توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت کامل مفهوم تابعین ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت کامل مفهوم تابعین ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت کامل مفهوم تابعین ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint :

پاورپوینت کامل مفهوم تابعین ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint

تابِعین، عنوانی برای نسلی از عالمان دینی که به درک پیامبر – صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم- نایل نشده، اما اصحاب آن حضرت را درک کرده‌اند.

فهرست مندرجات

۱ – معرفی تابعین
۲ – پاورپوینت کامل مفهوم تابعین ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint
۲.۱ – پیشینه در قرآن
۲.۱.۱ – نحوه استدلال به آیه
۲.۱.۲ – قرائت دیگر از این آیه
۲.۲ – پیشینه در حدیث
۳ – پاورپوینت کامل مفهوم تابعین ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint در سد نخست هجری
۳.۱ – گروه سه و چهار در طبقه‌بندی مسلمانان
۳.۲ – گروه‌بندیهای پس از وفات پیامبر
۳.۳ – رواج تعبیر تابعین دردهه سه قمری
۳.۴ – تابعین کسانی که صحبت پیامبررا درک نکردند
۳.۵ – تابعین در دوران بعد از عصر نبوی
۳.۶ – تغییر کار برد اصطلاح تابعین
۳.۶.۱ – مهم‌ترین گزارشها
۳.۶.۲ – اصطلاح تابعین در دعای امام سجاد
۴ – پاورپوینت کامل مفهوم تابعین ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint در عصر تدوین
۴.۱ – سفیان ثوری از انصار
۴.۲ – برهه‌ مهم در تحول معنایی تابعین
۴.۲.۱ – نظر شاگردان ابن مبارک
۴.۳ – تألیف نخستین مجموعه‌های طبقات و رجال
۴.۴ – تابعین طبقه کلان
۴.۴.۱ – نظر ابن‌سعد
۴.۴.۲ – نظر بخاری
۴.۴.۳ – نظر ابراهیم حربی
۴.۴.۴ – علت اختلاف
۴.۵ – پیدایی جریانهای جدید میان اصحاب حدیث
۵ – کاربرد اصطلاحی تابعین
۵.۱ – چند مسئله
۵.۲ – نظر حاکم نیشابوری و خطیب بغدادی
۵.۳ – بسط مبحث روایت معنعن
۵.۴ – غلبه دیدگاه بسط‌گرا
۵.۵ – تفکیک تابعین به ۴ طبقه از سوی ابن‌سعد
۵.۶ – تفکیک تابعین به ۱۵ طبقه
۵.۷ – مهتران و کهتران تابعین
۵.۸ – اوساط تابعین
۵.۹ – مخضرم نام گروه دیگر تابعین
۶ – فهرست منابع
۷ – پانویس
۸ – منبع

معرفی تابعین

این اصطلاح در حوزه‌های مختلف از علوم اسلامی، از حدیث و تاریخ گرفته تا فقه و تفسیر اهمیت داشته، و بیانگر مرحله‌ای از انتقال و نیز سامان‌دهی علوم اسلامی است.
تعبیر تابعین خاستگاه قرآنی دارد، اما مفهوم آن در فرایندی تاریخی شکل گرفته است.
در این فرایند، گروهی از مسلمانان نخستین که در قرآن کریم «تابعین به احسان» خوانده شده، و مورد ستایش قرار گرفته‌اند، نسل پس از صحابه دانسته شده، و نزد مسلمانان به این تعبیر شهرت یافته‌اند.
تعبیر قرآنی تابعین، نخست زمینه‌ساز شکل‌گیری صفت منسوب «تابعی» (منسوب به تابعین) شده، و سپس تعبیر تابعین با تسامح ، به عنوان جمع تابعی شناخته شده است.
تنها در برخی کتب شرح مصطلحات اشاره شده که افزون بر تابعی، تابع نیز به عنوان مفرد تابعین شناخته بوده است.

[۱] یحیی نووی، تهذیب‌ الاسماء و اللغات‌، ج۱، ص۴۴، بیروت، ۱۹۹۶م.

[۲] محمد ابن جماعه‌، المنهل‌ الروی، ج۱، ص۱۱۴، به‌ کوشش‌ محیی‌الدین‌ عبدالرحمان‌ رمضان‌، دمشق‌، ۱۴۰۶ق‌/۱۹۸۶م‌.

پاورپوینت کامل مفهوم تابعین ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint

پیشینه در قرآن

تنها آی قرآنی که ناظر به جایگاه تابعین دانسته شده، آیه ۱۰۰ از سوره توبه است.
عموم مفسران بر این نکته متفق‌اند که عبارت «…وَ الَّذینَ اتَّبَعوهُمْ بِاِحْسانٍ…» پس از نام بردن از مهاجرین و انصار ، ناظر به نسلی پس از صحابه است که راه آنان را دنبال کرده‌اند.
البته برداشتی فارغ از سنت تفسیری، می‌تواند کاملاً متفاوت باشد.

نحوه استدلال به آیه

با تکیه بر ظاهر آیه، می‌توان گفت که «وَ الَّذینَ اتَّبَعوهُمْ…»، یاد شده پس از «وَ السّابِقونَ اَلْاَوَّلونَ مِنَ الْمُهاجِرینَ وَ الْاَنْصارِ»، اشاره به کسانی باشد که در زمانی دیرتر از سابقین (از مهاجر و انصار ) ایمان آورده‌اند و از آن‌جا که به نیکویی پای جای پای آنان نهاده‌اند، رضای الهی ، همچون سابقان شامل آنان نیز شده است.
در واقع، با قرائت غیر مبتنی بر سنت تفسیری ، مقصود از «وَ‌الَّذینَ اتَّبَعوهُمْ» در این آیه ، متأخران از صحابه است.
با توجه به تعبیر «رَضِیَ اللهُ عَنْهُمْ وَ رَضوا عَنْهُ»، و با توجه به این‌که در تمام کاربردهای قرآنی، این رضای دوسویه مبتنی بر امری سابق است، دور از اسلوب قرآنی است که «و الَّذینَ اتَّبَعوهُمْ» ناظر به آیندگان باشد.
اگرچه در منابع کهن به ندرت، به این نکته تأکید شده است.

[۳] علی ابوالقاسم کوفی، الاستغاثه، ج۱، ص۸۶، نجف، ۱۳۶۸ق.

[۴] عبدالرحمان ثعالبی، الجواهر الحسان، ج۳، ص۲۰۸، بیروت، مؤسسه الاعلمی.

حتی در صورتی که چنین بازگشتی به آینده پذیرفته شود، موجبی برای محدود کردن آن به نسلی خاص نیست و «وَ الَّذینَ اتَّبَعوهُمْ» می‌تواند تا برپایی قیامت دوام داشته باشد و این نکته‌ای است که از سد ۱ق تا سده‌های اخیر بارها از سوی مفسران گفته شده،

[۵] طبرسی‌، فضل‌، ج۵، ص۱۱۱، مجمع‌ البیان‌، بیروت، ۱۴۱۵ق.

[۶] عبدالرحمان ابن جوزی، زاد المسیر، ج۳، ص‌ ۳۳۳، بیروت، ۱۴۰۴ق.

[۷] محمد شوکانی، فتح القدیر، ج۲، ص۳۹۸، بیروت، دارالفکر.

و در کتب غیر تفسیری نیز بازتاب یافته است.

[۸] ابوبکر دمیاطی، اعانه الطالبین، ج۱، ص۲، بیروت، دارالفکر.

گفتنی است که در قرائتی غیر مشهور از عصر کبار صحابه ، عبارت به صورت «والانصارُ الذین اتبعوهم» خوانده شده که در این قرائت، «الذین اتبعوا» توضیحی برای انصار، و نه اشاره به گروه سوم بوده است.

[۹] حسین ابن خالویه‌، مختصر فی‌ شواذ القرآن‌، ج۱، ص۵۴، به‌ کوشش‌ برگشترسر، قاهره‌، ۱۹۳۴م‌.

[۱۰] محمد ابن جزری، النشر، ج۲، ص۲۸۰، به‌ کوشش‌ علی‌ محمد ضباع‌، قاهره‌، کتابخان مصطفی‌ محمد.

روایاتی که این قرائت را توضیح داده‌اند، حکایت از نامأنوس بودن گروه سوم برای برخی از مهتران صحابه دارند.

[۱۱] طبری، التفسیر، ج۱۱، ص۸، بیروت، ۱۴۰۵ق.

[۱۲] احمد ابن حجر عسقلانی‌، «الکاف الشاف»، ج۲، ص۳۰۴-۳۰۵، در حاشی الکشاف زمخشری، قاهره، ۱۳۶۶ق/۱۹۴۷م.

[۱۳] سیوطی، الدر المنثور، ج۴، ص۲۶۸، بیروت، ۱۹۹۳م.

تفسیر آیه بر پای این قـرائت، در قـرنهای بعد ــ اگـرچه به ندرت‌ ــ‌ هوادارانی داشتـه است.

[۱۴] محمد ابوطالب مکی، قوت القلوب، ج۱، ص۵، به کوشش باسل عیون السود، بیروت، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۷م.

[۱۵] محمود زمخشری‌، الکشاف‌، ج۲، ص۳۰۴، قاهره‌، ۱۳۶۶ق/۱۹۴۷م.

قرائت دیگر از این آیه

در منابع تفسیری، برخی دیگر از آیات قرآنی را نیز ناظر به تابعین دانسته‌اند

[۱۶] عبدالرزاق صنعانی‌، تفسیر القرآن، ج۳، ص۲۹۲، به کوشش مصطفی مسلم محمد، ریاض، ۱۴۱۰ق.

[۱۷] طبری، التفسیر، ج۱۱، ص، بیروت، ۱۴۰۵ق.

[۱۸] حسین بغوی، معالم التنزیل، ج۴، ص۳۲۰، به کوشش خالد عک و مروان سوار، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.

[۱۹] محمود زمخشری‌، الکشاف‌، ج۴، ص۵۳۰، قاهره‌، ۱۳۶۶ق/۱۹۴۷م.

[۲۰] محمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۸، ص۳۲، به کوشش احمد عبدالعلیم‌ بردونی، قاهره، ۱۹۷۲م.

در حالی که ظاهر آن‌ها صرفاً بر مؤمنانی در آینده دلالت دارد، بدون آن‌که محدود به نسلی معین باشد.

پیشینه در حدیث

در پی‌جویی از جایگاه تابعین در حدیث نبوی، مهم‌ترین مورد حدیث «خیر الناس قرنی…» است که از طریق شماری از مهتران صحابه، از جمله عبدالله بن مسعود و عمران بن حصین نقل شده است.
بر اساس این حدیث، نسل پس از صحابه، بهترین مردم‌اند و نسل پس از آنان، دیگر از چنین فضیلتی برخوردار نخواهند بود

[۲۱] محمد بخاری، الصحیح، ج۲، ص۹۳۸، به کوشش مصطفی دیب‌البغا، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.

[۲۲] محمد بخاری، الصحیح، ج۳، ص۱۳۳۵، به کوشش مصطفی دیب‌البغا، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.

[۲۳] مسلم‌ بن‌ حجـاج‌، الصحیح‌، ج۴، ص ۱۹۶۳-۱۹۶۴ ، به‌ کـوشش‌ محمـد فـؤاد عبدالباقی‌، قاهره‌، ۱۹۵۵م‌ .

[۲۴] محمد حاکم‌ نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین فی الحدیث‌، ج۳، ص۲۱۱، به کوشش مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۰م.

[۲۵] محمد حاکم‌ نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین فی الحدیث‌، ج۳، ص۵۳۵، به کوشش مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۰م.

این حدیث با تعدد طرق و شهرت ، از مؤثرترین نصوص در شکل‌گیری پاورپوینت کامل مفهوم تابعین ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint و دادن ارزش معنوی ویژه به این طبقه است.
نیز حدیثی نبوی با این مضمون را باید به آن افزود که «خوشا آن‌که مرا بیند و خوشا آن‌که کسی را که مرا دیده است، بیند».

[۲۶] محمد حاکم‌ نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین فی الحدیث‌، ج۴، ص۹۶، به کوشش مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۰م.

[۲۷] طبرانی، سلیمان، ج۲۲، ص۲۰، المعجم الکبیر، به کوشش حمدی‌ عبدالمجید سلفی‌، موصل، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۳م.

[۲۸] محمد ضیاء‌الدین مقدسی، الاحادیث المختاره، ج۹، ص۹۹، به کوشش عبدالملک عبدالله دهیش، مکه، ۱۴۱۰ق.

[۲۹] سیوطی، تدریب‌ الراوی، ج۲، ص۲۳۵، به‌ کوشش‌ عبدالوهاب‌ عبداللطیف‌، قاهره‌، ۱۳۸۵ق‌/۱۹۶۶م‌.

افزون بر آن، در برخی از احادیث نبوی، به خصوص حدیث مربوط به اویس قرنی ، به گروهی با تعبیر «تابعین» اشاره شده است.

[۳۰] مسلم‌ بن‌ حجـاج‌، الصحیح‌، ، ج۴، ص ۱۹۶۸ ، به‌ کـوشش‌ محمـد فـؤاد عبدالباقی‌، قاهره‌، ۱۹۵۵م‌ .

[۳۱] احمد بن‌ حنبل‌، مسند، ج۱، ص۳۸، قاهره‌، ۱۳۱۳ق‌.

[۳۲] احمد بن‌ حنبل‌، مسند، ج۳، ص۴۸۰، قاهره‌، ۱۳۱۳ق‌.

[۳۳] محمد حاکم‌ نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین فی الحدیث‌، ج۳، ص۴۵۵، به کوشش مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۰م.

[۳۴] محمد حاکم‌ نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین فی الحدیث‌، ج۳، ص۴۵۶، به کوشش مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۰م.

اما افزون بر تأملی که در اعتبار این حدیث وجود دارد، دلالتی بیش از تعبیر تابعین در قرآن نمی‌توان از آن دریافت.

پاورپوینت کامل مفهوم تابعین ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint در سد نخست هجری

نخستین مرحله در شکل‌گیری پاورپوینت کامل مفهوم تابعین ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint را باید در زمان حیات پیامبر – صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم- جست که با الهام از آیه ۱۰۰ سوره توبه ، زمین نام‌گذاری گروهی از مسلمانان عصر پیامبر – صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم- به تابعین فراهم آمده است.
نمونه‌ای از این کاربرد در حدیث اسلام آوردن برادر‌زاد مجاشع بن مسعود بازتاب یافته است.

[۳۵] فضل‌الله راوندی، النوادر، نجف، ۱۳۷۰ق.

[۳۶] احمد بن‌ حنبل‌، مسند، ج۳، ص۴۶۸، قاهره‌، ۱۳۱۳ق‌.

[۳۷] احمد ابن ابی عاصم، الآحاد و المثانی، ج۳، ص۸۶، به کوشش باسم‌ فیصل‌ احمد جوابره، ریاض، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م.

[۳۸] طبرانی، سلیمان، ج۲۰، ص۳۲۵، المعجم الکبیر، به کوشش حمدی‌ عبدالمجید سلفی‌، موصل، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۳م.

گروه سه و چهار در طبقه‌بندی مسلمانان

دو اصطلاح مهاجرین و انصار برای طبقه‌بندی مسلمانان پیش از فتح مکه بسنده بود، اما پس از فتح گروهی پرشمار به مسلمانان افزوده شدند که در هیچ‌یک از دو گروه جای نداشتند و چنین می‌نماید که در همان عصر نبوی، همه یا جمعی از آنان با عنوان «تابعین» شناخته می‌شدند.
در اواخر عصر نبوی، جمعیت قابل ملاحظه‌ای از اعراب اسلام آورده از قبایل گوناگون وجود داشتند که با عنوان «اعراب مؤمن» یا « وفود عرب » شناخته می‌شدند و در کنار مهاجران ، انصار و تابعین، گروه چهارم به شمار می‌رفتند.

[۳۹] حارث بن ابی‌اسامه، مسند، ج۲، ص۶۲۴، بازسازی بر اساس زوائد نورالدین هیثمی، به کوشش حسین احمد باکری، مدینه، ۱۴۱۳ق/۱۹۹۲م.

[۴۰] طبری، التفسیر، ج۱۰، ص۵۴، بیروت، ۱۴۰۵ق.

بدین‌ترتیب، برآورد گزارشها نشان می‌دهد که تابعین، در کنار مهاجران و انصار از نوعی شرف معنوی و اجتماعی برخوردار بودند و از همین‌نظر، همواره در کنار آن دو گروه، به عنوان گروهی مهم یاد شده‌اند و در تصمیمات مهم نقش داشته‌اند.
اعراب مؤمن، از آن حیث که در شمار نخبگان نبوده، و کم‌اهمیت‌ تلقی می‌شده‌اند، در اغلب‌ گزارشهای‌ مربوط به سد‌ نخست‌ هجری، در کنار ۳ گروه‌ مهاجران، ‌انصار و تابعین، ‌یاد نشده‌اند.

گروه‌بندیهای پس از وفات پیامبر

پس از وفات پیامبر – صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم-، تا سالها همچنان این گروه‌بندیها وجود داشته است.
در آغاز خلافت عمر ، پس از فتح قادسیه برای تقسیم فیء‌ ، به ترتیب مهاجرین ، آن‌گاه انصار و سپس تابعین طبقه‌بندی شدند.

[۴۱] طبری، تاریخ‌، ج۲، ص۴۵۴، بیروت، ۱۴۰۷ق.

اما در ۲۳ق/۶۴۴م، در سخنرانی عبدالرحمان بن عوف به هنگام اعلام خلافت عثمان از سوی شورای ۶ نفره، هنگام شمردن موافقان خلافت وی، از ۴ گروه مهاجرین، انصار، « وفود عرب » و صالحان تابعین سخن رفته است.

[۴۲] حارث بن ابی‌اسامه، مسند، ج۲، ص۶۲۴، بازسازی بر اساس زوائد نورالدین هیثمی، به کوشش حسین احمد باکری، مدینه، ۱۴۱۳ق/۱۹۹۲م.

رواج تعبیر تابعین دردهه سه قمری

در ده ۳ق، نمونه‌های بسیاری از رواج کاربرد تعبیر تابعین می‌توان یافت که در تحلیل آنها، تحولی نسبی دیده می‌شود.
در شماری از خطبه‌ها، نامه‌ها و سروده‌ها که به پیروی از آی شریفه، یادکرد تابعین پس از مهاجرین و انصار آمده، همان کاربرد عصر نبوی دوام یافته است؛ از جمله در نامه‌ای از حضرت علی – علیه‌السلام- در اواخر سال۳۶ق

[۴۳] نهج البلاغه، نام ۲۸

، خطبه‌ای از مالک اشتر در همان سال،

[۴۴] دینوری، الاخبار الطوال‌، به کوشش‌عبدالمنعم‌ عامر، قاهره‌، ۱۹۶۰م‌.

خطبه‌ای از زید بن حصین طایی در ۳۷ق،

[۴۵] نصر بن‌ مزاحم‌، وقعه صفین‌، ج۱، ص۹۹، به‌ کوشش‌ عبدالسلام‌ محمدهارون‌، قاهره‌، ۱۳۸۲ق‌.

سروده‌ای در رثای عرو‌ه بن داوود عامری در همان سال که در آن تابعین در کنار اهل « بدر » و « نقباء » آمده است

[۴۶] نصر بن‌ مزاحم‌، وقعه صفین‌، ج۱، ص۴۵۹، به‌ کوشش‌ عبدالسلام‌ محمدهارون‌، قاهره‌، ۱۳۸۲ق‌.

و نامه‌ای از حضرت علی – علیه‌السلام- در اواخر سال ۳۹ یا اوایل ۴۰ق.

[۴۷] الامامه و السیاسه، منسوب‌ به‌ ابن قتیبه‌، ج۱، ص۱۷۷، به کوشش علی شیری، بیروت، ۱۹۹۰م.

[۴۸] علی ابن‌طاووس‌، کشف‌ المحجه، ج۱، ص۱۸۵، نجف‌، ۱۳۷۰ق/۱۹۵۰م.

[۴۹] محمد ابن‌رستم‌ طبری، المسترشد، ج۱، ص۴۲۶، به کوشش احمد محمودی، تهران، مؤسس کوشان‌پور.

گاه نیز تابعین به‌سابقین عطف شده، و همین معنا از آن اراده شده است (مثلاً خطبه‌ای از معاویه ‌در حدود سال‌۳۵ق).

[۵۰] عمر ابن‌شبه‌، تاریخ‌ المدینه، ج۳، ص۱۰۹۲، به‌کوشش‌ فهیم‌ محمد شلتوت‌، مکه‌، ۱۳۹۹ق‌/ ۱۹۷۹م‌.

‌

[۵۱] الامامه و السیاسه، منسوب‌ به‌ ابن قتیبه‌، ج۱، ص ۴۸، به کوشش علی شیری، بیروت، ۱۹۹۰م .

همین کثرت کاربرد که از توجه به این اصطلاح حکایت دارد، زمین تحول معنایی آن را نیز فراهم آورده است.

تابعین کسانی که صحبت پیامبررا درک نکردند

ظاهراً تعمیم «تابعین» به کسانی که صحبت پیامبر – صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم- را درک نکرده بودند، از همان عصر رسول اکرم‌ – صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم- پذیرفته بود؛ اما چنین می‌نماید که در اواسط ده ۳ق، «تابعین» در برخی از کاربردها که نه با مهاجرین و انصار ، یا سابقین ، بلکه با صحابه متناظر گشته، بیشتر به کسانی اطلاق شده است که صحبت پیامبر – صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم- را درک نکرده بودند.
نمون این کاربرد را می‌توان در نامه‌ای سراغ گرفت که در حدود سال ۳۵ق، به نام بازماندگان شورای ۶ نفره بر ضد عثمان انتشار یافته بود.

[۵۲] الامامه و السیاسه، منسوب‌ به‌ ابن قتیبه‌ ، ج۱، ص۵۳-۵۴ ، به کوشش علی شیری، بیروت، ۱۹۹۰م .

تابعین در دوران بعد از عصر نبوی

با دور شدن از عصر نبوی، اصطلاح تابعین گام در راه تغییری تدریجی نهاده است.
نیاز برای ارزش نهادن به نخبگانی که پس از عصر نبوی بالیده بودند، زمین آن را فراهم آورده بود تا در نیم دوم سد نخست هجری، طیف کسانی که صحبت پیامبر – صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم- را درک نکرده بودند، بر معنای اصطلاح تابعین بیش از پیش غلبه یابد.
آن طبقه از نخبگان که در اواخر عصر نبوی و دور خلفای نخستین با عنوان تابعین شناخته می‌شدند، در نیم اخیر سده، اهمیت اجتماعی خود را از دست داده بودند و ضرورتی برای ذخیره‌سازی این اصطلاح برای آن طبقه وجود نداشت.

تغییر کار برد اصطلاح تابعین

فقدان مقتضی برای حفظ کاربرد متقدم تابعین (نخبگان بجز مهاجرین و انصار) و پدید آمدن مقتضی برای کاربرد این اصطلاح برای کسانی که از شرف صحبت پیامبر – صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم- برخوردار نبوده‌اند، زمین تحولی مهم در معنای این اصطلاح را در حدود ده ۷۰ق فراهم آورد.

مهم‌ترین گزارشها

یکی از مهم‌ترین گزارشها مربوط به عبدالله بن موهب است که باید آن را در ۷۶ق/۶۹۵م یا ‌اندکی پس از آن، یعنی تاریخ نخستین ضرب سکه توسط عبدالملک بن مروان

[۵۳] ابن اثیر، الکامل‌، ج۴، ص۴۱۶.

دانست.
به موجب این گزارش، به هنگام ورود سکه‌های عبدالملک به مدینه ، نه صحابه و نه تابعین هیچ‌کدام بر آن خرده‌ای نگرفته‌اند.

[۵۴] احمد بلاذری، فتوح‌ البلدان‌، ج۱، ص۵۷۲، به‌ کوشش‌ رضوان‌ محمد رضوان‌، بیروت‌، ۱۳۹۸ق‌/۱۹۷۸م‌.

چنین مینماید که در آن دوره، تقابل تابعین و صحابه، تقابلی جاافتاده بوده است.

اصطلاح تابعین در دعای امام سجاد

در همین سالها، باید از یادکرد تابعین در یکی از ادعی امام زین‌العابدین – علیه‌السلام- (د ۹۴ق) سخن به میان آورد که پس از یادی از صحابه، بر تابعین نیز درود فرستاده است.
تعبیر «صَلِّ عَلَی التّابِعِینَ مِنْ یوْمِنَا هَذا الی یوْمِ الدّینِ»

[۵۵] الصحیفه السجادیه، دعای ۴.

، به روشنی حکایت از آن دارد که در کاربرد آن عصر، تابعین هنوز به‌یک نسل به‌خصوص کاهش داده نشده، و تمام پسینیان را در‌بر می‌گرفته است.
در واپسین سالهای سد نخست هجری، در عباراتی از عامر شعبی (د ۱۰۳ق/۷۲۱م)، عکرمه مولای ابن عباس (د ۱۰۵ق)، ضحاک بن مزاحم (د ۱۰۵ق) و ابن‌سیرین (د ۱۱۰ق)، کاربرد تابعین در تناظر با صحابه، برای دلالت بر گروهی که پس از آنان آمده‌اند، توسعه یافته است.

[۵۶] طبری، تاریخ‌، ج۲، ص۴۶۸، بیروت، ۱۴۰۷ق.

[۵۷] عبدالرزاق صنعانی‌، تفسیر القرآن، ج۳، ص۲۹۲، به کوشش مصطفی مسلم محمد، ریاض، ۱۴۱۰ق.

[۵۸] سیوطی، الدر المنثور، ج۸، ص۱۵۳، بیروت، ۱۹۹۳م.

[۵۹] ابن‌ابی‌ شیبه، المصنف، ج۳، ص۲۳۰، به کوشش کمال یوسف حوت، ریاض، ۱۴۰۹ق.

پاورپوینت کامل مفهوم تابعین ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint در عصر تدوین

با آغاز سد ۲ق که عملاً دور تاریخی تابعین ــ به معنای مصطلح ــ نیز به پایان آمده، اصطلاح تابعین روی به ثباتی افزون نهاده است.
بسیاری از گزارشهای این سده، در‌بر دارند خبری یا پرسشی در‌بار درک تابعین توسط نسلهای پسین بوده است.
زمانی که سلیمان بن عبدالرحمان بن حباب (نیم اول قرن ۲ق) دربار شمار بسیار کسانی از تابعین که آنان را درک کرده، سخن گفته است، با تعبیر «رجالاً من المهاجرین و رجالاً من الانصار من التابعین»

[۶۰] محمد ابن‌سعد، الطبقات‌ الکبرى ، ج۲، ص۳۸۳ ، بیروت، دارصادر‌ .

، با تقسیم مهاجران و انصار به دو طبق صحابه و تابعین، قسیم بودن تابعین برای مهاجران و انصار را کاملاً وانهاده، و از کاربردهای سد نخست هجری کاملاً فاصله گرفته است.

[۶۱] عبدالقادر قرشی، الجواهر المضیئه، ج۱، ص۴۶۱، کراچی، کتابخان میرمحمد.

سفیان ثوری از انصار

در میان سد ۲ق، سفیان ثوری در تعریفی که از تابعین به دست داده، به این نکته تصریح کرده است که تابعین کسانی هستند که اصحاب پیامبر- صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم- را درک کرده‌اند، اما شرف درک صحبت پیامبر- صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم- را نداشته‌اند.
با این‌همه، او صدق عنوان تابعین بر کسانی تا روز قیامت را پذیرفته، و این عنوان را محدود به‌نسل خاصی ندانسته است.

[۶۲] سیوطی، الدر المنثور، ج۴، ص۲۷۲، بیروت، ۱۹۹۳م.

در همان سالها، زمانی که از سعید بن عبدالعزیز تنوخی (د ۱۶۷ق)، فقیه شام دربار یکی از رفتارهای فقهی تابعین پرسش شده، او اوزاعی (د ۱۵۷ق) را به عنوان فرد اجلای این رفتار معرفـی کرده است،

[۶۳] محمد ذهبی‌، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۷، ص۱۳۲، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/۱۹۸۵م‌.

در حالی‌ که وی‌ ــ در کاربرد مصطلح ــ جزو اتباع تابعین بوده است.

برهه‌ مهم در تحول معنایی تابعین

ربع سوم سد ۲ق، برهه‌ای مهم در تحول معنایی تابعین بوده است.
در این دوره، هم‌زمان با کوششهایی که برای سامان‌دهی‌ به‌ ‌معـارف دینی ــ به‌ویژه ‌ فقه ــ صورت‌گرفته، ‌ضرورت دقت بیش‌تر در اصطلاحات را پدید آورده، و در پی همین تدقیق، پاورپوینت کامل مفهوم تابعین ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint، به آنان که صحابه را درک کرده‌اند، محدود شده است.
جداسازی رجالی که هرگز صحابه را درک نکرده‌اند (به اصطلاح اتباع تابعین) از تابعین، تلویحاً در نوشته‌های لیث‌بن‌سعد (د ۱۷۵ق/۷۹۱م)، فقیه مصری بازتاب‌یافته است.

[۶۴] لیث‌ بن‌ سعد، «رساله الی‌ مالک‌ بن‌ انس‌»، ج۱، ص۴۸۹، ضمن ‌ج ۴ تاریخ یحیی بن معین، روایت دوری، به‌کوشش‌احمد محمد نور سیف، مکه، ۱۳۹۹ق/ ۱۹۷۹م.

[۶۵] مالک‌بن‌انس‌، «رساله الی‌ لیث‌ بن‌ سعد»، ج۱، ص۵۰۰، ضمن‌ همان اثر.

نظر شاگردان ابن مبارک

شاگردان ابن مبارک (د ۱۸۱ق/۷۹۷م) نیز به سبب مفروض بودن این تحدید ، یافت شدن تابعین در اواسط سد ۲ق را ناممکن می‌انگاشتند.

[۶۶] احمد ابونعیم‌ اصفهانی‌، حلیه الاولیاء، ج۸، ص۱۶۴، قاهره‌، ۱۳۵۱ق‌/۱۹۳۲م‌.

در پایان سد ۲ق، از خلال منابع گوناگون از جمله آثار شافعی، به وضوح تثبیت اصطلاح تابعین به معنای مصطلح در فرهنگ اسلامی و تحدید آن به کسانی که اصحاب پیامبر – صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم- را درک کرده‌اند، برمی‌آید

[۶۷] محمد شافعی‌، الرساله، ص۴۵۵، به‌ کوشش‌ احمد محمد شاکر، قاهره‌، ۱۳۵۸ق‌/ ۱۹۳۹م‌ .

[۶۸] محمد شافعی‌، الرساله،ص۴۶۱، به‌ کوشش‌ احمد محمد شاکر، قاهره‌، ۱۳۵۸ق‌/ ۱۹۳۹م‌ .

[۶۹] محمد شافعی‌، الرساله، ص۴۶۷، به‌ کوشش‌ احمد محمد شاکر، قاهره‌، ۱۳۵۸ق‌/ ۱۹۳۹م‌ .

[۷۰] محمد شافعی‌، الام‌ ، ‌ج۱، ص۱۵۳ ، بیروت‌، دارالمعرفه .

چنین می‌نماید که به‌رغم کوشش فقیهان متقدم از اصحاب حدیث در جهت تحدید پاورپوینت کامل مفهوم تابعین ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint، گروهی دیگر از عالمان نسبت به این تحدید، تا سد ۳ق همچنان مقاومتهایی داشته‌اند.
از جمله هم‌زمان با ابن‌مبارک ، باید از کسانی چون ‌ عیسی‌بن‌موسی یاد کرد که در برابر پرسش از این‌که چه کسانی از تابعین را درک کرده، با تجاهل مقاومت خود را نسبت به این تحدید معنایی ابراز داشته است.

[۷۱] محمد نعمانی‌، الغیبه، ج۱، ص۹۲، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۷ق.

تألیف نخستین مجموعه‌های طبقات و رجال

سد ۳ق، به اعتبار تألیف نخستین مجموعه‌های طبقات و رجال ، در تاریخ مطالعات رجالی، دور مهمی به شمار می‌رود و اصطلاحی همچون تابعین نیز می‌توانست در طبقه‌بندی نسلها بسیار سودمند افتد؛ با این همه، تنها از اواخر این سده است که تعریف تحدید‌شد فقیهان از تابعین، بر آثار رجالی سایه افکنده است.

تابعین طبقه کلان

بررسی احوال افراد بسیاری از رجال که با صحابه ــ با وجود اختلاف نسلی میان خود صحابه ــ صحبت داشته‌اند، این نیاز را پدید آورده است که تابعین یک طبق کلان تلقی شود و خود به شماری طبقات خرد تقسیم گردد.
ابن‌سعد (د ۲۳۰ق) از نخستین طبقات‌نویسان، در کتاب طبقات خود صحابه را در دو نسل مهتران و کهتران (کبار و صغار) مطالعه کرده، و در پی آن، زمین مطالع تابعین در ۴ طبقه را فراهم آورده است.
وی در تعریفی از تابعین، به صراحت آنان را نسلی پس از اصحاب پیامبر – صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم- دانسته، و طبق پس از آنان را خارج از تعریف تابعین شمرده است.

[۷۲] محمد ابن‌سعد، الطبقات‌ الکبرى ، ج۲، ص ۳۷۸ ، بیروت، دارصادر‌ .

نظر ابن‌سعد

برخلاف ابن‌سعد، معاصر او خلیفه‌بن‌خیاط در کتاب طبقات خود، از اصطلاح تابعین استفاده نکرده است، بلکه به سادگی رجال پس از عصر صحابه را از طبق اول آغاز کرده، و تا چندین‌طبقه ــ بسیار بیش‌ از تابعین ‌به‌معنای‌مصطلح ــ این‌طبقات را ادامه داده است.

نظر بخاری

بخاری (د ۲۵۶ق) در التاریخ الکبیر خود تنها چند بار از اصطلاح تابعین استفاده کرده است، بدون آن‌که به‌ صورت ساختاری از آن در کتاب خود بهره برد

[۷۳] محمد بخاری، التاریخ‌ الکبیر، ج۴، ص۹، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۹۸ق‌/ ۱۹۷۸م‌.

[۷۴] محمد بخاری، التاریخ‌ الکبیر، ج۵، ص۴۰، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۹۸ق‌/ ۱۹۷۸م‌.

[۷۵] محمد بخاری، التاریخ‌ الصغیر، ج۱، ص۱، به کوشش محمود ابراهیم زاید، حلب/قاهره، ۱۳۹۷ق/۱۹۷۷م.

‌

نظر ابراهیم حربی

اندکی پس از بخاری ، ابراهیم حربی (د ۲۸۵ق) از عالمان حدیث، تابعین را به‌انداز‌ه‌ای موسع می‌دانسته است که رجال اوایل سد ۳ق را دربرگیرد و کسی چون احمد بن حنبل نه‌تنها در شمار تابعین قرار گیرد، که از نظر او «اجلّ» آنان شمرده شود.

[۷۶] محمد ذهبی‌، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۱۱، ص۲۰۵، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/۱۹۸۵م‌.

علت اختلاف

گفتنی است که خلیفه بن خیاط ، بخاری و ابراهیم حربی، همه از پیوستگان به حلقه‌