول ابن‌قتیبه در اختلاف‌الحدیث دربار پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint نقل می‌کند که «کان شاطراً من الشُطارِ مشهوراً بالفسق» (او از بدکاران و خیره‌سران بود و در زشتکاری نام‌آور بود). ابن‌قتیبه از متعصبان اهل سنت و حدیث بود و در متهم داشتن مخالفان ولو به دروغ بر خود حَرجی نمی‌دید.

اساتید

ابوالهذیل علاف از بزرگان معتزله، دایی و استاد پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint بوده است.

[۲۴] خلیل ‌بن ایبک صفدی، الوافی بالوفیات، ج۶، ص۱۵، به کوشش س دیدرینگ، ویسبادن، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.

خلیل بن احمد لغوی و زبان‌شناس معروف را نیز استاد پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint گفته‌اند. جاحظ در کتاب الحیوان

[۲۵] عمرو بن بحر جاحظ، الحیوان، ج۷، ص۱۶۵، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، بیروت، ۱۳۵۷ق/۱۹۳۸م.

سخنی از پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint دربار خلیل نقل می‌کند که سخت انتقادآمیز است و در حقیقت در ذمّ اوست و از این‌رو می‌توان تردید کرد که پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint شاگرد خلیل بوده است، زیرا بعید است که او دربار استاد خود چنین گفته باشد: « خودبینی و خودپسندی او را تنها گذاشت و نابود ساخت و از خودکامگی رأی خود را درست پنداشت، پس دست به چیزی زد که آن را به خوبی نمی‌دانست و به دنبال چیزی رفت که به آن نمی‌رسید، دایره‌هایش که کسی جز خودش به آن نیاز نداشت، او را به خود مفتون ساخت، مقصود از «دایره‌ها» دوایر بحور عَروض است که اختراع خلیل‌ بن احمد بود. نیز جاحظ

[۲۶] عمرو بن بحر جاحظ، الحیوان، ج۷، ص۱۶۵، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، بیروت، ۱۳۵۷ق/۱۹۳۸م.

از ابوعُبَیده لغت‌شناس مشهور نقل می‌کند که در جهان کس همچون پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint نیست. او هنوز طفل بود که من عیب شیشه را از او پرسیدم و او در پاسخ گفت: «سریع الکسر بطیء الجبر» (یعنی زود می‌شکند و دیربند می‌پذیرد). از این روایت می‌توان استنباط کرد که شاید پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint شاگرد ابوعبیده بوده است.

بصره

پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint در بصره رشد علمی و عقلی یافت.

نظر بغدادی

بغدادی

[۲۷] عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ص ۷۹، به کوشش محمد زاهد کوثری، قاهره، ۱۳۶۷ق/۱۹۴۸م.

دربار منشأ عقاید او می‌گوید: «در جوانی در بصره با گروهی از ثَنَویّه (دوگانه گرایان و گنوسیها) رفت و آمد می‌کرد و نیز با گروهی از سُمَنیّه (از نحله‌های هندی) معاشر بود. پس از رسیدن به بزرگسالی با جمعی از فلاسف ملحد مربوط گردید…، پس از آن با هشام بن حکم رافضی رفت و آمد کرد و در ابطال نبوات سخنان براهمه را پسندید…». عبدالقاهر بغدادی از دشمنان پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint است و این سخنان را برای قدح و ذمّ او گفته است، اما همین سخنان روابط وسیع پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint را با فرقه‌ها و ارباب ادیان و متفکران عصر خود می‌رساند و مخصوصاً این نکته که او با فلاسفه محشور بوده است و از ایشان مطالب زیادی گرفته است، مهم است.

نظر شهرستانی

شهرستانی

[۲۸] عبدالکریم شهرستانی، الملل والنحل، ج۱، ص۵۶، به کوشش محمد بن فتح‌اللـه بدران، قاهره، ۱۳۶۴ق/۱۹۴۵م.

می‌نویسد که او بسیاری از کُتب فلاسفه را خوانده و سخنان ایشان را با اقوال معتزله درآمیخته است.

فقر و تنگدستی

پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint در جوانی در اوج شهرت دچار فقر و تنگدستی بوده است. جاحظ داستانی از قول خود او دربار فقرش نقل می‌کند که چگونه ناگزیر شده بود از گرسنگی در بصره نماند و زیر پیراهنی خود را بفروشد و به اهواز برود. در همین سفر بود که ابراهیم بن عبدالعزیز از مخالفان عقاید و آرای پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint او را در اهواز می‌بیند و می‌شناسد و مبلغ ۳۰ دینار برای او می‌فرستد.

[۲۹] عمرو بن بحر جاحظ، الحیوان، ج ۳، ص۴۵۱-۴۵۳، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، بیروت، ۱۳۵۷ق/۱۹۳۸م.

این داستان می‌رساند که او در عین شهرت دچار تنگدستی بوده است و نیز به جهت علو طبع نخواسته است گرسنگی خود را در بصره به دوستان خود اظهار کند. اما ظاهراً بعدها به آسایش و رفاه رسیده بود. حصری می‌گوید که پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint از سلطان مال زیاد دریافت می‌کرد، ولی به انداز نیازش نگاه می‌داشت و بقیه را در راه خیر صرف می‌کرد. دربار پول می‌گفت که سبب جمع شدن مال نزد لئیمان آن است که خود پول لئیم است و جنس سوی جنس می‌گراید: «الشکل یصیر الی شکله».

[۳۰] ابراهیم ‌بن علی حصری، زهرالآداب، ج۲، ص۵۲۳، به کوشش زکی مبارک، قاهره، ۱۳۷۳ق/۱۹۵۴م.

فضایل و عیوب

جاحظ می‌گوید او بلندهمت بود و سر پیش کسی فرود نمی‌آورد (کان شدیدَ الشکیمه أبّاء للهضیمه) و راستگو و کم‌لغزش بود (مأمون اللسان و قلیل الزُّلَل و الزّیغ) و می‌افزاید مقصود او از قلیل الزیغ آن است که اصلاً لغزش نداشت، مانند این‌که می‌گویند فلانی قلیل الحیاء است و مقصود آن است که اصلاً حیا ندارد.

[۳۱] عمرو بن بحر جاحظ، الحیوان، ج ۱، ص۲۸۱، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، بیروت، ۱۳۵۷ق/۱۹۳۸م.

[۳۲] عمرو بن بحر جاحظ، الحیوان، ج۲، ص۲۲۹، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، بیروت، ۱۳۵۷ق/۱۹۳۸م.

جاحظ عیب پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint را سوءظن او می‌داند و می‌گوید زود قیاس می‌کرد و اگر به جای قیاس در اصل به تحقیق می‌پرداخت، بهتر بود و اگر سخنش را در صورت شهادت قطعی بیان می‌داشت، شنونده شکی نمی‌کرد که او آن سخن را یا از راه گوش آزموده و یا از راه مشاهده به دست آورده است. نیز می‌گوید که پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint اهل رازداری نبود و اگر کسی رازی پیش او داشت و در نهان داشتن آن به وی اصرار می‌کرد، او مخصوصاً آن را فاش می‌ساخت، اما اگر چنین تأکیدی نمی‌کرد، ممکن بود که آن را فاش می‌ساخت، اما اگر چنین تأکیدی نمی‌کرد، ممکن بود که آن را فراموش کند و صاحب راز از فاش شدن رازش در امان بماند.

[۳۳] عمرو بن بحر جاحظ، الحیوان، ج۵، ص۱۸۷، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، بیروت، ۱۳۵۷ق/۱۹۳۸م.

محل خراسانیان

از گفته‌های جاحظ بر می‌آید که پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint هنگامی که در بصره می‌زیسته، مدتی با خراسانیان همسایه بوده است.

[۳۴] عمرو بن بحر جاحظ، البخلاء، ص ۲۸، به کوشش طه الحاجری، قاهره، دارالمعارف.

بصره در آن روزگار از مراکز مهم بازرگانی و محل تجمع بازرگانان از هر گوشه و کنار عالم اسلام بوده است. احتمال می‌رود که پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint هم شاید به جهت بلخی بودن در محل خراسانیان و «مراوِزه» مقیم بوده است. و نیز در همین شهر با بعضی از علمای کلام و از جمله خود جاحظ رفت و آمد داشته است.

مناظرات

پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint علاوه بر جلیس بودن با محمد بن سلیمان هاشمی والی بصره، با یکی دیگر از افراد خاندان بنی‌عباس یعنی ایوب بن جعفر بن سلیمان هاشمی نیز معاشر بوده است و در محضر او با ابوشَمِر یکی از بزرگان مُرجِئه مباحثه کرده است. ابوشَمِر معمولاً در مباحثه متین و خونسرد بوده است. اما در آن مجلس در بحث با پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint دست پاچه شده و از حال وقار بیرون آمده دستهای خود را تکان داده و از جای خود بلند شده است. در این بحث پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint بر ابوشمر غالب آمده است و ایوب‌ بن جعفر از آن پس دست از اِرْجاء کشیده و عقید پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint را پذیرفته است.

[۳۵] عمرو بن بحر جاحظ، البیان والتبیین، ج۱، ص۸۹-۹۰، به کوشش حسن السّندوبی، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.

پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint در مناظره به قدرت استدلال و احتجاج معروف بوده است. ابوحَیّان توحیدی از ابوالهذیل علاف نقل کرده است که به او گفتند: «تو با پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint مناظره می‌کنی و گاهی او بر تو غالب می‌شود و گاهی تو بر او پیروز می‌شوی و بهترین حال، وقتی است که پس از مناظر شما شک کنیم در این‌که کدام یک از شما بر دیگری غالب شده است؛ اما تو با زَنْجوی حَمّال بحث می‌کنی و او در کوته زمانی بر تو غالب می‌آید. ابوالهذیل در پاسخ ایشان گفت: یاران من، پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint و من هر دو بر یک راه هستیم و اگر یکی از ما از این راه منحرف شود آن دیگری انحراف او را تذکر می‌دهد… اما زَنْجوی حمّال چنین نیست، زیرا او در بحث با من از مطلبی آغاز می‌کند و آنگاه از شاخی به شاخی می‌پرد و من در می‌مانم و مردم که چنین می‌بینند، می‌گویند من مغلوب شده‌ام».

[۳۶] علی‌ بن محمد ابوحیان توحیدی، الامتاع و المؤانسه، ج۲، ص۹۰، به کوشش احمد امین و احمدالزین، قاهره، ۱۹۴۲م.

ابوالهذیل

چنانکه گفته شد پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint در آغاز شاگرد ابوالهذیل بوده، اما بعدها در مسائل زیادی با او اختلاف پیدا کرده است. بغدادی گوید: ابوالهذیل در کتاب خود به نام الرد علی الپاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint و در کتاب دیگری در ردّ نظری اَعراض پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint و در رد نظر او دربار انسان و جزء لایتجزا، او را تکفیر کرده است.

[۳۷] عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ص ۸۰، به کوشش محمد زاهد کوثری، قاهره، ۱۳۶۷ق/۱۹۴۸م.

ابن‌نُباته قصه‌ای از قول جاحظ در باب مباحثه‌ای که میان پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint و ابوالهذیل در گرفته بود، نقل می‌کند و می‌گوید در این بحث ابوالهذیل بر روی پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint تُف انداخت و پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint به او دشنام داد،

[۳۸] جمال‌الدین ابن‌نُباته، سرح العیون، ج۱، ص۲۲۷، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۹۶۴م.

اما بعید است میان دو دانشمند که یکی هم استاد و هم دایی دیگری بوده است کار مباحثه به اینجا بکشد، به‌خصوص که متن این مباحثه که ابن‌نُباته نقل کرده است، مغشوش و مبهم است، و مسأله تا وقتی که متن مسلم و درست به دست آید، مشکوک خواهد ماند. از مناظرات معروف دیگر او با ابوالهذیل بحث دربار جزء لایتجزاست که به آن اشاره خواهد شد.

هشام بن الحکم

از جمله کسانی که گفته شده است در پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint اثر گذاشته، هشام ‌بن الحَکَم است که از بزرگان شیعه و از اصحاب امام صادق (علیه‌السلام) بوده و در ۱۷۹ یا ۱۹۹ق/۷۹۵ یا ۸۱۵م وفات یافته است. بغدادی می‌گوید که پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint انکار جزء لایتجزا و نیز جسم بودن الوان و طعوم و روایح را از هشام اخذ کرده است.

[۳۹] عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ص ۷۹، به کوشش محمد زاهد کوثری، قاهره، ۱۳۶۷ق/۱۹۴۸م.

مقدسی از مناظره‌ای یاد کرده که میان هشام بن الحکم و پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint در گرفته بوده است. دربار این‌که آیا روح پس از مرگ می‌تواند با قوای روحانی ادراک کند یا نه، پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint معتقد بوده است که روح بدون قوای حاسّه نمی‌تواند چیزی را درک و احساس کند.

[۴۰] مطهر بن طاهر مقدسی، البدء والتاریخ، ج۲، ص۱۲۳، به کوشش کلمان هوار، پاریس، ۱۹۰۱م.

شهرت در مسائل کلامی

پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint پس از آن‌که در مناظره و جدل در مسائل کلامی شهرت یافت، به بغداد رفت و به مجالس بزرگان آن شهر راه یافت. گفته‌اند که روزی جعفر بن یحیی برمکی سخن از ارسطو به میان آورد و پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint گفت که کتاب ارسطو را نقض کرده است. جعفر گفت چگونه می‌توانی آن را نقض کنی در صورتی که آن را خوب نخوانده‌ای؟ یا نمی‌توانی آن را خوب بخوانی؟ پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint گفت می‌خواهی کتاب را از آغاز تا انجام آن برایت بخوانم یا از پایان آن تا آغازش؟

[۴۱] قاضی عبدالجبار، فضل الاعتزال و طبقات المعتزله، ج۱، ص۲۶۴، به کوشش فؤاد سید، تونس، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۲م.

[۴۲] احمد بن یحیی ابن‌مرتضی، طبقات المعتزله، ج۱، ص۵۰، به کوشش دیوالد ویلتسر، بیروت، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م.

شهرت پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint در بغداد چنان پیچیده بود که مأمون به او مَثَل زد.

[۴۳] علی‌ بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۲۱، ص۸۰، به کوشش عبدالکریم ابراهیم العزباوی و محمود محمد غنیم، قاهره، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۳م.

پس قول کسانی که گفته‌اند اشتهار او در زمان معتصم بود (نَبَغَ فی زمان‌المعتصم) و در ۲۲۱ق/۸۳۶م شروع به اشاع عقاید خود کرد، درست نیست.

[۴۴] محمد عبدالهادی ابوریده، ابراهیم ‌بن سیّار الپاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint، ج۱، ص۵، قاهره، ۱۳۶۵ق/۱۹۴۶م.

وفات

تاریخ دقیق درگذشت پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint معلوم نیست. وفات او را میان ۲۲۱ تا ۲۳۱ق گفته‌اند.

[۴۵] محمد عبدالهادی ابوریده، ابراهیم ‌بن سیّار الپاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint، ج۱، ص۵، قاهره، ۱۳۶۵ق/۱۹۴۶م.

وفات او در بغداد بوده است و ابن‌ندیم می‌گوید او در بغداد در منزل حَمویه صاحب الطّواویس فوت کرد.

[۴۶] ابن‌ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۰۶.

سخن مخالفان

مخالفان او که محدثان و متعصبان اهل سنت باشند از جمله ذَهبی

[۴۷] شمس‌الدین محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۰، ص۵۴۲، به کوشش شعیب الارنؤوط و محمدنعیم العرقسوسی، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.

می‌گویند او در حال مستی از غرفه‌ای افتاد و جان داد. گفتار محدثان و مخالفان پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint در این‌باره درست نیست و نشان عنادی است که با معتزله عموماً و با پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint مخصوصاً داشته‌اند.

سخن قاضی عبدالجبار

در برابر ایشان روایات معتزله از جمله قاضی عبدالجبار

[۴۸] قاضی عبدالجبار، فضل الاعتزال و طبقات المعتزله، ص۲۶۴، به کوشش فؤاد سید، تونس، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۲م.

را داریم که می‌گویند که او به هنگام نزع این دعا را می‌خواند: خدایا اگر می‌دانی که در یاری به توحید تو کوتاهی نکرده‌ام و راهی را نگزیده‌ام مگر آن‌که استواری توحید تو در آن باشد، پس گناهان مرا ببخش و سختیهای مرگ را بر من آسان گردان.

آثار

ابن‌ندیم

[۴۹] ابن‌ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۰۶.

فهرست کتابهای او را چنین ذکر کرده است: ۱. کتاب اثبات الرسل؛ ۲. کتاب التوحید؛ ۳. کتاب علی اصحاب الاثنین؛ ۴. کتاب الردّ علی اصناف الملحدین؛ ۵. کتاب التّعدیل والتجویر (در اصل به اشتباه: التجویز)؛ ۶. کتاب المعرفه؛ ۷. کتاب تقدیر؛ ۸. کتاب القَدَر؛ ۹. کتاب فی المحال؛ ۱۰. کتاب المخلوق (علی المجبره)؛ ۱۱. کتاب فی العدل؛ ۱۲. کتاب التَّرک؛ ۱۳. کتاب المستطیع؛ ۱۴. کتاب التولد؛ ۱۵. کتاب الوعید؛ ۱۶. کتاب الجوابات؛ ۱۷. کتاب النُّکَت (در اصل: النکث)؛ ۱۸. کتاب الجزء؛ ۱۹. کتاب المعانی (علی معمر)؛ ۲۰. کتاب الطّفره؛ ۲۱. کتاب المکامنه؛ ۲۲. کتاب المداخله؛ ۲۳. کتاب فی العالم الکبیر؛ ۲۴. کتاب فی العالم الصغیر؛ ۲۵. کتاب الحَدَث؛ ۲۶. کتاب الانسان؛ ۲۷. کتاب المنطق؛ ۲۸. کتاب الحرکات؛ ۲۹. کتاب الجواهر والاعراض؛ ۳۰. کتاب العروس؛ ۳۱. کتاب الارزاق؛ ۳۲. کتاب حرکات اهل الجنه؛ ۳۳. کتاب خلق الشیء؛ ۳۴. کتاب الصفات؛ ۳۵. کتاب فی القران ماهو؛ ۳۶. کتاب الافاعیل؛ ۳۷. کتاب الرد علی المرجئه.

آثار باقی مانده

هیچ‌یک از این کتابها یا رساله‌ها بر جای نمانده است و فقط قطعاتی از بعضی از آن‌ها در کتب دیگران به جای مانده است و یا از مضمون بعضی از آن‌ها نقل کرده‌اند.
۱: اثبات الرسل چنان‌که از نامش پیداست، در اثبات رسالت انبیاء است، اما دشمنان او از جمله بغدادی،

[۵۰] عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ص ۷۹، به کوشش محمد زاهد کوثری، قاهره، ۱۳۶۷ق/۱۹۴۸م.

می‌گویند او قول براهمه را در ابطال نبوات می‌پسندید، اما جرأت نکرد این معنی را اظهار کند. کتاب اثبات الرّسل پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint اگرچه بر جای نمانده است، اما بهترین دلیل بر رد قول بغدادی است، وانگهی قول بغدادی خود دروغ بودن خود را می‌رساند، زیرا اگر پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint جرأت نکرده است این سخن را اظهار کند، پس چه کسی آن را دریافته است؟ مدعیان دین و تقوی اینگونه به مخالفان خود تهمت می‌زدند و از تناقض‌گویی باکی نداشتند. ذهبی هم که از بزرگان محدثین است، همین قول بغدادی را (بدون ذکر نام او) آورده و گفته است که پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint بر دین براهمه که منکر نبوت و بعثت رسل هستند بود و این معنی را پوشیده می‌داشت.

[۵۱] شمس‌الدین محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۰، ص۵۴۲، به کوشش شعیب الارنؤوط و محمدنعیم العرقسوسی، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.

۲: کتاب علی اصحاب الهیولی که ردّ بر اصحاب هیولی بوده است، نشان می‌دهد که او به‌رغم انکار جزءِ لایتجزّا و به‌رغم اعتقاد به تقسیم‌پذیری جسم تا بی‌نهایت به هیولی اعتقادی نداشته است و این نتیج اعتقاد او به کمون و بروز بوده است. جاحظ می‌گوید که پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint از قول به هیولی تعجب می‌کرد.

[۵۲] عمرو بن بحر جاحظ، الحیوان، ج ۵، ص۵۰، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، بیروت، ۱۳۵۷ق/۱۹۳۸م.

۳: کتاب الرد علی اصحاب الاثنین در رد بر اصحاب اثنین یا ثنویه یا دوگانه پرستان است که در اسلام مقصود از ایشان بیش‌تر مانَویّه بوده‌اند.
۴: کتاب الرد علی اصناف الملحدین در رد بر ملحدان است که به‌طور کلی مخالفان دین اسلام باشند، اما با اینهمه بغدادی

[۵۳] عمرو بن بحر جاحظ، الحیوان، ج ۵، ص۵۰، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، بیروت، ۱۳۵۷ق/۱۹۳۸م.

او را متهم ساخته است که «دَوَّنَ مذاهب الثَنّویه… و شُبَهَ المُلْحِدَهِ فی دین الاسلام»

[۵۴] عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ص ۷۹، به کوشش محمد زاهد کوثری، قاهره، ۱۳۶۷ق/۱۹۴۸م.

و این خود دلیل دیگری بر غرض‌ورزی و کینه‌توزی او با پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint است.
‌ ۱۲: کتاب التّرک در باب ترک فعل است که از مباحث علم کلام است. قاضی عبدالجبار بعضی از عقاید پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint را در فصل «بیان حقیقه الترک» آورده است که احتمال می‌رود از همین کتاب باشد.

[۵۵] قاضی عبدالجبار، المغنی، ج۱۴، ص۱۹۷ به بعد، به کوشش محمد علی النجار و دیگران، قاهره، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۵م.

۱۷: کتاب النکت، ابن ابی‌الحدید در شح نهج‌البلاغه از این کتاب یاد کرده و گفته است که آن در باب حجت نبودن اجماع و مطاعن صحابه است.

[۵۶] عبدالحمید بن هبه‌اللـه ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ج۶، ص۱۲۹، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۸ق/۱۹۵۹م.

ظاهراً آنچه ابن ابی‌الحدید در این مورد از پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint نقل کرده است، نیز مربوط به همین کتاب النکت است.
۱۸: کتاب الجزء دربار نفی جزء لایتجزا و اقوال دیگران دربار جزء است. اشعری با عبارت: «حَکّی النّظام فی کتاب الجزء» از آن نقل کرده است.

[۵۷] ابوالحسن اشعری، مقالات الاسلامیین، ج۱، ص۳۱۶، به کوشش هلموت ریتر، ویسبادن، ۱۹۲۹م.

۱۹: کتاب المعانی ردی است بر نظری مُعَمَّر بن عُباد سُلَمی (د ۲۲۰ق/۸۳۵م) از بزرگان معتزله که نظری «مَعانی» او معروف است.
۲۰: کتاب الطفره در دفاع از نظری معروف او دربار طفره بوده است که متأسفانه در دست نیست.
۲۱ و ۲۲: کتاب المکامنه و کتاب المداخله دربار دو نظری دیگر او د مورد کُمون و تداخل است.

عقاید و آراء پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint

آراء و عقاید او در موضوعات طبیعی و الهی است، گرچه عقاید متکلمان در مسائل طبیعی و فیزیکی برای تأیید مقاصد دینی و الهی و برای توجیه یکی از مباحث کلامی در توحید و نظایر آن بوده است.

جزء لایتجزّا

نَظام برخلاف متکلمان معاصر خود و از جمله استادش ابوالهذیل، منکر جزء لایتجزا بود و در این باب با یکی از معاصران معروف خود به نام هِشام ‌بن الحکم هم‌عقیده بود و چنان‌که گفته شد یکی از کتابهای او دربار «جزء» است.

سخن اشعری

به گفت اشعری پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint معتقد بود که هیچ جزئی نیست مگر آن‌که خود دارای جزء است و هیچ نصفی نیست مگر آن‌که دارای نصف است و تجزی جزء تا ابد جایز است و پایان ندارد.

[۵۸] ابوالحسن اشعری، مقالات الاسلامیین، ج۱، ص۳۱۸، به کوشش هلموت ریتر، ویسبادن، ۱۹۲۹م.

نیز اشعری گوید که متکلمان اختلاف دارند در این‌که آیا خداوند می‌تواند ترکیب اجسام را چنان بر هم زند که بجز جزء لایتجزا بر جای نماند؟ پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint و کسانی که جزء لایتجزا را منکر هستند این معنی را قبول ندارند،

[۵۹] ابوالحسن اشعری، مقالات الاسلامیین، ج۱، ص۵۶۸، به کوشش هلموت ریتر، ویسبادن، ۱۹۲۹م.

یعنی تعلق قدرت خدا را بر امری که محال می‌دانند جایز نمی‌دانند.

ردّ ابن‌الرّاوندی

خیاط در ردّ بر ابن‌الرّاوندی گفته است: ابراهیم (پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint) ترکیب اجسام را از اجزاء لایتجزا منکر است و گمان کرده است که هیچ جزئی نیست که وهم نتواند آن را به دو نیم کند.

[۶۰] عبدالرحیم بن محمد خیاط معتزلی، الانتصار، ص ۳۲، بیروت، ۱۹۵۷م.

سخن شهرستانی

شهرستانی هم می‌گوید که پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint با فلاسفه (مقصود ارسطو و پیروان اوست) در نفی جزء لایتجزا موافق است.

[۶۱] عبدالکریم شهرستانی، الملل والنحل، ج۱، ص۵۷-۵۸، به کوشش محمد بن فتح‌اللـه بدران، قاهره، ۱۳۶۴ق/۱۹۴۵م.

سخن ابن‌حزم

ابن‌حزم با قول پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint در نفی جزء لایتجزا موافق است و بر آن دلایلی می‌آورد. او می‌گوید که به اعتقاد پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint جزء تا بی‌نهایت تقسیم‌پذیر است و هر جزئی که جسم از آن ترکیب یافته باشد هرچند خرد باشد جسم است.

[۶۲] علی ‌بن احمد ابن‌حزم، الفصل فی الملل والاهواء و النحل، ج ۵، ص۶۳، قاهره، ۱۳۴۷ق/۱۹۲۸م.

این گفت اخیر ابن‌حزم اشاره به این است که عده‌ای از متکلمان معتقد به جزء لایتجزا می‌گفتند که این جزء لایتجزا به تنهایی جسم نیست و در حال تألیف و اجتماع با جزأ یا اجزاء دیگر جسم می‌شود، مثلاً بعضی می‌گفتند که کمترین جسم از دو جزء ترکیب یافته است و ابوالهذیل می‌گفت کمترین جسم یعنی کوچک‌ترین جسم آن است که از ۶ جزء ترکیب یافته باشد.

[۶۳] ابوالحسن اشعری، مقالات الاسلامیین، ج۱، ص۳۰۲، به کوشش هلموت ریتر، ویسبادن، ۱۹۲۹م.

[۶۴] ابوالحسن اشعری، مقالات الاسلامیین، ج۱، ص۳۰۳، به کوشش هلموت ریتر، ویسبادن، ۱۹۲۹م.

بنابراین قول کسانی که می‌گویند پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint اجسام را از اجزاء لایتجزای بی‌پایان مرکب می‌داند مانند نصیرالدین طوسی و فخر رازی و صدرالدین شیرازی درست مینماید.

[۶۵] محمد عبدالهادی ابوریده، ابراهیم ‌بن سیّار الپاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint، ج۱، ص۱۲۳ به بعد، قاهره، ۱۳۶۵ق/۱۹۴۶م.

سخن ابن‌سینا

ابن‌سینا در اشارات در فصل «تجوهر اجسام»

[۶۶] ابن‌سینا، التنبیهات والاشارات، ص ۶۷-۶۸، به کوشش محمود شهابی، تهران، ۱۳۳۹ش.

می‌گوید: «و من الناس من یکاد یقول بهذا التألیف و لکن من اجزاء غیرمتناهیه…». ابن‌سینا اولاً نامی از پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint نمی‌برد و ثانیاً با گفتن «یَکاد» در قطعیت آن تردید می‌کند. این برای آن است که ابن‌سینا از گفتار پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint یا نسبتی که به او داده‌اند، چنین استنباط کرده است که پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint در قول به تجزیه فرق تجزی بالفعل و تجزی بالقوه را صریحاً نگفته است و یا واقعاً این نکته را در نیافته است. این معنی روح علمی و احتیاط عالمان او را می‌رساند و نیز می‌رساند که متأخران در نسبت دادن اقوال چندان به امانت علمی پای‌بند نبوده‌اند، اما آنچه از اشعری و خیاط نقل شد، دلالت دارد بر این‌که پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint تقسیمات نامتناهی را بالقوه و در « وهم » می‌داند نه بالفعل و در عمل .

سخن خیاط

خیاط

[۶۷] عبدالرحیم بن محمد خیاط معتزلی، الانتصار، ج۱، ص۴۷، بیروت، ۱۹۵۷م.

صریحاً می‌گوید که پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint اجسام را متناهی می‌داند و نقل ابن‌الراوندی که او اجسام را نامتناهی می‌داند، درست نیست و بعد می‌گوید: «الاجسام کلها عند ابراهیم متناهیه ذات غایه و نهایه فی‌المساحه و الذّرع» و می‌افزاید که ابراهیم (پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint) جزئی را که قسمت وهمی نپذیرد و برای آن نصفی منصور نشود، محال می‌داند. این گفتار خیاط بسیار مهم است. در حالی که مورخان عقاید و آراء پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint را معتقد به اجزاء لایتجزای نامتناهی در جسم می‌دانند (و این مستلزم تناقض آشکاری در عقید پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint است). خیاط می‌گوید که او جسم را پایان‌پذیر (در مساحت) می‌داند.

وحدت اتّصالی جسم

به عبارت دیگر چون پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint معتقد به جزء لایتجزا نیست ناچار به وحدت اتّصالی جسم (مانند ارسطو) معتقد است و چنانکه اشعری گفته، پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint معتقد است: «الجسم هوالطویل العریض العمیق» و «لیس لاجزائه حدّ یوقف علیه» یعنی تجزی جسم را حدی که بر آن متوقف شوند، نیست (نه این‌که اجزاء جسم بی‌حد است)، زیرا باز به گفت اشعری پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint بر این است که «لانصف الا و له نصف و لاجزء الا و له جزء» که همان تجزیه‌پذیری بالقوه تا بی‌پایان است.
مسأل مهم این است که از گفت اشعری

[۶۸] ابوالحسن اشعری، مقالات الاسلامیین، ج۱، ص۳۰۴، به کوشش هلموت ریتر، ویسبادن، ۱۹۲۹م.

چنین بر می‌آید که پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint جسم ریاضی و جسم طبیعی را در ماده یکی می‌داند (اگرچه به قول ارسطو و ابن‌سینا این دو، یعنی جسم ریاضی یا تعلیمی و جسم طبیعی، در ذهن از هم جدا هستند).

عبارت مبهم

در کتاب الحیوان جاحظ

[۶۹] عمرو بن بحر جاحظ، الحیوان، ج۵، ص۵۵، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، بیروت، ۱۳۵۷ق/۱۹۳۸م.

قطع غامضی در این باب هست که چون به دنبال اقوال پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint است مسلّماً از او است و چون با عبارات غیر فنی ادا شده است، فهم آن مشکل است. پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint می‌گوید: زشت‌تر از آن نباشد که بگویند کوهی عظیم به خردلی تبدیل شود بی‌آنکه در اجزای آن تداخلی صورت گیرد. مقصود از خردل همان «جزء لایتجزا» ست و چون قائلان به جزء آن را دارای مساحت و بُعد نمی‌دانستند (زیرا اگر دارای بُعد و مساحت باشد قابل تقسیم و تجزیه است) پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint می‌گوید این بسیار زشت است که بگویند کوهی بزرگ با مساحت و حجم بزرگ از خردلی (یا جزء لایتجزایی) ترکیب یابد که دارای بُعد و مساحت نباشد و وقتی که این اجزاء بی‌بُعد و مساحت جمع شوند، بی‌آنکه امری در آن تداخل یا دخالت کند، ناگهان دارای مساحت و بُعد گردد. سپس می‌گوید: اگر قایل به تجزیه و به قول او تنصیف ابدی جسم یا کوه یا جزء (خردله) باشند این سخن درست است (زیرا معنی آن این است که جسم دارای مساحت است و مساحت که کمیت است تا ابد قابل انقسام است)، اما اگر بگویند ۶ جزء لایتجزا که دارای بُعد نیستند، جمع می‌شوند و جسمی دارای بُعد تشکیل می‌دهند، درست نیست، زیرا ما اگر در وهم خود آخرین یعنی کمترین مساحت یک جزء لایتجزاست، پس جزئی پیدا می‌شود که دارای مساحت است (و در نتیجه قابل تقسیم است) و یا اگر آن کمترین مساحت از ۶ جزء یا ۴ جزء (بی‌مساحت و بی‌بُعد) تشکیل شده است که باز فاسد است (یعنی چگونه از چیزهایی که مساحت ندارند، چیزی که دارای مساحت است، به دست می‌آید).

اعتماد به کتاب مقالات

از این عبارات مبهم که از جاحظ نقل کردیم، صریحاً معلوم می‌شود که پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint معتقد به ترکیب جسم از اجزای لایتجزای بی‌پایان نبوده است و نقل ناقلان بعدی چندان مقرون به صحت نیست و غالباً با غرض‌ورزی و خصومت و عناد آمیخته است. در این میان ابوالحسن اشعری، با هم مخالفت او یا معتزله، مستثنی است، و ما می‌توانیم برای دست یافتن به اقوال معتزله و مخصوصاً پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint که کتابهای او را تعصبات و معاندات حتی از جانب خود معتزله از میان برده است، به کتاب مقالات او اعتماد کنیم.

مناظره با ابوالهذیل

مناظره‌ای که در مسأل جزء و «طفره» میان پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint و استادش ابوالهذیل نقل کرده‌اند، نیز از این قبیل است و تحلیل دقیق این مناظره می‌رساند که یا آن را بعدها جعل کرده‌اند و یا در آن به نفع عقاید معتقدان به جزء لایتجزا دست برده‌اند. قاضی عبدالجبار در شرح حال ابوالهذیل می‌نویسد: او بود که (به پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint) گفت: اگر مورچه بر روی کفش راه برود، آیا (به گفت تو) چنین نیست که اگر جزئی را بپیماید، در پیش او جزئی خواهد بود که دارای نصف است؟

[۷۰] قاضی عبدالجبار، فضل الاعتزال و طبقات المعتزله، ص ۲۶۳، عبارت متن غلط و عبارت پاورقی درست است، به کوشش فؤاد سید، تونس، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۲م.

پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint گفت بلی، ابوالهذیل گفت در این صورت آن مورچه هرگز کفش را به آخر نخواهد رساند. اما در طبقات المعتزله

[۷۱] احمد بن یحیی ابن‌مرتضی، طبقات المعتزله، ج۱، ص۵۰، به کوشش دیوالد ویلتسر، بیروت، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م.

که بسیار متأخر است، آمده است که ابوالهذیل در مسأل جزء یا پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint مناظره کرد و او را به مسأل مورچه و کفش ملزم ساخت. پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint متحیّر شد و چون شب شد ابوالهذیل دید که پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint پای در آب ایستاده و فکر می‌کند، پس گفت ای پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint، این است حال کسی که با بزهای نر سرشاخ شود. پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint گفت: جواب قاطع‌تر آورده‌ام: مورچه قسمتی از کفش را طفره می‌رود و قسمتی را می‌پیماید، و ابوالهذیل گفت: آن قسمت را که می‌پیماید چگونه می‌پیماید؟ (یعنی همان اشکال در آن قسمت باقی است). ابن‌مرتضی

[۷۲] احمد بن یحیی ابن‌مرتضی، طبقات المعتزله، ج۱، ص۵۰، به کوشش دیوالد ویلتسر، بیروت، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م.

می‌گوید: ابوالهذیل نخستین کسی است که این مسأله را استنباط کرد، ولی این درست نیست، این مسأله همان شبهه یا پارادوکس اول از شبهات زنون ایلیایی است برای نفی حرکت، منتها شاید مثال مورچه و کفش از ابوالهذیل است. در اینجا نقل صحیح‌تر همان نقل قاضی عبدالجبار است که می‌گوید ابوالهذیل پرسید آیا مورچه در پیش پای خود جزئی نخواهد یافت که آن را نصفی است؟ و این همان بیان دیگر شبه اول از شبهه‌های زنون است که می‌گوید هیچ متحرکی مسافتی را نمی‌پیماید، مگر آن‌که نصف آن را بپیماید و برای پیمودن آن نصف باید نصف آن را بپیماید تا آخر و نتیجه آن‌که هرگز نخواهد توانست مسافت را بپیماید و درنتیجه حرکت محال است و وجود ندارد. در این صورت مسأله به عقید پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint در نفی جزء و اعتقاد به وحدت اتصالی و کمیت در جسم مربوط می‌شود. ابوالهذیل از قول پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint به تقسیم‌پذیری کمیت و وحدت اتصالی جسم، تقسیم بالفعل را فهمیده است (همچنانکه زنون نیز در پارادوکس خود فرض تقسیمات بی‌پایان بالفعل را کرده است) در صورتی که چنان‌که گفتیم و نقل شد پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint این تقسیم را در وهم (و در قلب) می‌دانسته است، نه در فعل و عمل و شبه ابوالهذیل بر او وارد نبوده است. قاضی خودِ شبهه را نقل می‌کند، اما جواب پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint را نقل نمی‌کند. به همین جهت به نظر می‌رسد پاسخی که از قول پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint در منابع متأخر دایر به قول به طفره نقل شده است، مجعول است و از پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint نیست، هرچند که پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint قایل به طفره بوده است، زیرا چنان‌که از قول بغدادی و شهرستانی نقل شد، پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint به اقوال فلاسفه آگاهی داشته است و به همین جهت مانند ارسطو جزء لایتجزا را منکر شده است. پس همچنانکه ابوالهذیل از شبهه یا پارادوکس زنون آگاه بوده است، پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint هم از آن شبهه و هم از جواب ارسطو آگاه بوده است و از اعتراض ابوالهذیل متحیر و به اصطلاح دست‌پاچه نشده است.

اجزای نامتناهی

ابن‌سینا در طبیعیات شفا

[۷۳] ابن‌سینا، الشفاء، ص ۱۸۵-۱۸۶، به کوشش ابراهیم مدکور، قاهره، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.

استدلال کسانی را که جسم را از اجزای لایتجزای متناهی مؤلّف می‌دانند (اصحاب ذیمقراطیس)، چنین بیان می‌کند که اگر جسم از اجزای متناهی مرکب نباشد، ناچار از اجزای نامتناهی مرکب خواهد بود و در این صورت دارای اقسام و نصفهای نامتناهی خواهد بود و اشکال نرسیدن اخیلوس دونده به لاک‌پشت کندرو (اشکال زنون) و نرسیدن مورچه از ته کفش به نوک آن، پیش خواهد آمد. ابن‌سینا می‌افزاید که مثال نخستین از قدما و مثال دوم از متأخران است، اما نامی از این متأخران نمی‌برد و از قول کسانی که به انقسام فرضی قایل هستند، نقل می‌کند و می‌گوید که این اشخاص معتقدند، انقسام جسم به حسب احتمال انقسام است و اگر انقسام نامتناهی باشد، جسم دارای اجزای نامتناهی خواهد بود،

[۷۴] ابن‌سینا، الشفاء، ص ۸۷، به کوشش ابراهیم مدکور، قاهره، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.

اما مسلم است که ابن‌سینا این قول تقسیم به اجزای نامتناهی را از گفت خود پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint به‌طور مستقیم نقل نکرده، بلکه آن را از الزامات و احتجاجات متأخران نقل کرده است، زیرا می‌گوید: «ولمّا ضیَّق اصحاب الجزء علی هؤلاء وَالْجأَهُم الی مسأله الفعل والذَرِّهِ و السُلحفاء والاخلوس…». سخن از شخص ابوالهذیل و پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint نیست، بلکه سخن از «اصحاب جزء» و «مخالفان جزء» است که بر می‌گردد به احتجاجات و مباحثات طرفداران این دو عقیده که یکی از این مباحثات در محضر صاحب ‌بن عباد بوده است. ابن‌سینا هم پنداشته است که نافیان جزء که قائل به انقسام نامتناهی هستند، این انقسام را بالفعل می‌دانند و درنتیجه به تنلقضِ قایل شدن به جزء و نفی آن دچار شده‌اند، ولی با اقوالی که از اشعری و خیاط نقل شد معلوم می‌شود که پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint معتقد به انقسام بالفعل نبوده است. دلیل دیگر بر این‌که ابن‌سینا به‌طور مستقیم از پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint نقل نکرده، این است که پاورپوینت کامل نظام ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint چنان‌که گفته خواهد شد، در توجیه طفره مثال، «دُوّامه» یا فرفره اطفال و «حَزّه» یا دوک پشم‌ریسی را زده است،

[۷۵] ابوالحسن اشعری، مقالات الاسلامیین، ج۱، ص۳۲۱، به کوشش هلموت ریتر، ویسبادن، ۱۹۲۹م.