توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت کامل مفهوم خدا ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت کامل مفهوم خدا ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت کامل مفهوم خدا ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint :

پاورپوینت کامل مفهوم خدا ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint

پاورپوینت کامل مفهوم خدا ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint، مفهوم محوری اغلب ادیان به ویژه ادیان ابراهیمی می‌باشد.

فهرست مندرجات

۱ – مقدمه
۱.۱ – وسعت بحث و بررسی درباره خدا
۱.۱.۱ – ازمنظر تاریخ ادیان
۱.۱.۲ – از منظر فلسفه
۱.۱.۳ – ازمنظر عرفان
۱.۱.۴ – از منظر الهیات ادیان
۱.۲ – هدف این مقاله
۲ – محور اصلی مفاهیم اسلامی
۳ – دلیل تأکید اسلام بر وحدانیت خدا
۴ – توحید، اصلی‌ترین محور اندیشه اسلامی
۵ – خداشناسی در قرآن
۵.۱ – نام خاص خدا در قرآن
۵.۲ – تعابیر دیگری از الله
۵.۳ – تعداد اسامی خدا
۵.۴ – الله خدای همه ادیان
۵.۵ – فطرت خداشناسی آدمیان
۵.۶ – تأکید بر یگانگی خدا
۵.۷ – صفات خدا
۵.۷.۱ – قدرت مطلق خدا
۵.۸ – علم مطلق خدا
۵.۹ – خیر محض بودن خدا
۵.۱۰ – وجوه وصف خدا در قرآن
۶ – تقسیم‌بندی صفات خدا
۷ – تعارض الهیات مسیحی با الهیات اسلامی
۷.۱ – توحید و نفی شرک
۷.۲ – کلمهالله
۸ – خداشناسی در احادیث
۸.۱ – احادیث قدسی
۸.۲ – احادیث ائمه
۹ – تأملات اندیشمندان مسلمان درباره خدا
۱۰ – دلایل ایجاد مباحث خداشناسی
۱۱ – دسته‌بندی مباحث کلامی خداشناسی
۱۲ – مهم‌ترین مباحث کلامی درباره خدا
۱۳ – قدرت و علم و رحمت خدا
۱۴ – خداشناسی، محور اصلی نظام فکری فرق
۱۴.۱ – چند مثال در این مورد
۱۵ – سابقه بحث فلسفی درباره خدا
۱۶ – نخستین مباحث جدّی فلسفی درباره خدا
۱۶.۱ – افلاطون
۱۶.۲ – ارسطو
۱۶.۳ – فلوطین
۱۶.۴ – فیلسوفان اسلامی
۱۷ – منشاء فیض بودن خدا از دیدگاه فلاسفه
۱۸ – تقابل پاورپوینت کامل مفهوم خدا ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint در فلسفه و ادیان
۱۹ – واکنش بزرگان به خدای فلاسفه
۲۰ – خدا از منظر اهل عرفان
۲۰.۱ – عدم توجه به مباحث عقلانی
۲۰.۲ – توجه به جنبه تنزیهی خدا
۲۰.۳ – معرفت خدا از نظر اهل عرفان
۲۰.۴ – عشق، مهم‌ترین قانون هستی
۲۰.۵ – استدلالی در خداشناسی عرفانی
۲۰.۶ – اهمیت عشق الهی
۲۰.۷ – دریافت ذات الهی
۲۱ – تلفیق عرفان و فلسفه در شناخت خدا
۲۱.۱ – دیدگاه ابن سینا
۲۱.۲ – دیدگاه سهروردی
۲۱.۳ – دیدگاه ملاصدرا
۲۲ – فرقه وهابیت
۲۳ – تقسیم‌بندیهای افکار یهودیان و مسیحیان درباره خدا
۲۳.۱ – یهودیت
۲۳.۲ – مسیحیت
۲۴ – عدم وجود مباحث جدید خداشناسی در عالم اسلام
۲۵ – فهرست منابع
۲۶ – پانویس
۲۷ – منبع

مقدمه

وسعت بحث و بررسی درباره خدا

درباره خدا از منظرهای گوناگون و براساس رویکردهای مختلف بحث‌های متفاوتی را می‌توان مطرح کرد. می‌توان با در نظر گرفتن نقش و کارکرد پاورپوینت کامل مفهوم خدا ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint در میان اقوام مختلف، تلقی آن‌ها را از خدا بازگفت یا چنین تحقیقی را در زمینه‌ای تاریخی مطرح کرد و به تاریخ این تلقی‌ها و نقش‌ها نظر کرد و حتی براساس تحقیقات باستان‌شناسانه از تلقی و تصور آدمیان از خدا یا خدایان پیش از تاریخ متعارف بشری سخن به میان آورد. از سوی دیگر می‌توان براساس رویکردهای فلسفی یا جامعه‌شناختی درباره نسبت خدا و اخلاق، خدا و علم، خدا و حقوق و مانند اینها تأمل کرد. نیز می‌توان از منظر علوم مختلف به مسئله خدا نگریست و مثلا از حیث روان‌شناختی به تحلیل پاورپوینت کامل مفهوم خدا ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint پرداخت. در هریک از مسائل و مباحث مذکور آرا و اقوال گوناگون وجود دارد.

ازمنظر تاریخ ادیان

از منظر دین‌شناسانه و تاریخ ادیان هم می‌توان به تحلیل تجلیات و ظهورات گوناگون خدا در تاریخ ادیان و در هریک از دین‌های خاص پرداخت و نام‌ها و صفات خدا یا خدایان مختلف ادیان را بررسی و تحلیل کرد و جایگاه آن‌ها را در نظر پیروان آن ادیان بازنمود و از تطور تاریخی پاورپوینت کامل مفهوم خدا ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint سخن گفت و نشان داد که در طول تاریخ بشر تلقی‌های ناقص و ناکارآمد از خدا جای خود را به تلقی‌های جدید و کارآمدتر داده است.

[۱] کارن آرمسترانگ، تاریخ خداباوری: ۴۰۰۰ سال جستجوی یهودیت، ج۱، ص۱۲ـ۱۳، مسیحیت و اسلام، ترجمه بهاءالدین خرمشاهی و بهزاد سالکی، تهران ۱۳۸۵ش.

از منظر فلسفه

خدا یکی از مهم‌‌ترین مفاهیم در تاریخ فلسفه و تأملات فلسفی بوده است و از آغاز پیدایش فلسفه و حتی فلاسفه پیش از سقراط (برای نمونه می‌توان به سخنان جالب توجه کسنوفانوس اشاره کرد

[۲] شرف الدین شرف خراسانی، نخستین فیلسوفان یونان، ج۱، ص۱۶۲، تهران ۱۳۷۵ش.

) تا به امروز، بحث درباره آن ادامه یافته و در این باره گاه رویکردهای جدید مطرح شده و گاه بحث‌های قدیمی با استدلال‌های روزآمد شده پی گرفته شده است.

[۳] ریچارد سوینبرن، آیا خدایی هست؟، ترجمه محمد جاودان، قم ۱۳۸۱ش.

[۴] دان کیوپیت، دریای ایمان، ترجمه حسن کام‌شاد، تهران ۱۳۷۶ش.

ازمنظر عرفان

در عرفان، به‌ویژه صورت‌هایی از عرفان که در دل ادیان ابراهیمی پرورده شده، خدا مفهومی است کاملا بنیادی و محوری و در واقع می‌توان گفت عرفان در این ادیان چیزی جز تلاش برای شناخت خدا و رسیدن به او نیست.

[۵] کارن آرمسترانگ، تاریخ خداباوری: ۴۰۰۰ سال جستجوی یهودیت، ج۱، ص۳۲۷ـ۳۹۵، مسیحیت و اسلام، ترجمه بهاءالدین خرمشاهی و بهزاد سالکی، تهران ۱۳۸۵ش.

از منظر الهیات ادیان

الهیات ادیان، به‌ویژه الهیات ادیان ابراهیمی، به‌ نحو خاص متکفل پرداختن به بحث درباره خدا و صفات او و نسبت آدمیان با او بوده و برای این ادیان مباحث کلامی فراوانی پدید آورده است. مباحث کلامی امروزه هم به نحو جدّی دنبال می‌شود و این مباحث به پدید آمدن انواع و اقسام الهیات‌های جدید و مباحث تازه انجامیده است. همچنین تحلیل تجلیات درک حضور خدا در هنر و فرهنگ اقوام گوناگون، محل بحث‌های جالبی در زمینه تاریخ هنر و تحلیل هنر قدسی در میان اقوام مختلف بوده است.

[۶] تیتوس بورکهارت، هنر مقدس: اصول و روشها، ترجمه جلال ستاری، تهران ۱۳۶۹ش.

درباره هریک از مباحث و مسائل پیشگفته تحقیقات فراوان صورت گرفته و آثار بسیاری پدید آمده است که حتی فهرست آن‌ها خود کتابی قطور می‌شود.

هدف این مقاله

در این مقاله به اجمال صرفآ به خدا در اسلام و تاریخ تأملات اندیشمندان مسلمان در این‌باره پرداخته خواهد شد.

محور اصلی مفاهیم اسلامی

محور اصلی تمامی مفاهیم دین اسلام خداست. مسلمان کسی است که خدایی جز خدای یگانه را به رسمیت نشناسد (اشهد ان لااله‌الااللّه) و حضرت محمد را فرستاده او بداند (اشهد انّ محمدآ رسول‌اللّه

[۷] اعراف/سوره۷، آیه۱۵۸.

). در واقع رسالت پیامبر اسلام هم در اصل، دعوت به شناخت خدای یگانه و اذعان به آن بوده است («قولوا‌ لا‌اله ‌الا‌اللّه تفلحوا»

[۸] ابن اسحاق، سیره ابن اسحاق، ج۴، ص۲۱۴ـ۲۱۵، چاپ محمد حمیداللّه، قونیه ۱۴۰۱/۱۹۸۱.

[۹] مجلسی، بحار الانوار، ج۱۸، ص۲۰۲.

).

دلیل تأکید اسلام بر وحدانیت خدا

البته در اسلام، باتوجه به زمینه تاریخی ظهور آن‌که فضایی چند خدایی و بت‌پرستانه بوده است، بیش از آن‌که بر اثبات وجود خدا تأکید شده باشد (مسئله‌ای که بیش‌تر در فلسفه محل توجه بوده و بعدها موضوع بحث فیلسوفان اسلامی هم قرار گرفته است) بر برخی اوصاف او و بیش و پیش از همه بر یگانگی او تأکید شده است.

توحید، اصلی‌‌ترین محور اندیشه اسلامی

به عبارت دیگر، در اسلام با مفروض انگاشته شدن وجود خدا، بر نفی هر خدای دیگر و طرد هر نوع سرسپردگی به غیر او تکیه شده است و بر همین اساس می‌توان گفت اصلی‌‌ترین محور اندیشه اسلامی، توحید و نفی شرک است، چنانکه در قرآن

[۱۰] نساء/سوره۴، آیه۱۱۶.

تأکید شده است که خداوند گناه شرک را نمی‌بخشد و غیر از آن را بر هرکه بخواهد می‌بخشد. ذکر متداول «اللّه اکبر» را هم در همین سیاق می‌توان فهمید.

خداشناسی در قرآن

برای شناخت خدا در اسلام پیش از هر چیز باید به قرآن رجوع کرد.

نام خاص خدا در قرآن

نام خاص خدا در قرآن، که بارها به آن اشاره شده، اللّه است.

[۱۱] محمود روحانی، المعجم الاحصائی لالفاظ القرآن الکریم = فرهنگ آماری کلمات قرآن کریم، ذیل «اللّه»، مشهد ۱۳۶۶ـ۱۳۶۸ش.

این واژه به مشهورترین واژه دالّ بر خدا در زبان عربی تبدیل شده است چنان‌که یهودیان و مسیحیان هم در ترجمه کتاب مقدس آن را به معنای خدا به کار می‌برند.

تعابیر دیگری از الله

علاوه بر اللّه، دو تعبیر رحمان و ربّ هم در قرآن به صورت اسم برای خدا به کار رفته است. تعابیر اخیر چیزی جز نام‌های دیگری برای خدا یا اللّه نیستند و چنان‌که در قرآن تصریح شده، خداوند نام‌های گوناگون و زیبا دارد.

[۱۲] اعراف/سوره۷، آیه۱۸۰.

[۱۳] اسراء/سوره۱۷، آیه۱۱۰.

[۱۴] طه/سوره۲۰، آیه۸.

[۱۵] حشر/سوره۵۹، آیه۲۴.

تعداد اسامی خدا

مسلمانان معمولا بر طبق روایات این نام‌ها را نود ونه اسم و یکی از آن‌ها را اسم اعظم می‌دانند.

[۱۶] ابن بابویه، التوحید، ج۱، ص۱۹۴، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۸۷.

[۱۷] مجلسی، بحار الانوار، ج۴، ص۱۸۶.

[۱۸] طباطبائی، تفسیر المیزان، ذیل اعراف: ۱۸۰ـ۱۸۶.

الله خدای همه ادیان

اللّه، که در قرآن نور آسمان و زمین است («اللّه نورالسموات و الارض»

[۱۹] نور/سوره۲۴، آیه۳۵.

[۲۰] طباطبائی، تفسیر المیزان، ذیل آیه.

)، خدایی خاص اسلام نیست بلکه همان خدای پیامبران پیشین یعنی عیسی و موسی و ابراهیم و نوح است تا به آدم.

[۲۱] بقره/سوره۲، آیه۱۳۳.

[۲۲] آل عمران/سوره۳، آیه۸۴.

[۲۳] نساء/سوره۴، آیه۱۶۳.

فطرت خداشناسی آدمیان

مطابق قرآن

[۲۴] اعراف/سوره۷، آیه۱۷۲.

آدمیان خدا را می‌شناسند و به خدایی او شهادت داده‌اند («قالوا بلی») و خلقت آدم با شناخت خدای یگانه همراه بوده است. بر این اساس، شرک پس از توحید به وجود آمده و حاصل گمراهی بشر در طول تاریخ است. این بیان هر چند ظاهرآ با رویکرد تاریخی ــکه به موجب تحقیقات صورت گرفته، در آن معمولا باور آدمیان به خدا از چندخدایی آغاز می‌شود تا به خدای واحد برسدــ سازگار نیست، اما درحقیقت با این نظر غیرقابل جمع نیست، چرا که از سویی گروهی از مسلمانان مطالب قرآنی مذکور را اشاراتی به فطرت خداشناس آدمیان دانسته‌اند

[۲۵] طباطبائی، تفسیر المیزان، ذیل آیه.

و از سوی دیگر سابقه‌ای که در پژوهش‌های تاریخی مذکور مورد بررسی قرار می‌گیرد به قدمت تاریخ پیدایی انسان نیست و چه بسا پژوهش‌های تاریخی را نتوان با تاریخ قدسی ادیان و از جمله اسلام به محک هم زد و آزمود.

تأکید بر یگانگی خدا

همانگونه که اشاره شد، خدای اسلام در محیطی مشرکانه مطرح شده است. این امر به روشنی در قرآن بازتاب یافته است، چنانکه در قرآن

[۲۶] انعام/سوره۶، آیه۱۰۰.

[۲۷] نحل/سوره۱۶، آیه۵۷.

[۲۸] نجم/سوره۵۳، آیه۱۹۲۳.

تصور کسانی که برای خدا قائل به فرزند بودند یا او را با جن در پیوند می‌دیدند نفی شده است. بدین‌ترتیب در قرآن بیش از هر چیز بر یگانگی خدا

[۲۹] بقره/سوره۲، آیه۱۶۳.

[۳۰] اخلاص/سوره۱۱۲، آیه۱.

و برتری و قیاس‌ناپذیری او با سایر موجودات («سبحان اللّه عما یصفون»،

[۳۱] مؤمنون/سوره۲۳، آیه۹۱.

[۳۲] صافات/سوره۳۷، آیه۱۵۹.

«سبحان اللّه عمایشرکون»،

[۳۳] طور/سوره۵۲، آیه۴۳.

[۳۴] حشر/سوره۵۹، آیه۲۳.

) تکیه و تأکید شده است. حتی به رغم این‌که بیان قرآن بیش‌تر صورت تذکار و تنبیه دارد تا استدلال، در آن برای نفی شرک و اثبات یگانگی خدا نحوی استدلال آمده («لو کان فیهما آلِههٌ الّا اللّه لفسدتا»

[۳۵] انبیاء/سوره۲۱، آیه۲۲.

) که بعدها به برهان تمانع مشهور شده است.

صفات خدا

در قرآن صفات گوناگونی به خدا نسبت داده شده است. بر اساس تقسیم‌بندیِ امروزی این صفات با اندکی مسامحه ذیل سه صفت عمده دسته‌بندی میشود :

قدرت مطلق خدا

در قرآن بارها صفت «قدیر» درباره خدا به کار رفته

[۳۶] محمود روحانی، المعجم الاحصائی لالفاظ القرآن الکریم = فرهنگ آماری کلمات قرآن کریم، ذیل «قدیر»، مشهد ۱۳۶۶ـ۱۳۶۸ش.

و تصریح شده که خدا بر هر کاری تواناست («انّ اللّه علی کل شیءٍ قدیر»

[۳۷] بقره/سوره۲، آیه۲۰.

[۳۸] بقره/سوره۲، آیه۱۰۶.

). او آنچه بخواهد می‌کند («یفعل مایشاء»

[۳۹] آل عمران/سوره۳، آیه۴۰.

[۴۰] حج/سوره۲۲، آیه۱۸.

) و هر حکمی اراده کند می‌دهد («یحکم مایرید»

[۴۱] مائده/سوره۵، آیه۱.

) و هدایت و ضلالت بندگان در دست اوست («یُضلُّ من یشاء و یهدی من یشاء»

[۴۲] نحل/سوره۱۶، آیه۹۳.

[۴۳] فاطر/سوره۳۵، آیه۸.

). اراده او نامحدود است و چون بر چیزی تعلق بگیرد آن چیز حادث می‌شود («کن فیکون

[۴۴] بقره/سوره۲، آیه۱۱۷.

[۴۵] آل عمران/سوره۳، آیه۴۷.

). او حضوری فراگیر و نامحدود دارد («فَاَیَنما تُوَلّوا فَثَمَّ وجهُ اللّه»

[۴۶] بقره/سوره۲، آیه۱۱۵.

) و هر چیز جز او محکوم به زوال و نیستی است («کل من علیها فان و یبقی وجه ربک».

[۴۷] الرحمن/سوره۵۵، آیه۲۶-۲۷.

خداوند در قرآن «حی» و «قیوم»،

[۴۸] بقره/سوره۲، آیه۲۵۵.

[۴۹] آل عمران/سوره۳، آیه۲.

«غنی»،

[۵۰] بقره/سوره۲، آیه۲۶۳.

«واسع»،

[۵۱] بقره/سوره۲، آیه۱۱۵.

[۵۲] بقره/سوره۲، آیه۲۴۷.

[۵۳] بقره/سوره۲، آیه۲۶۱.

[۵۴] بقره/سوره۲، آیه۲۶۸.

[۵۵] آل عمران/سوره۳، آیه۷۳.

[۵۶] نساء/سوره۴، آیه۱۳۰.

[۵۷] مائده/سوره۵، آیه۵۴.

[۵۸] نور/سوره۲۴، آیه۳۲.

«قوی»،

[۵۹] هود/سوره۱۱، آیه۶۶.

[۶۰] شوری/سوره۴۲، آیه۱۹.

«عزیز»،

[۶۱] بقره/سوره۲، آیه۱۲۹.

[۶۲] بقره/سوره۲، آیه۲۰۹.

[۶۳] بقره/سوره۲، آیه۲۲۰.

[۶۴] بقره/سوره۲، آیه۲۲۸.

[۶۵] بقره/سوره۲، آیه۲۴۰.

[۶۶] بقره/سوره۲، آیه۲۶۰.

[۶۷] آل عمران/سوره۳، آیه۴.

[۶۸] آل عمران/سوره۳، آیه۶.

[۶۹] شوری/سوره۴۲، آیه۱۹.

[۷۰] شوری/سوره۴۲، آیه۶۶.

«کبیر» و «علی» و «عظیم»،

[۷۱] بقره/سوره۲، آیه۲۵۵.

[۷۲] حج/سوره۲۲، آیه۶۲.

[۷۳] لقمان/سوره۳۱، آیه۳۰.

«مقتدر»،

[۷۴] کهف/سوره۱۸، آیه۴۵.

«جامع»،

[۷۵] آل عمران/سوره۳، آیه۹.

[۷۶] نساء/سوره۴، آیه۱۴۰.

«ذوالجلال»،

[۷۷] الرحمن/سوره۵۵، آیه۲۷.

[۷۸] الرحمن/سوره۵۵، آیه۷۸.

«مالک»

[۷۹] فاتحه/سوره۱، آیه۴.

[۸۰] آل عمران/سوره۳، آیه۲۶.

و «ملک»

[۸۱] حشر/سوره۵۹، آیه۲۳.

خوانده شده است که همگی به نحوی بر قدرت او دلالت دارند. صفاتی نظیر «خالق»، «خلاق»، «بدیع‌السموات و الارض»، «باری» و «مصور» نیز در همین مقوله قرار می‌گیرند.

[۸۲] محمود روحانی، المعجم الاحصائی لالفاظ القرآن الکریم = فرهنگ آماری کلمات قرآن کریم، ذیل واژه‌های «خالق»، «باری» و «مصور»، «خلاق»، «بدیع‌السموات و الارض»، مشهد ۱۳۶۶ـ۱۳۶۸ش.

علم مطلق خدا

در قرآن مکررآ خداوند «علیم» خوانده شده است. همچنین بارها «حکیم»، «سمیع»، «بصیر»، «خبیر»، «شهید» و نیز «رقیب» معرفی شده است که جملگی نشان از علم خداوند دارند.

[۸۳] محمود روحانی، المعجم الاحصائی لالفاظ القرآن الکریم = فرهنگ آماری کلمات قرآن کریم، ذیل واژه‌های «سمیع»، «بصیر»، «حکیم»، «خبیر»، «شهید» و نیز «رقیب»، مشهد ۱۳۶۶ـ۱۳۶۸ش.

خیر محض بودن خدا

در قرآن بر بخشندگی و بخشایش‌گری خداوند بیشترین تأکید شده است و این جنبه در «بسم‌اللّه‌الرحمن‌الرحیم» آغاز همه سوره‌ها (به استثنای سوره توبه) انعکاس یافته است. علاوه بر رحمت، اوصاف دیگری نیز در قرآن درباره خدا به کار رفته است، از جمله «وهاب»،

[۸۴] آل عمران/سوره۳، آیه۸.

[۸۵] ص/سوره۳۸، آیه۹.

[۸۶] ص/سوره۳۸، آیه۳۵.

«رزاق»،

[۸۷] ذاریات/سوره۵۱، آیه۵۸.

«فتاح»،

[۸۸] سبأ/سوره۳۴، آیه۲۶.

«لطیف»،

[۸۹] یوسف/سوره۱۲، آیه۱۰۰.

[۹۰] حج/سوره۲۲، آیه۶۳.

[۹۱] لقمان/سوره۳۱، آیه۱۶.

[۹۲] شوری/سوره۴۲، آیه۱۹.

«حلیم»،

[۹۳] بقره/سوره۲، آیه۲۲۵.

[۹۴] بقره/سوره۲، آیه۲۳۵.

[۹۵] بقره/سوره۲، آیه۲۶۳.

[۹۶] آل عمران/سوره۳، آیه۱۵۵.

«کریم»،

[۹۷] نمل/سوره۲۷، آیه۴۰.

[۹۸] دخان/سوره۴۴، آیه۴۹.

[۹۹] انفطار/سوره۸۲، آیه۶.

«حافظ»،

[۱۰۰] یوسف/سوره۱۲، آیه۶۴.

«وکیل»،

[۱۰۱] آل عمران/سوره۳، آیه۱۷۳.

[۱۰۲] انعام/سوره۶، آیه۱۰۲.

[۱۰۳] هود/سوره۱۱، آیه۱۲.

«ولی»،

[۱۰۴] شوری/سوره۴۲، آیه۹.

[۱۰۵] شوری/سوره۴۲، آیه۲۸.

«هادی»،

[۱۰۶] فرقان/سوره۲۵، آیه۳۱.

«غافر»،

[۱۰۷] اعراف/سوره۷، آیه۱۵۵.

«غفور»،

[۱۰۸] بقره/سوره۲، آیه۱۷۳.

[۱۰۹] آل عمران/سوره۳، آیه۳۱.

و «عَفُوّ».

[۱۱۰] حج/سوره۲۲، آیه۶۰.

[۱۱۱] مجادله/سوره۵۸، آیه۲.

[۱۱۲] نساء/سوره۴، آیه۴۳.

[۱۱۳] نساء/سوره۴، آیه۹۹.

[۱۱۴] نساء/سوره۴، آیه۱۴۹.

همچنین در قرآن بر نفی ظلم و در نتیجه عدل خدا تأکید بسیاری شده است که آن هم وجهی از خیر محض بودن اوست. در قرآن

[۱۱۵] نحل/سوره۱۶، آیه۹۰.

تأکید شده است که خداوند به عدل و احسان حکم می‌کند («یأمر بالعدل و الاحسان»). او «احکم الحاکمین»

[۱۱۶] هود/سوره۱۱، آیه۴۵.

[۱۱۷] تین/سوره۹۵، آیه۸.

و «خیرالحاکمین»

[۱۱۸] اعراف/سوره۷، آیه۸۷.

[۱۱۹] یونس/سوره۱۰، آیه۱۰۹.

[۱۲۰] یوسف/سوره۱۲، آیه۸۰.

و «حسیب»

[۱۲۱] نساء/سوره۴، آیه۶.

است. جنبه دیگر این وصف این است که او در برابر طاغیان و ستمگران، «جبار»،

[۱۲۲] حشر/سوره۵۹، آیه۲۳.

«قاهر»

[۱۲۳] انعام/سوره۶، آیه۱۸.

[۱۲۴] انعام/سوره۶، آیه۶۱.

و «منتقم»

[۱۲۵] سجده/سوره۳۲، آیه۲۲.

[۱۲۶] زخرف/سوره۴۳، آیه۴۱.

[۱۲۷] دخان/سوره۴۴، آیه۱۶.

است. این اوصاف نیز ذیل عدل می‌گنجد و همگی دالّ بر خیر محض بودن خداوند است.

همچنین در قرآن

[۱۲۸] حدید/سوره۵۷، آیه۳۰.

خداوند «ظاهر» و «باطن» و «اول» و «آخر» و «حق»

[۱۲۹] حج/سوره۲۲، آیه۶.

خوانده شده است. نام «حق» در میان صوفیه بیش از دیگر نام‌های خدا مورد توجه قرار گرفته است.

متکلمان معمولا صفات خدا را ذیل هفت عنوان اصلی «علم»، «قدرت»، «اراده» «حیات»، «سمع»، «بصر» و «کلام» مورد بحث قرار داده‌اند و بعدها درباره «عدل» خداوند نیز در کنار اینها، به عنوان وصفی مهم، بحث شده است.

[۱۳۰] حسن بن یوسف علامه حلّی، کشف المراد فی شرح تجریدالاعتقاد، ج۱، ص۳۹۳ـ۴۰۴، چاپ حسن حسن زاده آملی، قم ۱۴۲۷.

[۱۳۱] عبدالرزاق بن علی لاهیجی، گوهر مراد، ج۱، ص۲۴۹ـ۲۷۶، چاپ زین العابدین قربانی لاهیجی، تهران ۱۳۷۲ش.

چنانکه خواهیم دید این تقسیم‌بندی به سبب اهمیت این اوصاف بر مبنای رویکردهای متکلمان و مباحث کلامی است وگرنه می‌توان آن‌ها را، همانگونه که ذکر شد، ذیل تقسیم‌بندی متداول امروزی در فلسفه دین در سه وصف مذکور گنجاند.

وجوه وصف خدا در قرآن

در بحث از خدا، در قرآن کریم به این نکته نیز باید اشاره کرد که خدا در قرآن از دو وجه وصف می‌شود. از سویی خداوند متعالی است («سبحانه و تعالی عما یقولون»

[۱۳۲] اسراء/سوره۱۷، آیه۴۳.

) و هیچ چیز همانند او نیست («لیس کمثله شیء»

[۱۳۳] شوری/سوره۴۲، آیه۱۱.

) و با دیگر اشیا و امور قیاس‌ناپذیر است («لم یکن له کفوآ احد»

[۱۳۴] اخلاص/سوره۱۱۲، آیه۴.

). از سوی دیگر در تعامل با آدمیان و در پیوند با ایشان است. از رگ گردن به آن‌ها نزدیکتر است («نحن اقرب الیه من حبل الورید»

[۱۳۵] ق/سوره۵۰، آیه۱۶.

)، آنها را دوست می‌دارد («یُحِبُّهُم وَیُحِبُّونَه»

[۱۳۶] مائده/سوره۵، آیه۵۴.

) و حتی آدمیان می‌توانند دوست (خلیل) او باشند،

[۱۳۷] نساء/سوره۴، آیه۱۲۵.

در تاریخ بشر مداخله می‌کند و تأثیر می‌گذارد و حتی رفتارهای آدمیان را همانند ایشان پاسخ می‌دهد («و مکروا و مکراللّه»

[۱۳۸] آل عمران/سوره۳، آیه۵۴.

).

تقسیم‌بندی صفات خدا

همچنین در تقسیم بندی دیگری می‌توان گفت از سویی بر جنبه سلبی و تنزیهی اوصاف او تکیه می‌شود و از سوی دیگر به جنبه‌های ثبوتی و ایجابی اشاره می‌گردد. این تصویر دوگانه البته خاص اسلام نیست چنان‌که در عهدین نیز (با تفاوتهایی) چنین تصویر دوگانه‌ای از خدا وجود دارد.

[۱۳۹] محمدمنصور هاشمی، «خدا به عنوان امر مطلق»، ج۱، ص۳۲۹ـ ۳۳۰، نقد و نظر، سال ۹، ش ۳ و ۴ (پاییز و زمستان ۱۳۸۳).

همین تصویر سبب مباحث عمده‌ای در الهیات و کلام ادیان یهودیت، مسیحیت و اسلام شده است.

تعارض الهیات مسیحی با الهیات اسلامی

توحید و نفی شرک

هرچند در مسیحیت خدای جدیدی مطرح نشده و در اصل همان خدای عهدعتیق پذیرفته شده، اما به مرور بر مسئله‌های تثلیث و تجسد تأکید خاصی شده است. بدین‌ترتیب با تلقی مسیح به عنوان پسر خدا و تجسم و تجسد او الهیات مسیحی در طریقی قرار گرفته است که با الهیات اسلامی تعارض جدّی دارد (همین امر گاه واکنش مسیحیان را برانگیخته است). درصورتی که چنین تعارضی میان الهیات یهودی و اسلامی دیده نمی‌شود. اسلام با تأکیدی که بر توحید و نفی شرک و نفی جنبه‌های حلولی و تشبیهی دارد، نافی تثلیث و تجسد است و در قرآن هم تأکید شده که عیسی پسر خدا نیست بلکه فرستاده اوست.

[۱۴۰] نساء/سوره۴، آیه۱۷۱.

کلمهالله

همچنین به این نکته نیز باید توجه داشت که در اسلام، قرآن کلام خداست،

[۱۴۱] توبه/سوره۹، آیه۶.

یعنی سخن خداست با پیامبر، برای دیگر بندگان. به این بیان می‌توان گفت در اسلام قرآن کلمهاللّه است نه پیامبر اسلام، در حالی که در مسیحیت کلمهاللّه عیسی است. لذا در الهیات اسلامی درباره قرآن به مثابه کلام خدا مباحثی مطرح شده که در مسیحیت آن مباحث درباره عیسی مسیح مطرح شده است نه درباره اناجیل یا کتاب مقدس.

خداشناسی در احادیث

منبع بعدی شناخت خدا در اسلام احادیث است. این احادیث دو دسته است یکی احادیث قدسی که در واقع بیان و سخن پروردگارند و دیگری احادیث پیامبر اسلام و ائمه علیهمالسلام که بخشی از آن‌ها درباره خداست.

احادیث قدسی

از جمله احادیث قدسی مشهور، این حدیث است: «کنت کنزآ مخفیآ فاحببت ان اعرف فخلقت الخلق لکی اعرف» (گنجی مخفی بودم، دوست داشتم شناخته شوم، خلق را آفریدم تا شناخته شوم

[۱۴۲] مجلسی، بحار الانوار، ج۸۴، ص۱۹۹.

[۱۴۳] مجلسی، بحار الانوار، ج۸۴، ص۳۴۴.

). بنا بر این حدیث، خدا برای این‌که شناخته شود مخلوقات را پدید آورده است. در قرآن هم آمده است که خدا جن و انس را برای عبادت آفریده است («الا لیعبدون».

[۱۴۴] ذاریات/سوره۵۱، آیه۵۶.

اگر آن حدیث را در کنار این آیه قرار دهیم نتیجه بگیریم که در اسلام عبادت خدا معرفت به اوست و تلاش برای رسیدن به معرفت خدا عبادت است و باز اگر این دو را در کنار روایت مشهور «من عرف نفسه فقد عرف ربه»

[۱۴۵] محمدصالح بن احمد مازندرانی، شرح اصول الکافی، ج۳، ص۲۳، مع تعالیق ابوالحسن شعرانی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.

قرار بدهیم در می‌یابیم که تلاش برای خودشناسی هم عبادت است و در طریق خداشناسی.

احادیث ائمه

در احادیث منقول از پیامبر و ائمه هم احادیثی در شناخت خدا و به ویژه توحید نقل شده است. البته هم حجم روایات و اخبار منقول از امامان شیعه در این باره و هم تفصیل مطالب در آن‌ها بسیار بیش‌تر است، چرا که سخنان ائمه در فضایی بیان شده که مباحث عقلی مختلف در این باره پدید آمده بوده و مسائلی جدید طرح می‌شده است، لذا مضمون بسیاری از این احادیث ناظر به مباحث کلامی و فلسفی مطرح شده و پاسخ عقلانی و استدلالی به آنهاست که غالبآ تحت عنوان کتاب التوحید به عنوان بخشی از آثار روایی شیعه یا مستقلا گرد آمده است. برای نمونه می‌توان به توحید مفضّل منسوب به امام صادق، کتاب‌التوحید شیخ صدوق (متوفی ۳۸۱)، باب توحید در کافی کلینی

[۱۴۶] کلینی، اصول کافی، ج۱، ص۷۲۱۶۷.

و بحارالانوار مجلسی

[۱۴۷] مجلسی، بحار الانوار، ج ۳.

اشاره کرد.

تأملات اندیشمندان مسلمان درباره خدا

تأملات اندیشمندان مسلمان درباره خدا به سه دسته کلی تقسیم‌پذیر است: تأملات کلامی یا تأملات متکلمان، تأملات فلسفی یا تأملات فیلسوفان، و تأملات عرفانی یا تأملات اهل عرفان و صوفیان. البته مرزهای این تقسیم‌بندیها قطعی و مطلق نیست و گاه به‌سختی می‌توان آن‌ها را از هم تفکیک کرد، چنانکه مثلا تأملات بعضی معتزله و فیلسوفان مشایی یا اهل عرفان و فیلسوفان اشراقی گاه سخت به هم نزدیک به نظر می‌رسند. همچنین در تفاسیر قرآن و برخی از دیگر آثار در این حوزه‌ها گاهی آمیزه‌ای از این رویکردها را می‌توان دید. تأملات متکلمان و مبتنی بر رویکرد کلامی شاید کهن‌‌ترین این تأملات باشد.

دلایل ایجاد مباحث خداشناسی

به وجود آمدن این مباحث از سویی ریشه در خود قرآن و حدیث داشته و مثلا برای تبیین و توضیح آیات محکم و متشابه و تبیین نسبت صفات گوناگون خدا بوده است و از سوی دیگر حاصل مواجهه مسلمانان با علوم اوایل (فلسفه و علوم یونانی) و نیز الهیات دیگر ادیان (الهیات یهودیان و مسیحیان). همچنین باتوجه به این‌که اندیشه‌های نافی وجود خداوند یا نافی بعضی از صفات او (مثلا نفی خالق بودن خدا، یا مالک روز جزا بودن او، یا فرستنده دین و رسول بودن او) از دیرباز برای مسلمانان شناخته شده بوده، طبیعی است که متکلمان مسلمان از سویی در مواجهه با آرای صاحبان این نظریه‌ها که دهریه یا عبادالاصنام و مانند اینها خوانده می‌شدند

[۱۴۸] محمد بن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، ج۲، ص۲۳۵ـ۲۳۶، چاپ محمد سیدکیلانی، قاهره ۱۳۸۷/۱۹۶۷.

و از سوی دیگر در مواجهه با اندیشمندان نامداری که در عالم اسلامی ظهور می‌کردند و تصوری غیر از تصور اسلامی درباره خدا و اوصاف او داشتند (نمونه برجسته چنین اندیشمندانی، محمد بن زکریای رازی و رأی او درباره قدمای خمسه و انکار ارسال رسل بود

[۱۴۹] ابوحاتم رازی، اعلام النبوه، ج۱، ص۳ـ۱۹، چاپ صلاح صاوی و غلامرضا اعوانی، تهران ۱۳۵۶ش.

) به بحث درباره خداشناسی برای رد این آرا نیز کشیده می‌شدند.

[۱۵۰] محمد بن طیب باقلانی، التمهید فی الرد علی الملحده المعطله و الرافضه و الخوارج و المعتزله، ج۱، ص۵۱ـ۶۱، چاپ محمود محمد خضیری و محمد عبدالهادی ابوریده، قاهره ۱۳۶۶/۱۹۴۷.

[۱۵۱] محمد بن طیب باقلانی، التمهید فی الرد علی الملحده المعطله و الرافضه و الخوارج و المعتزله، ج۱، ص۹۶ـ۱۲۱، چاپ محمود محمد خضیری و محمد عبدالهادی ابوریده، قاهره ۱۳۶۶/۱۹۴۷.

[۱۵۲] قاضی عبدالجبار بن احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ج۵، ص۹ـ۱۵۹، چاپ محمود محمد خضیری، قاهره ۱۹۶۵.

دسته‌بندی مباحث کلامی خداشناسی

بنابراین در نگاهی کلی می‌توان مباحث مطرح شده در کلام اسلامی درباره خدا را به این صورت دسته‌بندی کرد:

۱) بحث درباره وجود خدا و اثبات آن.

[۱۵۳] علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۱۷ـ۱۹، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.

[۱۵۴] قاضی عبدالجبار بن احمد، شرح الاصول الخمسه، ج۱، ص۳۹، چاپ عبدالکریم عثمان، قاهره ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.

[۱۵۵] قاضی عبدالجبار بن احمد، شرح الاصول الخمسه، ج۱، ص۵۱ـ۶۵، چاپ عبدالکریم عثمان، قاهره ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.

[۱۵۶] محمد بن عمر فخررازی، المطالبالعالیه من العلم الالهی، ج۲، ص۱۱۷ـ۱۵۱، چاپ احمد حجازی سقا، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.

[۱۵۷] حسن بن یوسف علامه حلّی، کشف المراد فی شرح تجریدالاعتقاد، ج۱، ص۳۹۲، چاپ حسن حسن زاده آملی، قم ۱۴۲۷.

[۱۵۸] عبدالرحمان بن احمد عضدالدین ایجی، المواقف فی علم الکلام، ج۱، ص۲۶۶ـ۲۶۹، بیروت: عالم الکتب.

۲) بحث درباره توحید خدا و اثبات آن

[۱۵۹] محمد بن طیب باقلانی، التمهید فی الرد علی الملحده المعطله و الرافضه و الخوارج و المعتزله، ج۱، ص۴۶، چاپ محمود محمد خضیری و محمد عبدالهادی ابوریده، قاهره ۱۳۶۶/۱۹۴۷.

[۱۶۰] قاضی عبدالجبار بن احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ج۴، ص۲۴۱ـ۲۴۹، ج ۴، چاپ محمد مصطفی حلمی و ابوالوفا غنیمی تفتازانی، قاهره ۱۹۶۵.

[۱۶۱] قاضی عبدالجبار بن احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ج۴، ص۲۶۷ـ۲۷۶، ج ۴، چاپ محمد مصطفی حلمی و ابوالوفا غنیمی تفتازانی، قاهره ۱۹۶۵.

و نفی شرک‌ به‌طور عام و نفی ثنویت

[۱۶۲] محمد بن طیب باقلانی، التمهید فی الرد علی الملحده المعطله و الرافضه و الخوارج و المعتزله، ج۱، ص۶۸ـ۷۸، چاپ محمود محمد خضیری و محمد عبدالهادی ابوریده، قاهره ۱۳۶۶/۱۹۴۷.

[۱۶۳] ابن میثم، قواعد المرام فی علم الکلام، ج۱، ص۱۰۰ـ۱۰۱، چاپ احمد حسینی، (قم) ۱۴۰۶.

و تثلیث

[۱۶۴] علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۲۰ـ۲۱، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.

[۱۶۵] قاضی عبدالجبار بن احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ج۵، ص۸۶ـ۱۱۳، چاپ محمود محمد خضیری، قاهره ۱۹۶۵.

[۱۶۶] حسن بن یوسف علامه حلّی، کشف المراد فی شرح تجریدالاعتقاد، ج۱، ص۴۰۴ـ۴۰۵، چاپ حسن حسن زاده آملی، قم ۱۴۲۷.

به نحو خاص.

۳) بحث درباره صفات خدا.

[۱۶۷] محمد بن عمر فخررازی، المطالبالعالیه من العلم الالهی، ج ۳، چاپ احمد حجازی سقا، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.

[۱۶۸] حسن بن یوسف علامه حلّی، کشف المراد فی شرح تجریدالاعتقاد، ج۱، ص۳۹۳ـ۴۱۶، چاپ حسن حسن زاده آملی، قم ۱۴۲۷.

[۱۶۹] عبدالرحمان بن احمد عضدالدین ایجی، المواقف فی علم الکلام، ج۱، ص۲۷۰ـ۲۹۹، بیروت: عالم الکتب.

مهم‌‌ترین مباحث کلامی درباره خدا

عمده مباحث دیگر در کلام اسلامی درباره خداوند را می‌توان ذیل همین بحث اخیر گنجاند که برخی از مهم‌‌ترین آن‌ها اینهاست: الف) بحث در توقیفی بودن یا نبودن اسما و صفات خدا.

[۱۷۰] قاضی عبدالجبار بن احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ج۵، ص۱۶۰ـ۱۷۱، چاپ محمود محمد خضیری، قاهره ۱۹۶۵.

[۱۷۱] عبدالملک بن عبداللّه جوینی، کتاب الارشاد الی قواطع الادله فی اصول الاعتقاد، ج۱، ص۱۴۳، چاپ محمدیوسف موسی و علی عبدالمنعم عبدالحمید، مصر ۱۳۶۹/ ۱۹۵۰.

[۱۷۲] محمد بن عمر فخررازی، المطالبالعالیه من العلم الالهی، ج۳، ص۵، چاپ احمد حجازی سقا، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.

[۱۷۳] محمد بن عمر فخررازی، المطالبالعالیه من العلم الالهی، ج۳، ص۲۲۱، چاپ احمد حجازی سقا، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.

ب) بحث درباره تشبیه و تنزیه

[۱۷۴] محمد بن عبدالکریم شهرستانی، کتاب نهایهالاقدام فی علم الکلام، ج۱، ص۱۰۳ـ۱۲۲، چاپ آلفرد گیوم، قاهره.

و تعطیل

[۱۷۵] محمد بن عبدالکریم شهرستانی، کتاب نهایهالاقدام فی علم الکلام، ج۱، ص۱۲۳ـ۱۳۰، چاپ آلفرد گیوم، قاهره.

و مباحث متفرع از آن مانند بحث رؤیت خدا.

[۱۷۶] علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۶۱ـ۶۸، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.

[۱۷۷] قاضی عبدالجبار بن احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ج۴، ص۳۳ـ۲۴۰، ج ۴، چاپ محمد مصطفی حلمی و ابوالوفا غنیمی تفتازانی، قاهره ۱۹۶۵.

[۱۷۸] حسن بن یوسف علامه حلّی، کشف المراد فی شرح تجریدالاعتقاد، ج۱، ص۴۱۰ـ۴۱۴، چاپ حسن حسن زاده آملی، قم ۱۴۲۷.

ج) بحث درباره کلام خدا و حادث یا قدیم بودن آن و به عبارت دیگر بحث درباره خلق قرآن.

[۱۷۹] قاضی عبدالجبار بن احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ج ۷، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۳۸۰/۱۹۸۱.

[۱۸۰] عبدالملک بن عبداللّه جوینی، کتاب الارشاد الی قواطع الادله فی اصول الاعتقاد، ج۱، ص۹۹ـ۱۳۶، چاپ محمدیوسف موسی و علی عبدالمنعم عبدالحمید، مصر ۱۳۶۹/ ۱۹۵۰.

د) بحث درباره نسبت قدرت و علم و رحمت خدا با افعال بندگان و مخلوقات که از سویی ناظر به نسبت قدرت انسان در برابر قدرت خدا و از سوی دیگر ناظر به نسبت اراده انسان در برابر علم سابق الهی و اراده آزاد او در هدایت و ضلالت بندگان بوده است.

[۱۸۱] علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۵۴۸ـ۵۷۱، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.

[۱۸۲] عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، کتاب اصول الدین، ج۱، ص۹۳ـ۹۵، استانبول ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.

بحث درباره مسئله مهم جبر و اختیار در تاریخ اندیشه اسلامی که به مباحث فرعی مثل بحث از کسب و استطاعت و تولید انجامیده ناظر به همین مسئله است.

[۱۸۳] علی بن حسین علم‌الهدی، رسائل الشریف المرتضی، ج۱، ص۱۳۵ـ۱۳۹، چاپ مهدی رجایی، قم ۱۴۰۵ـ ۱۴۱۰.

[۱۸۴] علی بن حسین علم‌الهدی، رسائل الشریف المرتضی، ج۱، ص۱۴۴ـ۱۴۶، چاپ مهدی رجایی، قم ۱۴۰۵ـ ۱۴۱۰.

[۱۸۵] حسن بن یوسف علامه حلّی، کشف المراد فی شرح تجریدالاعتقاد، ج۱، ص۴۲۳ـ۴۳۶، چاپ حسن حسن زاده آملی، قم ۱۴۲۷.

همچنین است بحث درباره مسئله شر،

[۱۸۶] علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۲۴۵ـ۲۴۶، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.

لطف خدا،

[۱۸۷] قاضی عبدالجبار بن احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ج ۱۳، چاپ ابوالعلاء عفیفی، قاهره ۱۳۸۲/۱۹۶۲.

[۱۸۸] عبدالرزاق بن علی لاهیجی، گوهر مراد، ج۱، ص۳۵۱ـ۳۵۲، چاپ زین العابدین قربانی لاهیجی، تهران ۱۳۷۲ش.

مسئله لذت و الم،

[۱۸۹] قاضی عبدالجبار بن احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ج۱۳، ص۲۲۶ به بعد، ج ۱۳، چاپ ابوالعلاء عفیفی، قاهره ۱۳۸۲/۱۹۶۲.

[۱۹۰] حسن بن یوسف علامه حلّی، کشف المراد فی شرح تجریدالاعتقاد، ج۱، ص۴۴۹ـ۴۵۲، چاپ حسن حسن زاده آملی، قم ۱۴۲۷.

عدل

[۱۹۱] علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۱۱۵ـ۱۲۲، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.

[۱۹۲] قاضی عبدالجبار بن احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ج ۶، چاپ احمد فؤاد اهوانی، قاهره ۱۳۸۲/۱۹۶۲.

[۱۹۳] علی بن حسین علم‌الهدی، رسائل الشریف المرتضی، ج۲، ص۱۸۹ـ۱۹۳، چاپ مهدی رجایی، قم ۱۴۰۵ـ