توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت کامل مفسران پس از تابعان ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت کامل مفسران پس از تابعان ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت کامل مفسران پس از تابعان ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint :

پاورپوینت کامل مفسران پس از تابعان ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint

بسیاری از تابعان در محضر صحابه رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) تفسیر قرآن را فرا گرفتند. پس از دوران تابعان، مفسران نامی بزرگی در صحنه تفسیر درخشیدند که آثار گرانبهای آنان در طول تاریخ برای مفسران به عنوان منابع اصیل تفسیری شناخته شده است. برخی از این تفاسیر در دست است و به چاپ رسیده یا به‌گونه‌ای پراکنده در متون معتبر تفسیری مانند تفسیرهای طبری و تبیان و طبرسی و ابن کثیر و جز آن، باقی مانده است.

فهرست مندرجات

۱ – مشهورترین مفسران بعد تابعان
۱.۱ – ضحاک
۱.۲ – شهر بن حوشب
۱.۲.۱ – ابن حوشب در بیان کلینی
۱.۳ – سدی کبیر
۱.۴ – ابن ابی‌نجیح
۱.۵ – واصل بن عطاء
۱.۶ – عطاء خراسانی
۱.۷ – ابونضر کلبی
۱.۸ – ابوحمزه ثمالی
۱.۸.۱ – قول رجال عامه در مورد ابوحمزه
۱.۹ – شبل بن عباد
۱.۱۰ – ابن جریج
۱.۱۱ – یحیی بن کثیر
۱.۱۲ – مقاتل بن حیان
۱.۱۳ – مقاتل بن سلیمان
۱.۱۴ – معمر
۱.۱۵ – ابوجارود
۱.۱۶ – شعبه
۱.۱۷ – ورقاء بن عمرو
۱.۱۸ – سفیان ثوری
۱.۱۹ – ابن عیینه
۱.۱۹.۱ – قول نجاشی درباره ابن عیینه
۱.۲۰ – ابن زید
۱.۲۰.۱ – اقوال حدیث‌شناسان
۱.۲۰.۲ – قول مرحوم طوسی و کلینی
۱.۲۱ – ابومعاویه
۱.۲۲ – سدی صغیر
۱.۲۳ – وکیع
۱.۲۴ – ابن کیسان اصم
۱.۲۵ – فراء
۱.۲۶ – ابومنذر کلبی
۱.۲۷ – روح بن عباده
۱.۲۸ – یزید بن‌هارون
۱.۲۹ – صنعانی
۱.۳۰ – فریابی
۱.۳۱ – قبیصه بن عامر
۱.۳۲ – ابوحذیفه
۱.۳۳ – جبّائی
۱.۳۴ – عیاشی
۱.۳۵ – ابومسلم
۱.۳۶ – قمی
۱.۳۷ – رمانی
۲ – پانویس
۳ – منبع

مشهورترین مفسران بعد تابعان

پس از دوران تابعان، مفسران نامی بزرگی در صحنه تفسیر درخشیدند که آثار گران‌بهای آنان در طول تاریخ برای مفسران به عنوان منابع اصیل تفسیری -چه در زمینه نقل و چه در باب اجتهاد- شناخته شده است؛ برخی از این تفاسیر در دست است و به چاپ رسیده یا به‌گونه پراکنده در متون معتبر تفسیری مانند تفسیرهای طبری و تبیان و طبرسی و ابن کثیر و جز آن، باقی مانده است. در این فصل به اجمال مشهورترین مفسران پس از دوران تابعان را به خوانندگان ارجمند می‌شناسانیم:

ضحاک

ضحاک بن مزاحم هلالی، ابوالقاسم خراسانی (متوفای ۱۰۵) مفسری توانا بود و از تابعان بزرگ به ویژه سعید بن جبیر روایت کرده است. او در تفسیر، بسیار تواناست و آراء استوار و بی‌مانندی دارد؛ چنان‌که ابن کثیر در تفسیر واژه ترائب از وی روایت کرده و این کلمه را به استخوان‌های جفت در بدن از جمله دو استخوان بالای رستنگاه مو، میان دو ران معنا و به این وسیله معضلی را حل کرده است.

[۱] ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، تفسیر ابن کثیر، ج۴، ص۵۳۲.

[۲] ر. ک:معرفت، محمدهادی، التمهید، ج۶، ص۶۳.

او دارای دو تفسیر کبیر و صغیر است که هر دو، مرجع تفاسیری همچون طبری و طبرسی قرار گرفته است. ضحاک از اصحاب امام زین العابدین (علیه‌السّلام) شمرده می‌شود. شرح حال او به هنگام بیان اسناد تفسیری منسوب به ابن عباس (سند ششم) آورده شد.

شهر بن حوشب

ابوسعید شهر بن حوشب اشعری (متوفای ۱۱۱)؛ از‌ ام‌سلمه و بلال (موذن پیامبر) و سلمان فارسی و ابوذر و ابوسعید خدری و ابوعبید (آزاد شده پیامبر) و جابر و ابوامامه، روایت کرده است. بسیاری از اقران وی و نیز بسیاری از تابعان از او روایت کرده‌اند. احمد بن حنبل او را موثق دانسته و از او به نیکی یاد کرده است. ترمذی از بخاری چنین نقل کرده است: حدیث شهر بن حوشب نیکو و شان او والا و استوار است. ابن معین از او به ثبت ثقه یاد کرده است. عجلی نیز او را تابعی و ثقه دانسته است.

[۳] ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، تهذیب التهذیب، ج۴، ص۳۷۱.

ابن حوشب در بیان کلینی

شیخ کلینی او را در زمره صحابه مولا امیر مؤمنان (علیه‌السّلام) یاد کرده است. از امام ابوجعفر باقر (علیه‌السّلام) نیز، از طریق ابوحمزه ثمالی، روایت کرده است. کلینی در ابواب مختلف کافی از او روایت دارد؛ به ویژه در باب الاشاره و النص علی الحسن بن علی (کتاب الحجه) از او روایت می‌کند که مولا امیر مؤمنان (علیه‌السّلام) هنگامی که به کوفه مهاجرت کرد، نوشته‌ها و وصیت‌نامه خود را نزد‌ ام‌سلمه به ودیعت نهاد و‌ ام‌سلمه پس از بازگشت امام حسن (علیه‌السّلام) به مدینه آنها را به آن حضرت تسلیم کرد.

[۴] کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج۱، ص۲۹۸، شماره ۳.

حدیث او از امام باقر (علیه‌السّلام) در تفسیر آیه و ان من اهل الکتاب الا لیومنن به قبل موته

[۵] نساء/سوره۴، آیه۱۵.

نزد حجاج بن یوسف، معروف است.

[۶] قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، ج۱، ص۱۵۸.

[۷] طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۳، ص۱۳۷.

البته حجاج دوران امامت امام باقر (علیه‌السّلام) را درک نکرده است؛ زیرا هلاکت او در سال ۹۵، سال وفات امام سجاد (علیه‌السّلام) بوده است. بنابراین، فخر رازی روایت یاد شده را درباره محمد بن حنفیه آورده است،

[۸] فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر، ج۱۱، ص۲۶۳.

ولی ممکن است نقل روایت از امام باقر (علیه‌السّلام) در دوران حیات پدرش بوده باشد یا در همان سال وفات پدر که پایان عمر حجاج نیز بوده است. پوشیده نماند همین رابطه شهر بن حوشب با خاندان رسالت و علاقه او به اهل بیت (علیهم‌السلام)، موجب گردیده است تا برخی از عامه او را مورد طعن قرار دهند.

[۹] ر. ک: ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، تهذیب التهذیب، ج۴، ص۳۷۰.

ابن حجر، او را با عنوان صدوق یاد می‌کند و در عین حال می‌گوید: احادیث مرسل و افسانه‌وار بسیار دارد.

[۱۰] ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، تقریب التهذیب، ج۱، ص۲۶۹، شماره ۲۸۳۰.

طبری در تفسیر از او روایت کرده است،

[۱۱] طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج۱، ص۳۴۶، درباره آیه ۱۹ سوره بقره.

و آیات مشابه؛

[۱۲] بقره/سوره۲، آیه۱۹.

ولی طبرسی و قمی، بیشتر از طریق ابوحمزه و به واسطه شهر بن حوشب از امام محمد باقر (علیه‌السّلام) روایت می‌کنند. مفسران ابن حوشب را در روایات تفسیری، بیشتر در ردیف ضحاک و دیگر اتباع تابعان قرار داده‌اند.

سدی کبیر

اسماعیل بن عبدالرحمان ابومحمد قرشی کوفی (متوفای ۱۲۸)، از تابعان بزرگ تابعان شمرده می‌شود. تفسیر او جزو بزرگترین منابع تفسیر نقلی به شمار می‌رود و در جامع‌البیان طبری و الدرالمنثور سیوطی و دیگر تفاسیر نقلی معتبر، از آن فراوان گرفته شده است. رجالیان او را توثیق کرده و در صحاح از او روایت آورده‌اند، گرچه او را در تشیع افراطی می‌دانند. جلال‌الدین سیوطی تفسیر او را بهترین تفاسیر شمرده است. این تفسیر اخیرا با جمع‌آوری و تحقیق دکتر محمد عطا یوسف در مصر به چاپ رسیده است.
شیخ ابوجعفر طوسی، سدی را در زمره صحابه امام زین العابدین (علیه‌السّلام) شمرده و با عنوان مفسر قرآن از او یاد کرده است. گوشه‌ای از شرح حال او هنگام بیان اسناد تفسیری منسوب به ابن عباس (سند چهارم) آورده شد.

ابن ابی‌نجیح

ابویسار عبدالله بن ابی‌نجیح یسار ثقفی کوفی (متوفای ۱۳۱) تفسیری دارد که از مجاهد روایت کرده است. او مورد اعتماد اهل حدیث و تفسیر است. احمد بن حنبل می‌گوید: ابن ابی‌نجیح ثقه و پدر او از برترین بندگان خدا بوده است. ذهبی می‌گوید: او از مشایخ مورد اعتماد است. بخاری در باب تفسیر از کتاب صحیح خود بر این تفسیر اعتماد کرده است.
ابن تیمیه می‌گوید: تفسیر ابن ابی‌نجیح که از طریق مجاهد نقل کرده است، از صحیح‌ترین تفاسیر است، بلکه در دست اهل تفسیر، تفسیری درست‌تر از تفسیر وی وجود ندارد. این تفسیر، در سال ۱۳۶۷ به همت مجمع البحوث الاسلامیه پاکستان به چاپ رسیده است.

[۱۳] ر. ک:ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، تهذیب التهذیب، ج۶، ص۵۴.

[۱۴] ر. ک:ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، تهذیب التهذیب، ج۶، ص۵۴.

[۱۵] ذهبی، شمس‌الدین محمد بن احمد، میزان الاعتدال، ج۲، ص۵۱۵، شماره ۴۶۵۱.

[۱۶] ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، فتح الباری -شرح صحیح بخاری(کتاب التفسیر)، ج۱، ص۴۱۶.

[۱۷] ابن تیمیه حرانی، احمد بن عبدالحلیم، تفسیر سوره اخلاص، ص۹۴.

[۱۸] ابن تیمیه حرانی، احمد بن عبدالحلیم، تفسیر سوره اخلاص، مقدمه آن به قلم عبدالرحمان طاهر، ص۶۰.

در تفسیر طبری و جز آن، فراوان از وی روایت شده است. هنگام شرح حال مجاهد درباره او سخن گفته‌ایم.

واصل بن عطاء

ابوحذیفه واصل بن عطاء غزال بصری، شیخ معتزله و موسس مذهب اعتزال (متوفای ۱۳۱) کتاب‌های متعددی دارد از جمله: معانی‌القرآن.
وی به مقام والای مولا امیر مؤمنان علی (علیه‌السّلام) پای‌بند بود و بر دیگران مقدم می‌داشت و اصول مذهب تشیع را از جمله قول به رجعت را پذیرفته بود. شرح حال او را سیدمرتضی علم‌الهدی و دیگر بزرگان اهل تحقیق آورده‌اند.

[۱۹] ابن حسین، علی (سید مرتضی)، امالی، ج۱، ص۱۱۳.

[۲۰] داودی، شمس‌الدین، طبقات المفسرین، ج۲، ص۳۵۷.

[۲۱] نویهض، عادل، معجم المفسرین، ج۲، ص۷۱۷.

عطاء خراسانی

عطاء بن ابی‌مسلم میسره ابوایوب خراسانی (متوفای ۱۳۵) ساکن دمشق بود و با هیچ یک از صحابه جز انس بن مالک ملاقاتی نداشته است. روایات او از صحابه به ویژه ابن عباس مرسله است. ابوحاتم او را توثیق کرده است.
وی تفسیر مختصری دارد که تاکنون مخطوط مانده و ابوجعفر طبری از آن نقل می‌کند که از طریق عمران کلاعی از یحیی بن صالح از ابوازهر لخمی از عطاء خراسانی است. همچنین کتابی دارد در ناسخ و منسوخ که مورد استفاده متاخرین قرار گرفته است.

[۲۲] فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، المجلد الاول، ج۱، ص۷۹ – ۷۸.

[۲۳] ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، تهذیب التهذیب، ج۷، ص۲۱۲، شماره ۳۹۴.

ابونعیم اصفهانی وی را با نام عطاء بن میسره یاد می‌کند و او را فقیهی کامل و واعظی عامل به شمار می‌آورد و مواعظ و‌ اندرزهای فراوانی از وی نقل می‌کند که بر کمال عرفانی وی دلالت دارد.

[۲۴] ر. ک: ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبدالله، حلیهالاولیاء، ص۲۰۹ – ۱۹۳، شماره ۳۱۷.

ابونضر کلبی

ابونضر محمد بن سائب (متوفای ۱۴۶) عالم به انساب و مفسری عالی قدر است. جلال‌الدین سیوطی می‌گوید: کسی تفسیری به بلندی و پرمحتوایی تفسیر وی ننگاشته است. ابن خلکان درباره او می‌گوید: صاحب تفسیر و عالم به انساب است و در این دو رشته مقام پیشوایی داشت. تفسیر او (نسخه‌های معتبر خطی آن) هم‌چنان در دست است. شرح حال مفصل او هنگام بیان اسناد تفسیری منسوب به ابن عباس (سند نهم) گذشت.

ابوحمزه ثمالی

ثابت بن دینار ابوحمزه ثمالی ازدی کوفی (متوفای ۱۴۸) از بزرگان اهل حدیث و مقربان درگاه اهل بیت (علیهم‌السّلام) شمرده می‌شود. فضل بن شاذان روایت می‌کند که امام علی بن موسی‌الرضا (علیه‌السّلام) درباره او فرمود: ابوحمزه ثمالی، لقمان (یا سلمان) زمان خود بود. او محضر پربرکت سه امام معصوم: علی بن الحسین، محمد بن علی و جعفر بن محمد (علیهم‌السّلام) را تماما برهه‌ای از دوران امامت موسی بن جعفر (علیه‌السّلام) را درک کرده و مورد عنایت آنان بوده است.
صدوق، نجاشی، طوسی، ابن داود و علامه حلی او را مورد اعتماد دانسته‌اند. ابن ندیم درباره او می‌گوید: او از نخبگان ثقات است. سیدحسن صدر نیز او را چنین ستوده است: بزرگ شیعیان کوفه بود و همگان از سخن او شنوایی داشتند. صارم‌الدین درباره او می‌گوید: او نماد تشیع و شاخصه شیعیان شمرده می‌شود.

قول رجال عامه در مورد ابوحمزه

برخی از رجالیان عامه او را به سبب تشیع قدح کرده‌اند، ولی حاکم نیشابوری او را توثیق کرده و در المستدرک از او روایت کرده و سند آن را -طبق نظر بخاری و مسلم- صحیح دانسته است. حاکم می‌گوید: قدحی جز به دلیل انتساب او به تشیع، درباره او گفته نشده؛ در صورتی که شیخین (بخاری و مسلم) از او روایت دارند. بزرگان اهل حدیث (از اهل سنت) به همین دلیل، به قدح رجالیان ارجی ننهاده و از او بسیار روایت کرده‌اند؛ از جمله: ترمذی، ابن ماجه، خطیب بغدادی، ابن ابی‌شیبه، ابوجعفر طحاوی، حاکم نیشابوری، ابن قتیبه، ابونعیم و جز آنان.
عادل نویهض درباره او می‌گوید: فقیه امامی و از بزرگان رجال حدیث و از ثقات شمرده می‌شود و مفسری زاهد و از اهل کوفه است. داوودی می‌گوید: ترمذی و ابن ماجه از او روایت دارند و او دارای تفسیر می‌باشد.
ابوجعفر طبری، ثعلبی، ابن کثیر، قرطبی، سیوطی، ابوحیان‌ اندلسی، بغوی، حاکم، ابوالفرج، بیهقی، ابن عدی، ابن الانباری، ابن اسحاق و جز آنان، در تفسیر از او روایت کرده‌اند. گذشته از عنایت زیادی که بزرگان امامیه به ابوحمزه و روایات او -چه در فقه و چه در تفسیر- دارند،

[۲۵] ر. ک: ابن دینار، ثابت، مقدمه تفسیر ابوحمزه، گردآوری استاد عبدالرزاق حرزالدین، ص۲۵ – ۲۰.

تفسیر او یکی از مراجع تفسیری به شمار می‌رود که در تفسیر طبری، مجمع البیان و غیره، از آن فراوان آورده شده است. اخیرا استاد عبدالرزاق حرزالدین آن را جمع آوری و به صورت جداگانه به شیوه‌ای پسندیده و شایان توجه به چاپ رسانده است.

شبل بن عباد

ابوداوود شبل بن عباد مکی (متوفای ۱۴۸) از قراء و مفسران شناخته شده است. ابوجعفر طبری از طریق مثنی بن ابراهیم از ابوحذیفه از وی در تفسیر و تاریخ روایت دارد و یکی از منابع تفسیری ثعلبی در الکشف و البیان به شمار می‌رود. احمد بن حنبل و یحیی بن معین او را توثیق نموده‌اند. ابن حبان او را در ثقات یاد کرده است.

[۲۶] سزگین، فواد، تاریخ التراث العربی، مجلد اول، ج۱، ص۸۲.

[۲۷] ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، تهذیب التهذیب، ج۴، ص۳۰۵ – ۳۰۶، شماره ۵۳۰.

ابن جریج

ابن جُرَیج عبدالملک بن عبدالعزیز بن جریج؛ اصالتا رومی است. در سال ۸۰ در مکه متولد شد و به سال ۱۵۰ در همان‌جا وفات یافت. او فقیه حرم مکی و امام اهل حجاز شمرده می‌شود و اول کسی است که در جمع و تدوین حدیث، نظم و ترتیب خاصی را در مکه به وجود آورد.
احمد بن حنبل درباره او می‌گوید: او گنجینه دانش بود. در فراگیری دانش شهره بود. آراء ابن عباس را در تفسیر از شاگردان او فرا گرفت. ابن جریج تفسیری دارد که ماخذ طبری و ثعلبی و دیگران بوده است. نسخه‌ای از آن نزد سید بن طاووس بوده که از آن به نسخه عتیقه جیده یاد می‌کند و در کتاب سعدالسعود که به سال ۶۵۱ تالیف شده است، بخش‌هایی از آن را نقل می‌کند.

[۲۸] ر. ک:ابن طاووس حلی، سیدعلی، سعدالسعود، ص۲۲۱.

[۲۹] ر. ک: کلبر، اتان، کتاب خانه ابن طاووس، ص۵۳۶، شماره ۵۶۲.

این تفسیر با استخراج و تحقیق علی حسن عبدالغنی در مصر به چاپ رسیده است.

[۳۰] ر. ک: طالقانی، عبدالوهاب، تاریخ تفسیر، ص۱۱۵.

شرح حال او هنگام بیان اسناد تفسیری منسوب به ابن عباس (سند پنجم) گذشت.

یحیی بن کثیر

ابوالنضر یحیی بن کثیر (متوفای حدود ۱۵۰) از اصحاب حسن بصری به شمار می‌رود و از عطاء بن سائب، تابعی معروف، روایت دارد. ابن حجر او را از جمله راویان امام جعفر بن محمد صادق (علیه‌السّلام) می‌شمارد و از ساجی نقل می‌کند که درباره او گفته است: به پیروی از مذهب تشیع شهرت دارد. رجالیات عامه او را از حیث صحت روایت، ضعیف شمرده‌اند؛

[۳۱] ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، تهذیب التهذیب، ج۱۱، ص۲۶۷، شماره ۴۳۹.

ولی عمرو بن علی درباره او می‌گوید: از روی عمد لب به دروغ نگشوده است؛ گرچه گاه خطا یا اشتباه دارد. سال وفات او را مشخص نکرده‌اند، ولی وفات حسن بصری در سال ۱۱۰ و وفات عطاء بن سائب در سال ۱۳۶ و وفات امام صادق (علیه‌السّلام) در سال ۱۴۸ روی داده است. بنابراین، وی تا نیمه‌های قرن دوم حیات داشته است. طبرسی در تفسیر آیه «و اتوا به متشابها؛

[۳۲] بقره/سوره۲، آیه۲۵.

» و غیره از او روایت دارد.

[۳۳] طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۱، ص۶۵.

مقاتل بن حیان

ابوبسطام مقاتل بن حیان نَبَطی بلخی معروف به خراز (متوفای ۱۵۰) تفسیری دارد که ابوجعفر طبری و ثعلبی از آن بهره گرفته‌اند.
وی از سعید بن مسیب و عکرمه و شهر بن حوشب و قتاده و ضحاک و دیگر بزرگان تابعان و اتباع تابعان روایت دارد. ابن حبان او را در ثقات آورده است.

[۳۴] سزگین، فواد، تاریخ التراث العربی، مجلد اول ج۱، ص۸۴.

[۳۵] ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، تهذیب التهذیب، ج۱۰، ص۲۷۷، شماره ۵۰۰.

مقاتل بن سلیمان

ابوالحسن مقاتل بن سلیمان بن بشیر ازدی بلخی (متوفای ۱۵۰) از عطاء بن ابی‌رباح و عطیه بن سعد عوفی و مجاهد و ضحاک روایت دارد.
او را به دانش فراوان و وثاقت وصف کرده‌اند. محمد بن ادریس شافعی می‌گوید: فرزانگان دانشور در تفسیر، سفره‌نشین مقاتل بن سلیمان می‌باشند. سفیان بن عیینه او را ستوده است.
درباره قرآن کتاب‌های فراوانی نوشته و صاحب تفسیر است. از جمله تفسیر کبیر که کهن‌ترین تفسیر کامل شمرده می‌شود. دکتر عبدالله شحاته نسخه‌های متعدد آن را از کتابخانه‌های بزرگ جهان جمع‌آوری کرده و به تحقیق آن پرداخته و برای چاپ و نشر آماده ساخته است.

[۳۶] نویهض، عادل، معجم المفسرین، ج۲، ص۶۸۲.

[۳۷] سزگین، فواد، تاریخ التراث العربی، مجلد اول، ج۱، ص۸۵.

[۳۸] ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، تهذیب التهذیب، ج۱۰، ص۲۷۱، شماره ۵۰۱.

[۳۹] داودی، شمس‌الدین، طبقات المفسرین، ج۲، ص۳۳۰، شماره ۶۴۲.

معمر

ابوعروه معمر بن راشد ازدی حدانی بصری (متوفای ۱۵۳) مَعمَر پس از وفات حسن بصری به یمن، مهاجرت کرد و همان‌جا ماند.
از بیشتر تابعان، حدیث نقل کرده است و بسیاری از بزرگان حدیث به ویژه صنعانیان از او روایت کرده‌اند. خود او می‌گوید: در سن ۱۴ سالگی برای کسب دانش خدمت قتاده حضور یافتم، هر چه را بر من می‌خواند فرا می‌گرفتم. اکنون نیز فراموش نکرده‌ام.
معمر، همواره از اقران خود پیشتر بود. همگان او را توثیق کرده‌اند. عمرو بن علی درباره او می‌گوید: از راستگوترین مردم بود. هنگامی که وارد یمن شد، مردم یمن برای آنکه او را پای‌بند آنجا سازند، همسری یمنی به ازدواج او در آوردند.
نسائی او را ثقه و امین خوانده است. احمد بن حنبل از عبدالرزاق شاگرد او، از عبدالملک بن جریج نقل می‌کند که گفت: بر شما باد تا از این مرد (معمر بن راشد) دست برندارید؛ زیرا در این زمان، کسی داناتر از وی باقی نمانده است.
ابن حبان او را فقیهی حافظ حدیث و با اتقان و اهل ورع توصیف نموده و امام شافعی نیز از او به نیکی یاد کرده است.

[۴۰] ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، تهذیب التهذیب، ج۱۰، ص۲۴۳، شماره ۴۳۹.

ابوجارود

زیاد بن منذر همدانی کوفی خارفی؛ بخاری درگذشت او را بین سال‌های ۱۵۰ تا ۱۶۰ دانسته است. او از بسیاری از تابعان مانند عطیه عوفی، اصبغ بن نباته، حسن بصری و عبدالله بن حسن روایت کرده است.
او تفسیری دارد که از امام باقر (علیه‌السّلام) روایت کرده و این تفسیر در تفسیر قمی آمده است. طبرسی و دیگران نیز از ابوجارود روایت کرده‌اند.
او نخست در زمره خواص امام باقر (علیه‌السّلام) و سپس امام صادق (علیه‌السّلام) بود، ولی پس از قیام زید بن علی از هواداران او گردید و از امام صادق (علیه‌السّلام) کناره گرفت و در این راه به‌اندازه‌ای گستاخانه رفتار کرد که مورد نفرت و نفرین حضرت قرار گرفت. او با لقب سُرحوب (حیوان نابینای دریایی) شهرت یافت و فرقه سرحوبیه -زیدیه منتسب به اوست. رجالیان عامه و خاصه او را -در نقل حدیث- ضعیف شمرده‌اند.

[۴۱] ر. ک:ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، تهذیب التهذیب، ج۳، ص۳۸۶، شماره ۷۰۴.

[۴۲] خویی، سیدابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، ج۸، ص۳۳۴، شماره ۴۸۰۵.

شعبه

شعبه بن حجاج بن ورد ازدی بصری (متوفای ۱۶۰) از تابعان تابعان و از محدثان و محققان بزرگ به شمار می‌رود.
شعبه، اول کسی بود که تدوین حدیث کرد و از احوال محدثان گزارش‌هایی تهیه نمود. مشایخ و بزرگان فقه و حدیث از او روایت دارند و بر وثاقت و اتقان او اتفاق نظر دارند. شافعی می‌گوید: اگر شعبه نبود روایت حدیث در عراق شناخته نمی‌شد. احمد بن حنبل می‌گ