توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت کامل نهضت تنظیمات خیریه ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت کامل نهضت تنظیمات خیریه ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت کامل نهضت تنظیمات خیریه ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint :

پاورپوینت کامل نهضت تنظیمات خیریه ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint

تنظیمات، یـا تنظـیـمـات خـیـریـه، نهضت نـوگـرایـی و اصلاح‌طلبی در ساختار سیاسی حقوقی، فرهنگی و اجتماعی جامع عثمانی در سد ۱۳ق/ ۱۹م بوده است.

فهرست مندرجات

۱ – توصیف اجمالی
۲ – چیستی تنظیمات
۳ – دوران اصلاحات تنظیمات
۳.۱ – عثمان دوم
۳.۲ – دوره لاله
۳.۳ – دوره نظام جدید
۳.۴ – دوره امپراتوری محمود دوم
۳.۵ – دوره عبدالمجید و رشید پاشا
۳.۵.۱ – مرحله نخست
۳.۵.۱.۱ – فرمان گلخانه
۳.۵.۱.۲ – عواقب فرمان گلخانه
۳.۵.۱.۳ – تنظیمات عسکریه
۳.۵.۱.۴ – مجلس مبعوثان
۳.۵.۱.۵ – اصلاحات نظامی
۳.۵.۱.۶ – اصلاحات حقوقی
۳.۵.۱.۷ – اصلاحات آموزشی
۳.۵.۱.۸ – تقسیمات کشوری
۳.۵.۱.۹ – اقتصادی
۳.۵.۲ – مرحله دوم
۳.۵.۲.۱ – جنگ کریمه
۳.۵.۲.۲ – فرمان اصلاحات
۳.۵.۲.۳ – مجلس اجرائات
۳.۵.۲.۴ – تقسیم طرفداران تنظیمات
۳.۵.۲.۵ – اصلاحات اداری
۳.۵.۲.۶ – مجلس اداره ولایات
۳.۵.۲.۷ – دیوان احکام عدلیه
۳.۵.۲.۸ – اصلاحات حقوقی
۳.۵.۲.۹ – آموزش و پرورش
۳.۵.۲.۱۰ – اقتصادی
۳.۵.۲.۱۱ – روزنامه‌نگاری
۳.۵.۲.۱۲ – فرهنگی
۴ – مخالفان تنظیمات
۵ – ایران و عثمانی
۵.۱ – نظرات اندیشمدان
۶ – فهرست منابع
۷ – پانویس
۸ – منبع

توصیف اجمالی

دور تنظیمات با صدور «خط همایون» یا «فرمان تنظیمات خیریه» جنبش اصلاحات در حکومت عثمانی، از ۱۲۵۵ تا چند دهه پس از آن. تنظیمات جمع تنظیم به معنای «نظم بخشیدن»؛ در ترکی امروزی و در زبان‌های غربی به مفهوم «اصلاحات» در عثمانی قرن سیزدهم و نیز در مورد دوره ای که این اصلاحات در آن صورت گرفته به کار می‌رود.

[۱] EI 1 sv “Tanz ¦âma ¦t” (by J H Kramers)، ج۱۱، ص۷۰۹.

آغاز دوره تنظیمات را از زمان صدور «فرمان تنظیمات خیریه» که «خط همایون گلخانه»، «خط» در عثمانی به معنای فرمان نیز نامیده می‌شود، در ۲۶ شعبان ۱۲۵۵ می‌دانند. درباره پایان دوره تنظیمات، به اختلاف، این تاریخ‌ها را ذکر کرده اند: اعلان مشروطیت اول در ذیحجه د. ترک، ذیل Gulhane hatti)،۱۲۹۳

[۲] Stanford Shaw, History of the Ottoman Empire and modern Turkey , Cambridge 1985، ج۲، ص۵۵.

اعلان مشروطیت دوم در جمادی الاخره ۱۳۲۶،

[۳] Meydan Larousse , Istanbul 1970،۱۹۸۱، ج۱۱، ص۸۸۶.

مرگ عالی پاشا یکی از سه دولتمرد پیش برنده برنامه تنظیمات در ۱۲۸۸،

[۴] EI 1 sv “Tanz ¦âma ¦t” (by J H Kramers)، ج ۱۰، ص۲۰۱

، حدود ۱۲۹۷ و استقرار حاکمیت استبدادی عبدالحمید دوم،

[۵] EI 1 sv “Tanz ¦âma ¦t” (by J H Kramers)، ج ۸، ص ۶۵۶

داده شدن امتیازات ویژه به مسیحیان قلمروعثمانی در۱۲۷۳،

[۶] The Oxford encyclopedia of the modern Islamic world , ed John L Esposito, New York 1995, sv “Tanzimat” (by erif Mardin)، ج۴، ص۱۸۳ـ۱۸۴.

و انحلال نخستین مجلس مبعوثان عثمانی به دست سلطان عبدالحمید در صفر ۱۲۹۵.

[۷] EI 1 sv “Tanz ¦âma ¦t” (by J H Kramers)، ج ۱۰، ص۲۰۱.

[۸] Danimend, H, zahl osmanl tarihi kronolojisi, Istanbul, 1971، ج۴، ص۱۲۲-۱۲۳.

[۹] ا ج شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکی جدید، ج۲، ص۱۱۵، ترجم محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۰ش.

[۱۰] IA، ج۱۱، ص۷۰۹.

اما زمان اجرای آن را به اختلاف در ۱۲۷۲ق/۱۸۵۶م، یعنی هنگام صدور فرمان اصلاحات،

[۱۱] Karal, E Z, Osmanl tarihi, Ankara, 1983، ج۵، ص۱۶۹.

همراه با اعلان مشروطیت اول در ۱۲۹۲ق/۱۸۷۵م،

[۱۲] Karal, E Z, Osmanl tarihi, Ankara, 1983، ج۵، ص۱۵۲.

نیز تا برچیده شدن نخستین مجلس مبعوثان عثمانی در ۱۰ صفر ۱۲۹۵ق/۱۳ فوری ۱۸۷۸م

[۱۳] Danimend, H, zahl osmanl tarihi kronolojisi, Istanbul, 1971، ج۴، ص۳۰۹.

و همچنین تا اعلان مشروطیت دوم در جمادی‌الآخر ۱۳۲۶/ ژوئی ۱۹۰۸،

[۱۴] Danimend, H, zahl osmanl tarihi kronolojisi, Istanbul, 1971، ج۴، ص۳۰۹.

نوشته‌اند. به‌هر روی، تنظیمات دوره‌ای از قانون‌گذاری و اصلاح‌گرایی است که جامع عثمانی را نوسازی کرد و از سلط نهادهای سنتی رها ساخت و به برقراری نظام جدید که غالباً برگرفته از فرهنگ غرب بود، رهنمون شد.

[۱۵] ا ج شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکی جدید، ج۲، ص۱۰۷، ترجم محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۰ش.

چیستی تنظـیـمـات

در باره چیستی تنظیمات نظرهای گوناگونی داده شده که از آن جمله است: اصلاحات مبتنی بر برنامه مُلهم از اروپا، ایجاد تغییرات اجباری فرهنگی، تلاش برای شکل اروپایی دادن به دولت عثمانی، اقدام برای جلب رضایت و رفتار دوستانه اروپا نسبت به ترکیه، و جنبشی فرهنگی و اصلاح طلبانه به منظور زمینه سازی برای نزدیک کردن دنیای اسلام و جهان مسیحی به یکدیگر.

[۱۶] EI 1 sv “Tanz ¦âma ¦t” (by J H Kramers)، ج۱۱، ص۷۱۰.

به نظر یتکین موضوع تنظیمات سوق دادن ترکان به شاهراه تمدن نبود، بلکه عبارت بود از تسهیل استثمار عثمانی به دست سرمایه‌داری اروپا. دولت مقتدر عثمانی در زمان برتری قدرت نظامی‌اش بر اروپا، نیازی به اصلاحات نظام اداری و نظامی احساس نمی‌کرد، اما از اواسط قرن دهم که در موضع تدافعی قرار گرفت و فروپاشی قلمرو و نظامات دولتی آن آغاز گردید، ضرورت اصلاحات احساس شد و اقداماتی صورت گرفت که تنظیمات از مهمترین آن‌ها بود.

[۱۷] Bernard Lewis, The emergence of modern Turkey , 3rd ed New York 2002، ج۱، ص۴۰.

دوران اصلاحات تنظـیـمـات

عوامل و اسباب صدور فرمان تنظیمات را باید در ساختار سنتی اداری و اجتماعی دولت عثمانی جست‌وجو کرد. دولت عثمانی تا نیم سد ۱۰ق/۱۶م، در اوج قدرت سیاسی و نظامی و برخوردار از سنن نیرومند فرهنگی کـه خـود مبتنی بـر حقـوق اسلامی و قانون‌نـامه‌های عثمانی بود، نیازی به تحول و دگرگونی یا همسویی با تمدن رو به رشد غرب احساس نمی‌کرد،

[۱۸] IA، ج۱۱، ص۷۱۰.

اما در نیم دوم این سده، به‌ویژه از دوران سلطان سلیم دوم و مراد سوم، امپراتوری روی به ضعف نهاد و سرانجام در سد ۱۳ق/ ۱۹م به وضعی دچار شد که به مرد بیمار اروپا معروف گردید.

[۱۹] ا ج شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکی جدید، ج۱، ص۲۹۱، ترجم محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۰ش.

از این‌رو دولتمردان عثمانی برای احیای قدرت و نفوذ امپراتوری، ناگزیر شدند که برای ایجاد تحول در جهت پیشرفت و توسعه اقدام کنند.

[۲۰] ا ج شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکی جدید، ج۱، ص۲۹۳، ترجم محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۰ش.

این دگرگونیها و نوآوریها را می‌توان به دو دوره تقسیم کرد:
۱. دور وابسته به فرهنگ سنتی؛
۲. دوره‌ای که تحت تأثیر تمدن و فرهنگ اروپایی آغاز شد.

[۲۱] IA، ج۱۱، ص۷۱۰.

عثمان دوم

نخستین گام در دور اول از جانب عثمان دوم معروف بـه عثمان جوان (گنج عثمـان) و سپس از سوی مراد چهارم و وزیران کاردان خاندان کوپریلی برداشته شد.

[۲۲] Karal, E Z, Osmanl tarihi, Ankara, 1983، ج۵، ص۵۵.

[۲۳] IA، ج۱۱، ص۷۱۰.

عثمان دوم برای تشکیل سپاهی منظم در برابر ینی‌چری‌ها و وضع قوانین دست به اقداماتی زد،

[۲۴] یوزف هامرپورگشتال، دولت عثمانیه تاریخی، ج۸، ص۲۱۲، ترجم محمد عطا، استانبول، ۱۳۳۳ق.

[۲۵] ا ج شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکی جدید، ج۱، ص۳۳۰-۳۳۲، ترجم محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۰ش.

اما موفق نشد و در این راه جان باخت.

[۲۶] یوزف هامرپورگشتال، دولت عثمانیه تاریخی، ج۸، ۲۱۵-۲۱۷، ترجم محمد عطا، استانبول، ۱۳۳۳ق.

[۲۷] Uzunçarl, H, Osmanl tarihi, Ankara, 1983، ج۳، ص۱۳۹-۱۴۰.

وی نخستین قربانی تجددخواهی و نوگرایی در میان سلاطین عثمانی است.

[۲۸] Danimend, H, zahl osmanl tarihi kronolojisi, Istanbul, 1971، ج۳، ص۲۹۱.

اما اقدامات سلطان مراد منحصر به حفظ نظام، آن هم با توسل به زور، موجد تحولات بنیادین نشد.

[۲۹] Karal, E Z, Osmanl tarihi, Ankara, 1983، ج۵، ص۱۶۹.

شکست‌های پی‌درپی سپاه عثمانی در جنگ با دول اروپایی در اواخر سد ۱۱ق/۱۷م و سالهای آغازین سد بعد که به انعقاد عهدنامه‌های کارلوویتس (قارلوفچه) در ۲۴ رجب ۱۱۱۰ق/۱۶ ژانوی ۱۶۹۹م، برای تفصیل مطلب،

[۳۰] Uzunçarl, H, Osmanl tarihi, Ankara, 1983، ج۳، ص۵۸۵-۵۹۵.

[۳۱] Danimend, H, zahl osmanl tarihi kronolojisi, Istanbul, 1971، ج۳، ص۴۸۴.

و پاساروویتس (پاساروفچه) در ۱۵ رمضان ۱۱۳۱ق/۲۱ ژوئی ۱۷۱۹م انجامید،

[۳۲] IA، ج۲، ص۷۱۰.

[۳۳] Uzunçarl, H, Osmanl tarihi, Ankara, 1983، ج۴، ص۱۴۰-۱۴۲.

تفوق و برتری اروپاییان را آشکار ساخت. مفاد این عهدنامه‌ها دولت را با بحران شدید و ناآرامی‌های بسیاری روبه‌رو ساخت،

[۳۴] Uzunçarl, H, Osmanl tarihi, Ankara, 1983، ج۴، ص۱۴۰-۱۴۲.

و اقتدار و اعتبار درون و برون مرزی آن را سست گردانید. این حوادث دولتمردان را به لزوم ایجاد دگرگونی و بهره‌گیری از دانش و فنّاوری غرب متوجه ساخت و راه برای دگرگونی‌های سد ۱۳ق/ ۱۹م هموار شد.

[۳۵] ا ج شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکی جدید، ج۱، ص۳۸۹-۳۹۰، ترجم محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۰ش.

دوره لاله

دوران جدید تجددطلبی با سلطنت احمد سوم (ه‌ م)، و صدارت ابراهیم پاشا نوشهری (ه‌ م) آغاز گردید. از این زمان نخستین گامها برای آشنایی مستقیم با تمدن غرب برداشته شد. این دوره که آغاز بیداری فکری در عثمانی تلقی می‌شود، به دور لاله (لاله دوری)، معروف است.

[۳۶] ا ج شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکی جدید، ج۱، ص۴۰۶، ترجم محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۰ش.

دور ۱۲ سال لاله که با غرب‌زدگی و «افراط‌کاری‌های نابخردانه» همراه بود،

[۳۷] عبدالهادی حائری، امپراتوری عثمانی و دو روی تمدن بورژوازی غرب، ج۱، ص۲۹، ضمیم مجل دانشکد ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی، مشهد، ۱۳۶۴ش، س ۱۸، شم‌۲.

با قیام پاترونا خلیل، قتل ابراهیم پاشا وزیر و سپس عزل احمد سوم به سر آمد.

[۳۸] ا ج شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکی جدید، ج۱، ص۴۱۳-۴۱۴، ترجم محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۰ش.

[۳۹] یوزف هامرپورگشتال، تاریخ امپراتوری عثمانی، ج۴، ص۳۱۵۳- ۳۱۵۸، ترجم میرزا زکی علی‌آبادی، به کوشش جمشید کیان‌فر، تهران، ۱۳۶۸ش.

[۴۰] Danimend, H, zahl osmanl tarihi kronolojisi, Istanbul, 1971، ج۴، ص۱۸-۱۹.

[۴۱] Uzunçarl, H, Osmanl tarihi, Ankara, 1983، ج۴، ص۲۰۵-۲۱۰.

اما روند نفوذ تمدن اروپایی به قلمرو عثمانی، هر چند آرام و اندک، ادامه یافت،

[۴۲] Karal, E Z, Osmanl tarihi, Ankara, 1983، ج۵، ص۵۶.

ارتش نوسازی شد

[۴۳] Karal, E Z, Osmanl tarihi, Ankara, 1983، ج۵، ص۶۹.

[۴۴] ا ج شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکی جدید، ج۱، ص۴۱۷، ترجم محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۰ش.

و تجددگرایی با فراز و فرودهایی در دوران پادشاهی مصطفی سوم و عبدالحمید اول نیز ادامه یافت.

[۴۵] Karal, E Z, Osmanl tarihi, Ankara, 1983، ج۵، ص۵۷-۵۹.

[۴۶] ا ج شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکی جدید، ج۱، ص۴۳۴-۴۴۴، ترجم محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۰ش.

دوره نظام جدید

سلطان سلیم سوم با اعتقاد به برتری و پیشرفت اروپا و لزوم بهره‌گیری از آن، طراح اقداماتی است که در تاریخ عثمانی به «نظام جدید» معروف است. نظام جدید که هدفش اساساً آموزش نظامی و ایجاد ارتشی کاملاً نوین، با بهره‌گیری از علوم و فنون اروپایی بود، از فکر برچیده شدن سپاه ینی‌چری و محدود ساختن قدرت روحانیان دفاع می‌کرد.

[۴۷] Karal, E Z, Osmanl tarihi, Ankara, 1983، ج۵، ص۶۱.

در این برهه، دولتمردان و اندیشمندان عثمانی اعم از محافظه‌کار و اصلاح‌طلب به لزوم تجددگرایی سخت معتقد بودند،

[۴۸] Karal, E Z, Osmanl tarihi, Ankara, 1983، ج۵، ص۶۳.

و از طرف سلیم سوم اقداماتی برای تأسیس مدارس نوین فنی،

[۴۹] Karal, E Z, Osmanl tarihi, Ankara, 1983، ج۵، ص۶۷-۶۹.

[۵۰] ا ج شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکی جدید، ج۱، ص۴۵۴، ترجم محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۰ش.

[۵۱] IA، ج۱۱، ص۷۱۲-۷۱۳.

حمایت از حقوق اتباع عثمانی

[۵۲] احمد جودت، تاریخ، ج۶، ص۵۳، استانبول، ۱۳۰۹ق.

[۵۳] احمد جودت، تاریخ، ج۳، ص۶۵، استانبول، ۱۳۰۹ق.

[۵۴] احمد جودت، تاریخ، ج۳، ص۱۲۰، استانبول، ۱۳۰۹ق.

و نظایر آن صورت گرفت برای تفصیل بیشتر،.

[۵۵] ، ا ج شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکی جدید، ترجم محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۰ش.

[۵۶] Karal, E Z, Osmanl tarihi, Ankara, 1983، ج۵، ص۶۷-۶۹.

گرچه سلطان در تحقق این اهداف چندان موفقیت نیافت، اما راه را برای اصلاحاتی که سرانجام به صدور فرمان تنظیمات منجر شد، هموار کرد.
اقدامات اصلاح‌گرایان سلیم با چالش‌های زیاد روبه‌رو شد. محافظه‌کاران و مخالفان نوگرایی با دریافت فتوایی از شیخ‌الاسلام عطاءالله افندی مبنی بر عدم‌کفایت سلیم با شورشی به رهبری مصطفی قباقچی، او را از سلطنت خلع کردند.

[۵۷] احمد جودت، تاریخ، ج۸، ص۱۵۵، استانبول، ۱۳۰۹ق.

[۵۸] ا ج شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکی جدید، ج۱، ص۴۷۲-۴۷۳، ترجم محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۰ش.

[۵۹] Karal, E Z, Osmanl tarihi, Ankara, 1983، ج۵، ص۸۲-۸۴.

[۶۰] Danimend, H, zahl osmanl tarihi kronolojisi, Istanbul, 1971، ج۴، ص۸۷.

مصطفی چهارم جانشین سلیم سوم که آلت دست محافظه‌کاران بود، فرمان برچیده شدن نظام جدید و مؤسسات وابسته به آن را صادر کرد، و بدین‌سان دوران نظام جدید نیز به سرآمد.

[۶۱] Danimend, H, zahl osmanl tarihi kronolojisi, Istanbul, 1971، ج۴، ص۸۸.

[۶۲] ا ج شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکی جدید، ج۱، ص۴۷۳، ترجم محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۰ش.

فعالیت طرف‌داران سلیم که می‌خواستند او را دوباره به سلطنت برسانند، موجب کشته شدن او گردید.

[۶۳] Karal, E Z, Osmanl tarihi, Ankara, 1983، ج۵، ص۸۷.

مصطفی نیز خلع شد و سرانجام محمود دوم در ۱۲۲۳ق/ ۱۸۰۸م به سلطنت رسید.

[۶۴] Karal, E Z, Osmanl tarihi, Ankara, 1983، ج۵، ص۸۹.

[۶۵] Danimend, H, zahl osmanl tarihi kronolojisi, Istanbul, 1971، ج۴، ص۹۳.

[۶۶] ا ج شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکی جدید، ج۲، ص۲۱، ترجم محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۰ش.

دوره امپراتوری محمود دوم

دور امپراتوری محمود دوم، عصر جدیدی در تاریخ عثمانی تلقی می‌شود.

[۶۷] ا ج شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکی جدید، ج۱، ص۴۷۷- ۴۷۸، ترجم محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۰ش.

[۶۸] ا ج شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکی جدید، ج۱، ص۴۸۱، ترجم محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۰ش.

[۶۹] ا ج شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکی جدید، ج۱، ص۴۸۸، ترجم محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۰ش.

محمود که اقداماتش با مخالفت‌های جدی روبه‌رو بود، سرانجام بزرگ‌ترین مانع ترقی و پیشرفت یعنی سپاه ینی‌چری را با زمینه‌سازیهای لازم، مانند دریافت فتوا، در ۹ ذیقعد ۱۲۴۱ق/۱۵ ژوئن ۱۸۲۶م به شدت سرکوب کرد و انحلال آن را اعلان نمود.

[۷۰] ا ج شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکی جدید، ج۱، ص۵۴، ترجم محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۰ش.

[۷۱] Danimend, H, zahl osmanl tarihi kronolojisi, Istanbul, 1971، ج۴، ص۱۰۹-۱۱۱.

[۷۲] Karal, E Z, Osmanl tarihi, Ankara, 1983، ج۵، ص۱۴۸.

و آن‌گاه سپاه جدیدی به نام «عساکر منصور محمدیه» تشکیل داد.

[۷۳] Karal, E Z, Osmanl tarihi, Ankara, 1983، ج۵، ص۱۵۰-۱۵۱.

[۷۴] ا ج شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکی جدید، ج۱، ص۵۷، ترجم محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۰ش.

[۷۵] IA، ج۱۱، ص۷۱۴-۷۱۵.

انحلال سپاه ینی‌چری در تاریخ عثمانی به «واقع خیریه» معروف است.

[۷۶] Karal, E Z, Osmanl tarihi, Ankara, 1983، ج۵، ص۱۵۰-۱۵۱.

[۷۷] Danimend, H, zahl osmanl tarihi kronolojisi, Istanbul, 1971، ج۴، ص۱۰۹.

این رویداد، نخستین پیروزی طرف‌داران نوگرایی و تجددطلبی به شمار می‌رود.

[۷۸] Danimend, H, zahl osmanl tarihi kronolojisi, Istanbul, 1971، ج۴، ص۱۰۹.

محمود دوم، در زمینه‌های گوناگون اجتماعی، اداری، آموزشی، قضایی و نظایر آن اقدامات اصلاح‌گرایان بسیار انجام داد برای تفصیل بیشتر،

[۷۹] Karal, E Z, Osmanl tarihi, Ankara, 1983، ج۵، ص۱۴۲-۱۴۳.

[۸۰] ج، ۱، ص۹۶، ا ج شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکی جدید، ترجم محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۰ش.

با درگذشت محمود و جانشینی فرزندش عبدالمجید، روند نوگرایی سرعت بیشتری یافت و به این ترتیب، دوران جدیدی در تاریخ عثمانی آغاز شد که به «تنظیمات خیریه» معروف است.
خط همایون، که مبتنی بر نوآوریهای محمود دوم است، مشتمل است بر یک مقدمه و حقوق وعده داده شده از طرف سلطان. در مقدمه از زبان سلطان گفته شده است که دولت عثمانی از زمان ظهور خود، به سبب رعایت کامل احکام قرآن و قوانین شرعی، قدرتمند بود و رعایا در کمال رفاه بودند اما از ۱۵۰ سال پیش آغاز شکست‌ها و افول عثمانی، در نتیجه رعایت نکردن قوانین شرعی، قدرت و رفاه به ضعف و فقر بدل شده است. باتوجه به موقعیت جغرافیایی و داشتن اراضی حاصل‌خیز و قابلیت و استعداد اهالی، در صورتی که اقدامات لازم صورت گیرد، درعرض پنج تا ده سال، بار دیگر اوضاع بسامان خواهد شد. بدین سبب، با عنایت خداوند و مدد روح پیامبر، وضع و تأسیس بعضی قوانین جدید ضروری به نظر می‌رسد.

[۸۱] ج ۱۱، ص ۷۱۹، ج۲، ص۴۸۵ـ۴۸۶EI 2 , s. v. “Tanz ¦â¤ma ¦t”، Stefanos Yerasimos, Azgeli mi lik Sدrecinde T دrkiye tr Bab دr Kuzucu, Istanbul 1986-1987.

دوره عبدالمجید و رشید پاشا

عبدالمجید در ادام سیاست محمود، با صدور فرمان تنظیمات، رهبری جنبش اصلاح‌طلبی را به دست گرفت. طراح و معمار تنظیمات، مصطفی رشید پاشا، دولتمرد روشن‌فکر و ترقی‌خواه عثمانی است.

[۸۲] IA، ج۱۱، ص۷۱۷.

وی که به پدر تنظیمات شهرت دارد، همراه با یارانی مانند عالی پاشا، فؤاد پاشا و احمد جودت که به تنظیماتچیان معروف‌اند، جریان اصلاح‌طلبی را پی گرفت.

[۸۳] ا ج شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکی جدید، ج۲، ص۱۱۲-۱۱۴، ترجم محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۰ش.

[۸۴] ا ج شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکی جدید، ج۲، ص۱۱۸-۱۲۲، ترجم محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۰ش.

مرحله نخست

در مرحله نخست، که با صدور خط همایون گلخانه آغاز شد، رهبری اصلاحات را مصطفی رشیدپاشا، به عهده داشت. وی در این مرحله سه بار وزیر امور خارجه و چهار بار صدراعظم شد،

[۸۵] EI 1 sv “Tanz ¦âma ¦t” (by J H Kramers)، ج۹، ص۷۰۱ـ۷۰۴.

و می‌توان گفت که فراز و فرود موج اصلاحات با اوج و حضیض نفوذ او در دولت عثمانی هماهنگ بوده است.
اهم نهادهای جدید این مرحله و اصلاحات عمده صورت گرفته در آن عبارت‌اند از: تجدید سازمان «مجلس والای احکام عدلیه» که دو سال پیش از اعلان فرمان تنظیمات، به منظور تهیه نظامنامه های جدید مورد نیاز جنبش اصلاحات و اظهارنظر در مورد امور دولت و محاکمه مأموران دولت، تشکیل شده بود. این مجلس در سه عرصه اداری (امور ملکی و مالی)، تنظیمات (تحقیق و تدوین قوانین و نظامنامه ها) و عدلیه به کار پرداخت و در دوره تنظیمات تغییراتی یافت.

[۸۶] Karal, E Z, Osmanl tarihi, Ankara, 1983، ج۵، ص۱۷۲-۱۷۳.

[۸۷] IA، ج۱۱، ص۷۱۹.

[۸۸] ا ج شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکی جدید، ج۲، ص۱۴۲، ترجم محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۰ش.

[۸۹] ا ج شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکی جدید، ج۲، ص۱۱۸، ترجم محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۰ش.

و همچنین در مقام سفیر عثمانی در پاریس و لندن خدمت کرده، و با روش‌های حکومتی دولت‌های مشروطه‌طلب آشنا بود،

[۹۰] Karal, E Z, Osmanl tarihi, Ankara, 1983، ج۵، ص۱۶۹.

[۹۱] ا ج شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکی جدید، ج۲، ص۱۱۲-۱۱۴، ترجم محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۰ش.

دربار دگرگونیِ ساختار سیـاسی اجتمـاعی عثمـانی بـا دولتمردان آن کشورها مشـاوره می‌کرد و ایجاد «تنظیمات خیریه» را تنها راه ادام نوگرایی و متمم آن می‌دانست.

[۹۲] Karal, E Z, Osmanl tarihi, Ankara, 1983، ج۵، ص۱۷۰.

فرمان گلخانه

رشید پاشا پس از امضای قرارداد بازرگانی با دولت انگلیس در ۱۲۵۴ق/ ۱۸۳۸م که «بالتالیمانی» نام دارد،

[۹۳] ا ج شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکی جدید، ج۲، ص۱۱۴، ترجم محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۰ش.

و امتیازات بسیاری به بازرگانان انگلیسی می‌داد،

[۹۴] IA، ج۱۱، ص۷۰۲.

به استانبول بازگشت و سلطان عبدالمجید را به صدور فرمان اصلاحات و تنظیمات جدید سیاسی و نظامی و اجتماعی وا داشت. سرانجام فرمانی به قلم او صادر و توسط رشید پاشا قرائت شد.
متن فرمان روز یکشنبه ۲۵ شعبان ۱۲۵۵ق/۳ نوامبر ۱۸۳۹م در پارک گلخان کاخ توپکاپی و در حضور پادشاه، وزرا، علما، مأموران عالی‌رتب لشکری و کشوری، نمایندگان اصناف و معتمدان، اسقف کلیساهای ارامنه و یونان، خاخام یهود، سفرا و نمایندگان کشورهای خارجی و گروهی از مردم خوانده شد.

[۹۵] Danimend, H, zahl osmanl tarihi kronolojisi, Istanbul, 1971، ج۴، ص۱۲۲-۱۲۳.

[۹۶] Karal, E Z, Osmanl tarihi, Ankara, 1983، ج۵، ص۱۷۰.

[۹۷] IA، ج۱۱، ص۷۱۹.

[۹۸] ا ج شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکی جدید، ج۲، ص۱۱۵، ترجم محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۰ش.

به همین سبب فرمان تنظیمات، به «خط شریف گلخانه» نیز معروف است.

[۹۹] ا ج شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکی جدید، ج۲، ص۱۱۵، ترجم محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۰ش.

متن فرمان در روزنام تقویم وقایع، روزنام رسمی عثمانی، به تاریخ ۱۵ رمضان ۱۲۵۵، به شمار ۱۸۷ نیز انتشار یافت.

[۱۰۰] IA، ج۱۱، ص۷۱۹.

اصلاحات اساسیِ وعده داده شده در فرمان گلخانه در سه محور است:
۱) جان و آبرو و اموال مردم باید در امنیت باشد، با همه طبقات مردم یکسان رفتار شود، محاکمات علنی باشد، هیچکس به مرگ محکوم نشود جز به حکم قانون، تمام موارد مصادره اموال لغو شود؛
۲) ایجاد نظام جمع آوری مالیات، به جای مقاطعه‌دادن مالیات‌گیری ایجاد شود و معیارهای عادلانه و اصول و قواعد منظم و یک شکل برای مالیات گیری تعیین گردد؛
۳) سربازگیری تابع مقررات باشد و مدت سربازی از مادام العمر به چهار یا پنج سال کاهش یابد. این فرمان همچنین ایجاد دستگاه اداری خوب، محدودساختن هزینه‌های نظامی، پرداخت حقوق کافی به کارمندان دیوانی برای از میان برداشتن رشوه و اجرای قانون جزایی جدید را برای تمام رعایا وعده می‌داد. نکته مهم در خط همایون، تصریح بر تساوی و برخورداری یکسانِ همه رعایای کشور، چه مسلمان چه غیرمسلمان، بود.

[۱۰۱] Stefanos Yerasimos, Azgeli mi lik Sدrecinde T دrkiye tr Bab دr Kuzucu, Istanbul 1986،۱۹۸۷، ج۲، ص۴۸۶ـ۴۹۳.

[۱۰۲] Stanford Shaw, History of the Ottoman Empire and modern Turkey , Cambridge 1985، ج۲، ص۵۹ ـ۶۱.

[۱۰۳] رحیم رئیس نیا، ایران و عثمانی در آستانه قرن بیستم، ج۳، ص۵۰، تبریز ۱۳۷۴ ش.

[۱۰۴] Sina Ak in, “Siyasal tarih”, in Tدrkiye tarihi , vol3, ed Sina Ak in, Istanbul 1990، ج۳، ص۱۲۱.

[۱۰۵] EI 1 sv “Tanz ¦âma ¦t” (by J H Kramers)، ج ۱۰، ص۲۰۱.

این دیدگاه در حکومت عثمانی بی‌سابقه بود و تحت فشارجنبش‌های ملی‌گرایانه و تجزیه‌طلبانه ملت‌های غیرمسلمانِ تابع عثمانی و به توصیه و فشار کشورهای اروپایی حامی آن‌ها اعمال گردید.

[۱۰۶] Dog §an Avc âog §lu, Tدrkiyenin dدzeni , vol1, Istanbul 1990، ج۱، ص۱۲۲.

برنارد لوئیس این اصل را جدّیترین نشانه قطع پیوند با سنن اسلامی دانسته است که بیش از همه اصول مطرح شده در فرمان، موجبات انزجار عمومی را فراهم آورد.

عواقب فرمان گلخانه

این اصل عواقب دیگری نیز داشت که مهمترین آن‌ها عبارت‌اند از:
بهبود اوضاع اقتصادی اتباع غیرمسلمان به سبب نقش واسطه که در بازرگانی سرمایه‌داری غرب داشتند، بالارفتن منزلت اجتماعی و سیاسی آنان به سبب برخورداری از حمایت قانون، توسعه مشارکت‌شان در باب عالی بویژه در وزارت امور خارجه، و در نهایت تشدید فعالیت‌های ملی‌گرایانه و تجزیه‌طلبانه ملل غیرمسلمان، به رغم انتظاری که از گنجاندن اصل مذکور در فرمان می‌رفت.

[۱۰۷] EI 1 sv “Tanz ¦âma ¦t” (by J H Kramers)، ج۱۱، ص۷۲۴ـ۷۲۶.

همچنین در پایان این فرمان آمده است که متن این فرمان برای سفیران مقیم استانبول فرستاده خواهد شد. برخی این جمله را ناشی از پذیرش رسمی حق نظارت و مداخله برای دولت‌های اروپایی در امر اصلاحات دانسته اند.

[۱۰۸] Stefanos Yerasimos, Azgeli mi lik Sدrecinde T دrkiye tr Bab دr Kuzucu, Istanbul 1986،۱۹۸۷، ج۲، ص۴۸.

[۱۰۹] Dog §an Avc âog §lu, Tدrkiyenin dدzeni , vol1, Istanbul 1990، ج۱، ص۱۲۱.

[۱۱۰] Sina Ak in, “Siyasal tarih”, in Tدrkiye tarihi , vol3, ed Sina Ak in, Istanbul 1990، ج۳، ص۱۲۲.

تنظیمات عسکریه

تدوین قوانین مورد نیاز برای اصول مورد بحث به «مجلس احکام عدلیه» که در زمان سلطان محمود دوم تأسیس گردیده بود، سپرده شد و «دارالشورای باب سرعسکری» موظف به تهیه قوانین لازم برای «تنظیمات عسکریه» گردید.

[۱۱۱] EI 1 sv “Tanz ¦âma ¦t” (by J H Kramers)، ج۱۱، ص۷۲۴ـ۷۲۶.

نهادهای قانونگذاری و اجرایی و اداری و نظامی و آموزشی دیگر نیز به منظور پیشبرد اصلاحات مطرح شده در خط همایون، بتدریج تأسیس شد. بعضاً نیز نهادهای موجود بازسازی شدند.

[۱۱۲] Stanford Shaw, History of the Ottoman Empire and modern Turkey , Cambridge 1985، ج۲، ص۷۱ به بعد.

درباره تضمین اجرای اصول مطرح شده در فرمان، از زبان سلطان آمده است برای آن‌که بر خلاف این قوانین شرعی اقدامی صورت نگیرد، همه علما و وکلا در اتاق «خرقه شریفیه» اتاقی در کاخ طوپقاپی که در آن خرقه‌ای منسوب به پیامبر اکرم (صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم) نگهداری می‌شد، به نام خداوند بر اجرای آن سوگند خواهند خورد.

[۱۱۳] EI 1 sv “Tanz ¦âma ¦t” (by J H Kramers)، ج۱۱، ص۷۱۹.

[۱۱۴] Karal, E Z, Osmanl tarihi, Ankara, 1983، ج۵، ص۱۷۰-۱۷۷.

[۱۱۵] IA، ج۱۱، ص۷۱۹.

برخی از پژوهشگران فرمان تنظیمات را نوعی قانون اساسی، و اداره به روش تنظیمات را به نوعی حکومت مشروطه تشبیه کرده، و محدود ساختن اختیارات پادشاه و احترام به حقوق انسانها را دستاورد مهم آن دانسته‌اند.

[۱۱۶] Danimend, H, zahl osmanl tarihi kronolojisi, Istanbul, 1971، ج۴، ص۱۲۴-۱۲۶.

[۱۱۷] Karal, E Z, Osmanl tarihi, Ankara, 1983، ج۵، ص۲۵۵-۲۵۸.

مجلس مبعوثان

این نهاد که تشکیل آن گامی به سوی «مجلس مبعوثان» و مشروطیت به شمار می‌رود، صلاحیت داشت وزرا را استیضاح کند، آزادانه به بحث در مسائل بپردازد و با اکثریت آرا تصمیم بگیرد که چه توصیه‌هایی به سلطان بنماید.

[۱۱۸] EI 1 sv “Tanz ¦âma ¦t” (by J H Kramers)، ج ۱۰، ص۲۰۱

مجالس محلی که شوراهای مشورتی «ایالت» و «قضا» بودند و نقش مهار کردن اختیارات حکام و تقویت حکومت مرکزی را داشتند، نیز در اوایل همین مرحله با عضویت نمایندگان اتباع مسلمان و غیرمسلمان هر منطقه تشکیل شدند،

[۱۱۹] EI 1 sv “Tanz ¦âma ¦t” (by J H Kramers)، ج ۱۰، ص۲۰۱.

حذف روشِ به مقاطعه دادن مالیات‌گیری، از مهمترین اصلاحات دوره تنظیمات بود. به این منظور از طرف باب عالی، محصِّلان مالیاتی به ولایت‌ها اعزام می‌شدند، اما این اقدام با کارشکنی قدرت‌های محلی و نبود یا کمبود مأموران شایستهاگرچه در فرمان اصلاحات ۱۲۷۲ نیز بر آن تأکید شده بود، نافرجام ماند. در نتیجه کاهش مالیات‌های دریافتی، به مقاطعه‌دادن مالیات‌گیری دوباره برقرار شد و تا سقوط حکومت عثمانی این شیوه ادامه یافت.

[۱۲۰] Sina Ak in, “Siyasal tarih”, in Tدrkiye tarihi , vol3, ed Sina Ak in, Istanbul 1990، ج۳، ص۱۲۴ـ ۱۲۵.

اصلاحات نظامی

در زمینه نظامی هم اصلاحاتی صورت گرفت که تشکیل پنج اردو (ارتش) و محدود کردن دوره خدمت نظام وظیفه به پنج سال از آن جمله بود.

[۱۲۱] Sina Ak in, “Siyasal tarih”, in Tدrkiye tarihi , vol3, ed Sina Ak in, Istanbul 1990، ج۳، ص۱۲۶.

در ۱۲۷۱، که جنگ کریمه (۱۲۶۹ـ ۱۲۷۲/۱۸۵۳ـ۱۸۵۶) در جریان بود، اعلام شد که غیرمسلمانان نیز واجد شرایط خدمت سربازی‌اند و «جزیه» (مالیات معافیت غیرمسلمانان) لغو شد، اما چون مسیحیان تمایلی به خدمت سربازی نداشتند و مسلمانان نیز نمی‌خواستند زیردست افسران مسیحی خدمت کنند، مالیات تازه‌ای برای معافیت، به نام «بدلِ عسکری» رجوع کنید به بدل •، وضع شد.

[۱۲۲] EI 1 sv “Tanz ¦âma ¦t” (by J H Kramers)، ج ۱۰، ص۲۰۴

اصلاحات حقوقی

در زمینه اصلاحات حقوقی نیز قانونی تدوین گردید که متأثر از حقوق فرانسه بود و در آن بر مساوات تمام اتباع عثمانی، چه مسلمان و چه غیرمسلمان، در برابر قانون تأکید شده بود. قانون تجارت نیز بر اساس قوانین فرانسه تدوین شد و بر اساس آن دادگاه‌های تجاری مختلط، که اتباع خارجی نیز حق عضویت در آن‌ها را داشتند، تشکیل گردید. این قوانین، به رغم اعتراض‌های علما، به اجرا در آمد.

[۱۲۳] Sina Ak in, “Siyasal tarih”, in Tدrkiye tarihi , vol3, ed Sina Ak in, Istanbul 1990، ج۳، ص۱۲۵ـ ۱۲۶.

اصلاحات آموزشی

اصلاحات آموزشی عبارت بود از تأسیس نهادها و مدارس جدید، از جمله : «مجلس معارف عمومیه» که بعداً به وزارت معارف عمومیه و سپس به وزارت مکاتب عمومیه تبدیل شد، «مکتب فنون اعدادیه» که موظف به آماده سازی دانشجویان برای مکتب «حربیه» تأسیس شده در زمان محمود دوم بود، و مدارس «رشدیه» و «دارالمعلمین» برای تربیت معلم

[۱۲۴] Sina Ak in, “Siyasal tarih”, in Tدrkiye tarihi , vol3, ed Sina Ak in, Istanbul 1990، ج۳، ص۱۲۶ـ۱۲۷.

[۱۲۵] Meydan Larousse , Istanbul 1970،۱۹۸۱، ج۱۱، ص۸۸۶.

[۱۲۶] Karal, E Z, Osmanl tarihi, Ankara, 1983، ج۵، ص۱۸۰-۱۸۲.

[۱۲۷] Danimend, H, zahl osmanl tarihi kronolojisi, Istanbul, 1971، ج۴، ص۱۳۵-۱۳۷.

[۱۲۸] ج۲، ص۴۵۲-۴۶۵، ج۲، ص۱۸۹-۱۹۵. نک‌ : Pakalin, M. Z. ,، ا ج شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکی جدید، ترجم محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۰ش.

تقسیمات کشوری

در تقسیمات کشوری نیز تغییراتی به عمل آمد و قلمرو امپراتوری به ایالات، فرمانداری‌ها، سنجق، بخش، قضا و دهستان تقسیم گردید.

[۱۲۹] ا ج شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکی جدید، ج۲، ص۱۵۴، ترجم محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۰ش.

[۱۳۰] ا ج شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکی جدید، ج۲، ص۱۶۱-۱۶۲، ترجم محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۰ش.

نخستین شهرداری عثمانی هم در همین مرحله در غلطه • (گالاتاسرایی) و بیگ اوغلو • (بی اوغلو)، تأسیس گردید رجوع کنید به بلدیه.

اقتصادی

پیشرفت اقتصادی در دوره تنظیمات‌ به‌طور کلی کند بود و اگرچه بر اثر فشار اروپا و مقررات وضع شده از جانب باب عالی (همچون محدود کردن عوارض گمرکی و ممنوعیت انحصارات) بازارهای عثمانی به روی کالاهای خارجی گشوده شد و تجارت خارجی افزایش بسیار یافت، اما درآمدهای دولت، به سبب کاهش حقوق گمرکی و حذف مقاطعه دادن مالیات گیری، کاهش یافت.

[۱۳۱] EI 1 sv “Tanz ¦âma ¦t” (by J H Kramers)، ج ۱۰، ص۲۰۱.

تـدویـن قـوانـیـن مربوط به امور نظامی به «دارالشورای باب سرعسکری» واگذار شد، برای متن فرمان،

[۱۳۲] IA، ج۱۱، ص۷۱۹.

[۱۳۳] Karal, E Z, Osmanl tarihi, Ankara, 1983، ج۶، ص۲۵۶.

این فرمان شامل برخی از مطالب اعلامی حقوق بشر فرانسه (۱۷۸۹م/۱۲۰۴ق) بود.

[۱۳۴] ا ج شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکی جدید، ج۲، ص۱۱۶-۱۱۷، ترجم محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۰ش.

همچنین مجلسی موسوم به «مجلس تنظیمات» برای تسریع در اجرای مفاد فرمان تشکیل شد.

[۱۳۵] ا ج شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکی جدید، ج۲، ص۱۴۴، ترجم محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۰ش.

صدور فرمان و انتشار آن و نیز شروع اجرای آن به‌رغم مخالفت محافظه‌کاران، موجبات خشنودی مردم و رضایت و ارزیابی مثبت برخی دول اروپایی گردید.

[۱۳۶] IA، ج۱۱، ص۷۱۹.

از آن‌جا که سیاست دولت اعطای امتیاز به دولت‌های بیگانه بود، نه تنها پیشرفت چندانی در زمین اقتصادی پدید نیامد،

[۱۳۷] Karal, E Z, Osmanl tarihi, Ankara, 1983، ج۱۰، ص۲۴۷.

[۱۳۸] Karal, E Z, Osmanl tarihi, Ankara, 1983، ج۷، ص۳۴۸-۳۵۱.

بلکه بحرانهای مالی، قحطی، نفوذ و مداخل دولت‌های بیگانه در امور داخلی، نفوذ افکار مشروطه‌طلبانه، مخالفت با برخی دستاوردهای تنظیمات در زمین امور مذهبی، و همچنین نفوذ موج جدیدی از تفکر اسلامی

[۱۳۹] ا ج شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکی جدید، ج۲، ص۲۷۳-۲۷۴، ترجم محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۰ش.

افکار عمومی را بر ضد‌حکومت برانگیخت و سرانجام به خلع عبدالعزیز، جانشینی مراد پنجم

[۱۴۰] Karal, E Z, Osmanl tarihi, Ankara, 1983، ج۷، ص۱۰۱-۱۱۲,.

[۱۴۱] Danimend, H, zahl osmanl tarihi kronolojisi, Istanbul, 1971، ج۴، ص۲۵۶-۲۶۶.

[۱۴۲] ا ج شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکی جدید، ج۲، ص۲۸۴- ۲۸۵، ترجم محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۰ش.

و سپس خلع مراد

[۱۴۳] ، ج۲، ص۲۸۹-۲۹۰، ا ج شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکی جدید، ترجم محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۰ش.

[۱۴۴] Danimend, H, zahl osmanl tarihi kronolojisi, Istanbul, 1971، ج۴، ص۲۸۳-۲۸۴.

و جانشینی عبدالحمید دوم، با شرط پذیرفتن ادام تنظیمات و اصلاحات

[۱۴۵] IA، ج۱۱، ص۷۶۲.

[۱۴۶] Danimend, H, zahl osmanl tarihi kronolojisi, Istanbul, 1971، ج۴، ص۱۸۵.

منجر شد.
سلطنت عبدالحمید دوم با اعلان مشروطیت اول در ۶ ذیحج ۱۲۹۳ق/۲۳ نوامبر ۱۸۷۶م، و تشکیل مجلسی برای تدوین قانون اساسی عثمانی آغاز گردید.

[۱۴۷] IA، ج۱۱، ص۷۶۳.

[۱۴۸] Danimend, H, zahl osmanl tarihi kronolojisi, Istanbul, 1971، ج۴، ص۲۹۳-۲۹۴.

[۱۴۹] ا ج شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکی جدید، ج۲، ص۳۰۱-۳۰۲، ترجم محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۰ش.

و قانون اساسی عثمانی در ۱۱۹ ماده تدوین،

[۱۵۰] IA.

[۱۵۱] ا ج شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکی جدید، ج۲، ص۳۰۱-۳۰۲، ترجم محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۰ش.

[۱۵۲] Karal, E Z, Osmanl tarihi, Ankara, 1983، ج۸، ص۷.

و با آیین خاصی در میدان بایزید در حضور وکلا، علما و مأموران عالی‌رتب نظامی اعلان گردید.

[۱۵۳] Karal, E Z, Osmanl tarihi, Ankara, 1983، ج۸، ص۸-۹.

[۱۵۴] Danimend, H, zahl osmanl tarihi kronolojisi, Istanbul, 1971، ج۴، ص۱۸۵.

سلطان عبدالحمید پس از مدتی مدحت پاشا، طراح قانون اساسی را عزل و تبعید کرد.

[۱۵۵] Karal, E Z, Osmanl tarihi, Ankara, 1983، ج۸، ص۸-۱۳.

[۱۵۶] Danimend, H, zahl osmanl tarihi kronolojisi, Istanbul, 1971، ج۴، ص۲۹۶-۲۹۸.

[۱۵۷] ا ج شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکی جدید، ج۲، ص۳۱۰، ترجم محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۰ش.

[۱۵۸] IA، ج۱۱، ص۷۶۳.

با گشایش مجلس مبعوثان عثمانی در ۴ ربیع‌الاول ۱۲۹۴ق/ ۱۹ مارس ۱۸۷۷م

[۱۵۹] Danimend, H, zahl osmanl tarihi kronolojisi, Istanbul, 1971، ج۴، ص۲۹۸.

دوران تنظیمات نیز سر آمد

[۱۶۰] IA، ج۱۱، ص۷۶۴.

و دولت عثمانی وارد مرحل دیگری از تاریخ آخرین دور موجودیت خود شد.

مرحله دوم

مرحله دوم. صدور فرمان اصلاحات (خط همایون) در ۱۱ جمادی الاخره ۱۲۷۲/۱۸ فوریه ۱۸۵۶، آغاز مرحله دوم دوره تنظیمات است که خود حاصل شرایطی است که جنگ کریمه از عمده ‌ترین آنهاست. با این‌همه، روند اجرای مفاد فرمان تنظیمات بسیار کُند بود، چنان‌که پس از گذشت نزدیک به ۱۴ سال هنوز پیشرفت محسوسی مشاهده نمی‌شد. ناهماهنگی در سیاست داخلی و خارجی، اختلاف نظر میان مجریان فرمان، همچنین کارشکنی‌های برخی از دول اروپایی که با اصلاحات در عثمانی مخالف بودند، از جمله علل عمد این ناکامی بود.

[۱۶۱] IA، ج۱۱، ص۷۳۹-۷۴۰.

افزون بر آن، رقابت میان دو دولت‌های روسیه، فرانسه و انگلیس برای تسلط بر بخش‌های بزرگی از قلمرو عثمانی، سیطره بر منابع حیاتی خاورمیانه و مداخله در امور داخلی عثمانی، این دولت را با بحران روبه‌رو کرده بود.

جنگ کریمه

دولت روسیه در ادام سیاست مداخله‌گران خود می‌خواست حق حمایت از پیروان ارتدکس و حتی هم مسیحیان عثمانی را به دست آورد و سرانجام برای صدور فرمانی در این‌باره به دولت عثمانی ۵ روز مهلت داد. چون دولت عثمانی این درخواست را رد کرد، مناسبات میان دو دولت قطع گردید.

[۱۶۲] Karal, E Z, Osmanl tarihi, Ankara, 1983، ج۵، ص۱۲۸-۲۸۰.

[۱۶۳] ا ج شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکی جدید، ج۲، ص۲۴۱، ترجم محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۰ش.

[۱۶۴] IA، ج۱۱، ص۷۴۰.

روسیه بار دیگر اولتیماتومی ۸ روزه به دولت عثمانی تسلیم کرد و به دنبال انقضای مهلت، بخشی از سرزمین‌های عثمانی را اشغال کرد و آتش جنگی که در تاریخ به جنگ کریمه معروف است، مشتعل گردید.

[۱۶۵] Karal, E Z, Osmanl tarihi, Ankara, 1983، ج۵، ص۲۳۷.

[۱۶۶] ا ج شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکی جدید، ج۲، ص۲۴۲-۲۴۹، ترجم محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۰ش.

در این میان دولت‌های فرانسه و انگلستان به مخالفت با روسیه وارد جنگ شدند

[۱۶۷] Karal, E Z, Osmanl tarihi, Ankara, 1983، ج۵، ص۲۳۷-۲۳۸.

و در برابر این کمک، از دولت عثمانی خواستند تا به اجرای اصلاحات جدید اقدام کند. از این‌رو در ۱۱ جمادی‌الآخر ۱۲۷۲ق/ ۱۸ فوری ۱۸۵۶م، سلطان عبدالمجید فرمانی در تکمیل فرمان گلخانه صادر کرد.

[۱۶۸] Danimend, H, zahl osmanl tarihi kronolojisi, Istanbul, 1971، ج۴، ص۱۷۴-۱۷۶.

[۱۶۹] IA، ج۱۱، ص۷۴۱.

[۱۷۰] Karal, E Z, Osmanl tarihi, Ankara, 1983، ج۵، ص۲۴۸.

با صدور این فرمان یعنی فرمان اصلاحات، دور جدیدی در تاریخ عثمانی آغاز شد که به دور دوم تنظیمات معروف است. این دوره تا اعلان مشروطیت اول را در بر می‌گیرد.

[۱۷۱] IA، ج۱۱، ص۷۴۱.

با توجه به مدلول فرمان‌های گلخانه و اصلاحات، چنین به نظر می‌رسد که هر دو فرمان در دورانی بحرانی از تاریخ عثمانی، یکی در پایان جنگ با مصر، و دیگری در پایان جنگ کریمه، صادر شده است. فرمان دوم یا فرمان اصلاحات با فشار و نفوذ دولت‌های اروپایی و با بهره‌گیری از جنگ کریمه و عهدنام پاریس صادر و اعلان گردید، برای عهدنامه پاریس،

[۱۷۲] Karal, E Z, Osmanl tarihi, Ankara, 1983، ج۶، ص۴-۷.

[۱۷۳] Danimend, H, zahl osmanl tarihi kronolojisi, Istanbul, 1971، ج۴، ص۷۷..

[۱۷۴] Karal, E Z, Osmanl tarihi, Ankara, 1983، ج۵، ص۲۴۱-۲۴۵.

[۱۷۵] ا ج شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکی جدید، ج۲، ص۲۴۶-۲۴۷، ترجم محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۰ش.

بهانه وقوع این جنگ، درخواست روسیه از عثمانی برای به رسمیت شناخته شدنش به عنوان حامی اتباع ارتدوکس در قلمرو عثمانی بود.
فرانسه به مثابه حامی کاتولیک در اداره اماکن مقدّس مسیحی در بیت المقدّس، و انگلیس که هرگونه پیروزی روسیه را در خاورمیانه باعث برهم خوردن موازنه قدرت در منطقه می‌دانست،

[۱۷۶] Sina Ak in, “Siyasal tarih”, in Tدrkiye tarihi , vol3, ed Sina Ak in, Istanbul 1990، ج۳، ص۱۲۸.

[۱۷۷] Stanford Shaw, History of the Ottoman Empire and modern Turkey , Cambridge 1985، ج۲، ص۱۳۴.

به نفع عثمانی و علیه روسیه به صحنه جنگ وارد شدند. آنها در برابر کمک به دولت عثمانی در جنگ کریمه خواستار اصلاح امور داخلی قلمرو آنان شدند، از جمله دادن امتیازاتی به اتباع غیرمسلمان سرزمین عثمانی و تضمین آن از سوی باب عالی. باب عالی فرمان اصلاحات را در ۱۱ جمادی الاخره ۱۲۷۲ صادر کرد.
ورود هزاران آواره و مهاجر از اروپای شرقی به استانبول و دیگر شهرهای بزرگ عثمانی و حضور شمار زیادی از نظامیان خارجی در این شهرها را نیز مایه بهره‌مندی دولت عثمانی از متخصصان و کارشناسان خارجی و آشنایی عثمانیان با طرز زندگی اروپایی و در نتیجه تسهیل کار دولتمردان اصلاح طلب دانسته اند. از سوی دیگر، تنگناهای مالی ایجاد شده در نتیجه جنگ، به روی آوردن دولت عثمانی به استقراض ا