توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت کامل مسجد جامع ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت کامل مسجد جامع ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت کامل مسجد جامع ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint :

پاورپوینت کامل مسجد جامع ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint

جامع(مسجد)، پرستشگاه باشکوه مسلمانان که معمولاً در بخشهای اصلی شهرها بنا می‌شود و مرکز اجتماع مردم در آیینهای عبادی، به ویژه نماز جمعه، و نیز گردهماییهای سیاسی، اجتماعی و تعلیمی است.

فهرست مندرجات

۱ – واژه شناسی جامع
۲ – کلمه جامع در قرآن
۳ – ترکیب واژه مسجد و جامع
۳.۱ – تعابیر نختلف جامع
۴ – مصلی
۵ – تفاوت پاورپوینت کامل مسجد جامع ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint و مسجد بزرگ
۶ – پیشینه جامع
۶.۱ – ساخت دو گونه مسجد
۷ – جامع در زمان خلافت امام علی علیه‌السلام
۸ – فضیلت نشستن در پاورپوینت کامل مسجد جامع ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint
۹ – نتیجه گیری از پیشینه جامع
۱۰ – وحدت در گرو ساخت پاورپوینت کامل مسجد جامع ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint
۱۱ – اولین جامع‌ها
۱۱.۱ – جامع بصره
۱۱.۲ – جامع کوفه
۱۱.۳ – جامع موصل
۱۱.۴ – جامع تکریت
۱۱.۵ – جامع در ایران
۱۱.۶ – جامع در سرزمین شام
۱۱.۷ – جامع در مصر
۱۱.۸ – جامع در آفریقا
۱۲ – روایات مبالغه‌آمیز درباره مساجد جامع
۱۳ – تبدیل معابد به مساجد
۱۳.۱ – تبدیل کلیسای دمشق به مسجد
۱۳.۲ – جامع قرطبه در اندلس
۱۳.۳ – تبدیل آتشکده به مسجد در ایران
۱۳.۴ – تبدیل معابد در شرق به جامع
۱۳.۵ – تبدیل معابد اروپایی به جامع
۱۴ – تبدیل معابد به مساجد و برعکس
۱۵ – گسترش جامع‌ها
۱۶ – نامگذاری
۱۷ – بانیان
۱۸ – هزینه‌ها و منابع درآمد
۱۹ – اداره مساجد جامع
۲۰ – مهم‌ترین تفاوت پاورپوینت کامل مسجد جامع ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint با مسجد معمولی
۲۱ – ساختمان جامع‌ها و مؤسسات جانبی آن‌ها
۲۲ – کارکردهای مساجد جامع
۲۳ – کارکرد اداری
۲۴ – کارکرد اجتماعی
۲۵ – کارکرد آموزشی
۲۶ – فعالیتهای آموزشی امامیه در مساجد جامع
۲۷ – آموزشهای عمومی
۲۸ – فهرست منابع
۲۹ – پانویس
۳۰ – منبع

واژه شناسی جامع

جامع، اسم فاعل از جمع، به معنای پیوستن اجزا به یکدیگر و گردآوردن است.

[۱] کتاب العین ج۱، ص۲۳۹.

[۲] کتاب جمهره اللغه، ج۱ ،ص۴۸۳.

[۳] تاج اللغه و صحاح العربیه، ذیل «جمع».

کلمه جامع در قرآن

در قرآن واژه جامع به مثابه اسمی از اسامی حق تعالی به کار رفته است.
کلمه جامع در قرآن تنها یک بار به معنای لغوی (در ترکیب «امرٍ جامعٍ») به کار رفته است.

[۴] تفسیر نور، ص۶۲.

در این آیه توضیح داده شده که مؤمنان واقعی، که برای کار مهمی نزد پیامبر صلی اللّه علیه وآله وسلم گرد آمده‌اند، نباید بی اجازه حضرت، ایشان را ترک کنند.

[۵] جوامع الجامع ج۲، ص۶۳۵.

[۶] التبیان ج۷، ص۴۶۴.

ترکیب واژه مسجد و جامع

ترکیب واژه جامع با مسجد به صورتِ وصفی «المسجد الجامع» و اضافی «مسجد الجامع» در متون عربی آمده است. در شکل اول، مقصود مسجدی است که مردم را برای ادای نماز، به ویژه نماز جمعه، گرد آورده است و در شکل دوم، می‌توان برای کلمه جامع موصوفی، مانند «امر»، «وقت» یا «یوم»، در تقدیر گرفت.

[۷] المفردات فی غریب القرآن، ج۱، ص۹۷.

[۸] تاج اللغه و صحاح العربیه، ذیل «جمع».

[۹] لسان العرب ج۸، ص۵۵.

که ترکیب «مسجدالجامع» را نادرست دانسته است.

[۱۰] کتاب العین ج۱، ص۲۴۰.

کلمه جُمعه نیز، که پیوند معنایی نزدیکی با جامع دارد، از آن روی جمعه نامیده شده است که مسلمانان برای نماز این روز اجتماع ویژه ای برپا می‌کنند و ازاینرو پاورپوینت کامل مسجد جامع ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint را مسجد جمعه نیز گویند.

تعابیر نختلف جامع

جامع، صورت ساده شده پاورپوینت کامل مسجد جامع ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint و جمع آن «جوامع»، فراوان به کار رفته است. تعابیر دیگری نیز به کار برده شده، مانند «مسجد جماعت» در روایات و گزارشهای سده دوم هجری

[۱۱] اصول کافی کلینی، ج۴، ص۱۷۶ .

[۱۲] المغنی ج۱۲ ،ص۱۱۵.

[۱۳] تفسیرابن کثیر ج۵ ،جزء۱۰ ،ص۱۳۶.

و «مسجد اعظم» که گاه به جای پاورپوینت کامل مسجد جامع ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint آمده است.

[۱۴] الاحکام السلطانیه و الولایات الدینیه ،ص۱۶۴.

[۱۵] نفح الطیب ج۱ ،ص۵۶۰.

«مسجد آدینه» نیز در زبان فارسی از روزگاری دور کاربرد داشته است.

[۱۶] سفر نامه ناصرخسرو، ص۷۴ـ۷۵.

پاورپوینت کامل مسجد جامع ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint را نباید با «مصلّا»، «مسجد کبیر» و «مسجد اعظم» درآمیخت.

مصلی

مصلّا مکان وسیع و روبازی بوده که در حاشیه شهرها، ظاهراً فقط برای برگزاری نمازهای عید فطر و قربان آماده می‌شده است و پیشینه آن به زمان زندگی پیامبر اکرم در مدینه بازمی گردد.

[۱۷] تاریخ المدینه ج۱، ص۱۳۳۱۴۳.

[۱۸] کتاب بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع ج۲ ،ص۱۹.

تفاوت پاورپوینت کامل مسجد جامع ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint و مسجد بزرگ

مساجد جامع با مساجد بزرگ یا کبیر در شهرها نیز تفاوت داشتند؛ مساجد جامع به سبب برپایی نماز جمعه بدین نام خوانده می‌شدند نه به سبب وسعت و بزرگی. از سوی دیگر، مساجد بزرگی در شهرها بود که نماز جمعه در آن‌ها اقامه نمی‌شد؛ از این رو، گاه میان این دو نوع مسجد فرق گذاشته شده و فضیلت مساجد بزرگ در مرتبه بعد از فضیلت جوامع قرار گرفته است.

[۱۹] کتاب بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع ج۲ ،ص۱۱۳.

[۲۰] تأملی در مفهوم، مسجد، و معنای جامع، ص۲۲۲ـ۲۲۶.

پیشینه جامع

در عربستان پیش از اسلام، هر قبیله برای گردآمدن مردم، بزرگان قوم و رئیسان خود، در مناسبت‌ها یا به گاه ضرورت، مکانی را اختصاص داده بود. این وعده‌گاههای قبیله ای را عموماً سقیفه و در شهر مکه دار الندوه می‌خواندند. با ظهور اسلام و هجرت نبی اکرم به یثرب، آن حضرت در اولین اقدام خود، بنای مسجدی را گذاشت که مسجد النبی نام گرفت و مرکز اصلی فعالیتهای عبادی، اجتماعی، سیاسی، اداری و تعلیمیِ مدینه شد. گسترش مدینه، بر اثر هجرت نومسلمانان به این شهر، موجب شد که پیامبر
اکرم، به درخواست مردم و برای راحتی آنان، اجازه ساخت مساجد دیگر را بدهد.

ساخت دو گونه مسجد

به این ترتیب، دوگونه مسجد ایجاد شد:
مسجد نبوی که مسجد اصلی شهر و مقرّ رئیس حکومت بود، و مساجد قبیله‌ای یا محلی که بیشتر کاربرد عبادی و تعلیمی داشت.

[۲۱] تاریخ المدینه ج۱ ،ص۵۷ـ۷۵.

گویا کاربرد «مسجد جماعت» در فرمان عمر بن خطاب به والیان خود

[۲۲] السلوک لمعرفه دول الملوک ج۲، ص۲۴۶.

زمینه ساز رواج اصلاح جامع بوده است. در روایتی از وی، نماز جماعت و نماز مستحبیِ پاورپوینت کامل مسجد جامع ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint، برتر از حج و عمره مستحبی دانسته شده است.

[۲۳] تاریخ واسط، ص۱۷۹.

جامع در زمان خلافت امام علی علیه‌السلام

در زمان خلافت حضرت علی علیه‌السلام، به مسجد کوفه، جامع می‌گفتند

[۲۴] علل الشرایع ج۲،ص۵۹۳.

و در روایاتی از آن حضرت، اعتکاف فقط در مساجد جامع روا دانسته شده است.

[۲۵] مسند زید بن علی، ص۲۱۲.

[۲۶] اصول کافی، ج۴، ص۱۷۶.

[۲۷] کتاب بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع ج۲، ص۱۱۳.

فضیلت نشستن در پاورپوینت کامل مسجد جامع ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint

برای فضیلت نشستن در پاورپوینت کامل مسجد جامع ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint روایاتی وارد شده است.

[۲۸] مستدرک الوسائل ج۳، ص۳۵۸.

نتیجه گیری از پیشینه جامع

در صورت صحت این احادیث می‌توان سابقه کاربرد اصطلاح جامع و اطلاق آن بر مسجد اصلی و مرکزی شهر را به دوره خلفای نخست بازگرداند.

وحدت در گرو ساخت پاورپوینت کامل مسجد جامع ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint

مسلمانان صدر اسلام بر پایه الگوی مسجد نبوی دریافتند که هیچ نهاد و مؤسسه‌ای نمی‌تواند مانند پاورپوینت کامل مسجد جامع ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint وحدت نو مسلمانان را نشان دهد. مسلمانان پس از فتح سرزمینهای جدید، بقای حکومت خود را تا حد زیادی در گرو ساخت پاورپوینت کامل مسجد جامع ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint در شهرها می‌دانستند. بر پایه همین درک بود که خلیفه دوم به والیان خود فرمان داد که در مراکز حکومتی خود تنها یک مسجد جماعت برپا کنند و از اقامه نماز جمعه در قریه‌ها و روستاها جلوگیری کنند تا مبادا وحدت مسلمانان آسیب ببیند.

[۲۹] السلوک لمعرفه دول الملوک، ج۲، ص۲۴۶.

[۳۰] اصلاح المساجد من البدع و العوائد، ص۵۲ـ۵۳.

اولین جامع‌ها

اولین مساجد جامع در شهرهای تازه تأسیس، مثل بصره و کوفه، با ابتدایی‌ترین مصالح ساختمانی و در فضایی کوچک ساخته شد، اما چندی نگذشت که با گسترش شهرها لزوم بازسازی جوامع با مصالح ساختمانی محکم‌تر (خشت و آجر) ضروری نمود.

جامع بصره

جامع بصره را عُتْبَه بن غَزوان در سال چهاردهم هجری با نی و ساقه گیاهان برپا ساخت و سپس ابن عامر آن را با آجر بازسازی کرد.

[۳۱] المعارف، ص۳۱۴.

جامع کوفه

جامع کوفه ، هم زمان با احداث شهر، در سال ۱۵ یا ۱۷ ساخته شد و برای محله‌های هفتگانه آن، که سکونتگاهِ مهاجرانِ قبایل عرب جنوبی و شمالی بود، مساجد قبیله‌ای (محلی ) بنا شد.

[۳۲] فتوح البلدان، ص۳۸۷ـ۳۸۸.

[۳۳] خطط الکوفه و شرح خریطتها، ص۱۱۴ـ۱۱۶.

و چه بسا در بازسازی آن از مصالح کاخهای ویران شده آل منذر (پادشاهان لخمی) استفاده کردند.

[۳۴] فتوح البلدان، ص۴۰۲.

جامع موصل

در سال ۲۰ پاورپوینت کامل مسجد جامع ۱۲۰ اسلاید در PowerPointِ موصل به همت هَرْثَمَه بن عرفجه

[۳۵] فتوح البلدان، ص۴۶۵.

بنا شد.

جامع تکریت

جامعِ تکریت به دست مسعود بن حُریث ساخته شد. او برای جلوگیری از ورود حیوانات به پاورپوینت کامل مسجد جامع ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint تکریت، بنا را بالاتر از سطح زمین احداث کرد.

[۳۶] معجم البلدان ج۱، ص۸۶۳.

جامع در ایران

در ایران نیز مساجد جامع بسیاری ساخته شد که ساخت جامع تَوَّج (نزدیک کازرون ) در فارس به فرمان عثمان بن ابی العاص، والی عمربن خطاب، نمونه ای از آن‌هاست.

[۳۷] الاخبار الطوال، ص۱۳۳.

جامع در سرزمین شام

در سرزمین شام ابو عبیده جراح در دمشق و حِمْص (حدود سال ۱۴) پاورپوینت کامل مسجد جامع ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint ساخت و در لاذقیه عُباده بن صامت به ساخت جامع شهر اقدام کرد.

جامع در مصر

در مصر، طرح اولیه جامع فسطاط در سال ۲۱ زیرنظر عمروعاص، فاتح مصر، صورت گرفت.

[۳۸] فتوح مصر و اخبارها، ص۹۱ـ۹۲

[۳۹] السلوک لمعرفه دول الملوک ج۲، ص۲۴۶.

جامع در آفریقا

اولین پاورپوینت کامل مسجد جامع ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint در شمال آفریقا و مغرب بزرگ به دستور عُقْبه بن نافع، و هَمگام با ساخت شهر قَیْروان، بنا شد و ساختمان آن در سال ۵۵ به پایان رسید.

[۴۰] فتوح البلدان ج۱، ص۲۶۹.

[۴۱] الکامل فی التاریخ ج۳، ص۴۶۶.

[۴۲] المساجد، ص۶۷ـ۶۸.

روایات مبالغه‌آمیز درباره مساجد جامع

گفتنی است ساخت اولین مساجد جامع برای مسلمانان و نسلهای آینده ایشان موجب مباهات و فخر بود، ازاین رو، وجود روایات مبالغه‌آمیز در باره ساخت، فضیلت و بانیان این مساجد غیرمنتظره نیست.

[۴۳] تاریخ مدینه صنعاء ص۱۲۳.

[۴۴] تاریخ مدینه صنعاء ص۲۵۱ـ۲۵۳.

تبدیل معابد به مساجد

تبدیل معابد غیرمسلمانان به مساجد جامع، با تغییراتی نه چندان اساسی، یکی دیگر از روشهای ساخت جوامع اولیه در شهرهای فتح شده بود. مسلمانان زمانی که به شهرها وارد می‌شدند، از یک سو فرصت و امکانات ساخت مساجد جامع را، که با معابد مسیحیان و زردشتیان برابری کند، نداشتند و از سوی دیگر، معابد پیروان دیگر ادیان را برای عبادت مسلمانان، مناسب نمی‌دانستند؛ بنابراین، راه حل را در آن دیدند که، با تغییراتی گاه جزئی، کنیسه‌ها، آتشکده‌ها و بتکده‌ها را به پاورپوینت کامل مسجد جامع ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint تبدیل کنند و بعد، در فرصتی فراخ‌تر، مسجدهای مناسب بسازند.

تبدیل کلیسای دمشق به مسجد

نمونه‌های فراوانی از تغییر معابد غیرمسلمانان به پاورپوینت کامل مسجد جامع ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint، در منابع گزارش شده است. در فتح دمشق، مسلمانان کلیسای بزرگ شهر را به دو بخش تقسیم و نیمه شرقی آن را به پاورپوینت کامل مسجد جامع ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint تبدیل کردند و در حمص، یک چهارم کنیسه یوحنّا، به پاورپوینت کامل مسجد جامع ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint تبدیل شد.

[۴۵] فتوح البلدان، ص۱۷۹.

جامع قرطبه در اندلس

جامع قرطبه در اندلس نیز در اصل نیمی از کلیسای بزرگ شهر بود. بعدها که دیگر گنجایش این جامع برای انبوه نمازگزاران کفایت نمی‌کرد، عبدالرحمانِ داخل در ۱۶۸ نیمه دیگر کلیسا را نیز به مسجد افزود.

[۴۶] نفح الطیب، ج۱، ص۵۶۰ـ۵۶۱.

تبدیل آتشکده به مسجد در ایران

در ایران بسیاری از آتشکده‌ها، پاورپوینت کامل مسجد جامع ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint شدند. بنا به گزارش محمد بن احمد مقدسی

[۴۷] مقدسی، ص۴۳۶.

پاورپوینت کامل مسجد جامع ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint استخر، مرکز ایالت فارس، دارای ستونهای گرد و سرستونهایی همانند سر گاو بود که ظاهراً در مکان یک آتشکده بنا گردیده بود.

[۴۸] آثار تاریخی سمنان، ص۷۷.

تبدیل معابد در شرق به جامع

در مناطق شرقی‌تر نیز معابد و بتکده‌ها را پاورپوینت کامل مسجد جامع ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint کردند. به گزارش ابن بطوطه

[۴۹] رحله ابن بطوطه، ص۴۲۸.

جامع دهلی بر بنای بتخانه‌ای استوار شده بود.

[۵۰] گزیده مقالات تحقیقی، ص۱۱۶ـ۱۱۷.

تبدیل معابد اروپایی به جامع

در دوره عثمانی نیز، در فتح قسطنطنیه (استانبول) و سپس دیگر شهرهای اروپایی، معابد را تبدیل به پاورپوینت کامل مسجد جامع ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint کردند.

[۵۱] تاریخ الدوله العلیه العثمانیه، ص۲۳۶.

تبدیل معابد به مساجد و برعکس

تبدیل معابد غیرمسلمانان به مسجد، در دوره فتوحات و اقتدار سیاسی و نظامی مسلمانان رخ می‌داد؛ اما گاه با ضعف خلافت اسلامی، عکس آن اتفاق می‌افتاد، مثلاً رومیان در حمله به ارمنستان در ۳۱۶، شهر خلاط را تصرف کردند، منبر را از جامع شهر بیرون بردند و به جای آن صلیب آویختند.

[۵۲] نهایه الارب فی فنون الادب ج۲۳، ص۸۸.

در حمله‌های نظامی، گاه جامع شهرها را ویران یا آن‌ها را به اصطبل تبدیل می‌کردند.

[۵۳] تاریخ خلیفه بن خیاط، ص۳۳۱.

[۵۴] نهایه الارب فی فنون الادب ج۲۳ ،ص۱۹۴.

علاوه بر هتک حرمت از جوامع و کشتار مردم در آن‌ها در جریانِ هجوم غیرمسلمانان به سرزمینهای اسلامی به ویژه در حملات مغولان

[۵۵] السلوک لمعرفه دول الملوک، ج۶، ص۴۱ـ۴۲.

[۵۶] النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره، ج۷، ص۲۹۹.

گاه در نزاعهای داخلی بین قدرتهای مسلمان نیز برخی جوامع، ویران، غارت یا تعطیل می‌شدند.

[۵۷] المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم ج۱۷، ص۳۰۹.

[۵۸] المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم ج۱۸، ص۱۱۴.

[۵۹] المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم ج۱۸، ص۱۱۷.

[۶۰] تفسیر ابن کثیر، ج۶، جزء۱۱، ص۱۶۱.

[۶۱] تفسیر ابن کثیر جزء۱۲، ص۲۵۳.

گسترش جامع‌ها

در سده‌های نخستین، با وجود ساخته شدن هزاران مسجد در شهرها و روستاها، معمول آن بود که هر شهر فقط یک پاورپوینت کامل مسجد جامع ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint داشته باشد تا مظهر وحدت مردم شهر در فعالیتهای اجتماعی و عبادی و نیز نشانه پیوند مردم با حاکم باشد.
فزونی جمعیت شهرها و کمیِ فضای جوامعِ اولیه، حاکمان مسلمان را بر آن داشت که به جای ساخت چندین پاورپوینت کامل مسجد جامع ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint در یک شهر، به بازسازی و توسعه مسجد اصلی شهر توجه کنند، چنانکه تا نیمه قرن دوم هجری، جمعه‌ها در هر یک از شهرهای مدینه، مکه، کوفه، بصره، فسطاط، بغداد و دمشق تنها یک نماز جمعه در پاورپوینت کامل مسجد جامع ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint برگزار می‌شد. گسترش و نوسازی مساجد جامع در دوره ولیدبن عبدالملک نمونه ای از این نوع نگاه به توسعه جامع‌ها بوده است. در دوره های بعد نیز خلفا و سلاطین و امیران به توسعه جامعهای پیشین و کهن اهتمام داشتند.

[۶۲] المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۹، ص۱۹۸.

[۶۳] المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۲، ص۳۳۴.

[۶۴] تفسیر ابن کثیر، ج۵، جزء۱۰، ص۱۳۶.

[۶۵] نفح الطیب ج۱، ص۳۴۷.

از سده دوم هجری به بعد، به جای توسعه مساجد جامعِ اولیه در شهرهای بزرگ، ساخت چندین جامع در یک شهر معمول شد که از مهم‌ترین عوامل آن، گسترش و نفوذ اسلام در شهرهای فتح شده، رشد سریع جمعیت شهری، وجود فِرَق و مذاهب گوناگون در یک شهر، ملاحظات امنیتی و سیاسی حاکمان و نیز تغییر خاندانهای حکومتگر بود. مثلاً گسترش اسلام و مسلمانی در مرو، که اولین جامعِ آن در شارستان بنا شده بود، موجب شد تا دو جامع دیگر نیز در آنجا احداث شود.

[۶۶] المسالک و الممالک، ص۴۳۴.

همچنین بغداد، قاهره و دمشق نمونه‌هایی از شهرهای بزرگی بودند که به سرعت دارای چندین جامع شدند. در بغداد، پس از ساخت جامع منصور که در نقشه اولیه شهر طراحی شده بود، در سال ۱۵۹ جامع رُصافه یا جامع مهدی عباسی ساخته شد و سپس با گسترش شهر به دو نیمه شرقی و غربی، در کنار قصر خلیفه، مکتفی، در ۲۸۹ پاورپوینت کامل مسجد جامع ۱۲۰ اسلاید در PowerPointی ساخته شد که به جامع قصر و جامع خلیفه شهرت یافت و در قرن چهارم نیز جامع بَراثا بر جوامع بغداد افزوده شد. به گزارش برخی منابع

[۶۷] المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۳، ص۵ـ۶.

[۶۸] رحله ابن جبیر، ص۲۰۱.

[۶۹] تفسیر ابن کثیر، ج۶، جزء۱۱، ص۳۳۲.

در شهر بغداد در چندین مسجد نماز جمعه برگزار می‌شد. به رغم ویرانی این شهر در حملات مغول، این روند همچنان ادامه یافت، به گونه ای که به گزارش ابن بطوطه

[۷۰] رحله ابن بطوطه، ص۲۳۳.

در قرن هفتم در یازده مسجد این شهر (هشت مسجد در جانب غربی و سه مسجد در جانب شرقی) نماز جمعه برگزار می‌شد.
احداث جامع ابن طولون در فسطاط، در سالهای ۲۶۴ـ۲۶۶، به درخواست مردم و در پی شکایت آنان از کمبود فضای جامعِ عمرو عاص، صورت گرفت

[۷۱] معجم البلدان ج۴، ص۲۶۴.

و از آن پس، مردم در این دو جامع نماز جمعه بر پا می‌کردند. فاطمیان، رقبای سرسخت عباسیان، جامع الازهر را بنیان کردند. به جز الازهر که جامع مرکزی شهر قاهره بود، مساجد جامع متعددی در این شهر و حومه آن ساخته شد.

[۷۲] سفرنامه ناصرخسرو، ص۷۲.

[۷۳] السلوک لمعرفه دول الملوک، ج۲، ص۲۴۴ـ۲۴۵.

در دوره ممالیک، به رغم کثرت جامع‌ها باز هم، به سبب فزونی جمعیت و کمی فضا برای نمازگزاران، نمازهای جمعه در مساجد محلی و مدارس برگزار می‌شد.

[۷۴] مآثرالانافه فی معالم الخلافه، ج۳، ص۳۶۲.

[۷۵] الدّارس فی تاریخ المدارس، ج۲، ص۲۸۵ـ۳۴۳.

رشد جمعیت شهری تنها عامل ساخت جامع‌ها نبود؛ به نظر می‌رسد پیدایش فرقه‌ها و گرایشهای گوناگون مذهبی در شهرها در ساخت جامعهای متعدد در یک شهر بی تأثیر نبوده است. گویا این امر تدبیری بود تا از درگیری‌ها و ناآرامیهای احتمالی شهر تا حدودی جلوگیری کند. در بغداد ، حنبلیان بیشتر به جامع منصور می‌رفتند و از مطرح شدن سخنان مخالف مذهب خویش، جلوگیری می‌کردند و گاه اعتراضهای ایشان به بلوا می‌انجامید و خطیبان و واعظان تنها با حمایت شرطه می‌توانستند بر منبر بنشینند.

[۷۶] خطط بغداد فی القرن الخامس الهجری، ص۱۵ـ۱۶

جامع براثا در محله کرخ بغداد، محل تجمع شیعیان بود و گاه مرکز ناآرامیهای اجتماعی و مذهبی می‌شد تا آنکه در سال ۴۵۱، نماز جمعه آن تعطیل و این جامع به مسجدی عادی تبدیل شد.

[۷۷] ابن کثیر، ج۶، جزء۱۱، ص۳۳۲.

[۷۸] خطط بغداد فی القرن الخامس الهجری، ص۱۴.

به گزارش ابن حوقل،

[۷۹] صوره الارض، ص۳۱۲.

شهر بم در کرمان سه پاورپوینت کامل مسجد جامع ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint داشت که در یکی از آن‌ها خوارج جمع می‌شدند.
ملاحظات سیاسی و امنیتی، دیگر عامل ساخت چند جامع در یک شهر بود. منصور عباسی، در ۱۵۷، تصمیم گرفت بازارهای شهر مُدَوّر بغداد را به بیرون شهر، به محله کرخ، منتقل سازد تا از آشوبهای احتمالی بازاریان و مردم در امان باشد. در پی این تصمیم، پاورپوینت کامل مسجد جامع ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint دیگری ساخت تا مردم عادی به جامع منصور، که به قصر چسبیده بود، نروند.

[۸۰] ابن کثیر، ج۵، جزء۱۰، ص۱۰۶.

بنابراین، جای تعجب نیست که حاکمان، در نزدیکی مقرّ حکومتی خود جامعی بنا می‌کردند تا برای حضور در نماز جمعه، به مکان دور نروند. گاه نیزبه سبب بی رغبتی به حضور در میان مردم، چنین تدبیری می‌اندیشیدند

[۸۱] المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۳، ص۵ـ۶.

[۸۲] تاریخ عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار، ج۳، ص۴۲۸.

عامل دیگر ساخت چند جامع در یک شهر، تغییرمرکز سیاسی شهر در پی تغییر حکومت‌ها بود؛
بدین ترتیب،با ساخت جامع در شهر جدید یا محله دیگری در شهر،جامع پیشین از رونق می‌افتاد. مثلاً در مصر ، ساخت جامع در فسطاط، العسکر، قطایع و بالاخره در قاهره، در دوره های مختلف حکومت‌ها، سبب بی رونقی جامعهای قدیمی شد وتنها جامع عمروعاص در همه ادوار موقعیت خود را حفظ کرد

[۸۳] السلوک لمعرفه دول الملوک، ج۲، ص۲۴۴ـ۲۴۵.

در شهر مراکش نیز با سیطره بربرهای مَصامده (قرن ششم )، جامع یوسف بن تاشفین تعطیل و جامع جدیدی ساخته شد

[۸۴] کتاب نزهه المشتاق فی اختراق الافاق ج۱، ص۲۳۴.

در اصفهان دوره صفوی نیز، به دنبال تغییر مرکزیت سیاسی در شهر، ساخت پاورپوینت کامل مسجد جامع ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint جدید در میدان نقش جهان ضروری نمود

[۸۵] احداث اصفهان عباسی در متون صفوی، ص۸۰.

ساخت جامعها به شهرهای بزرگ محدود نمی‌شد. در شهرهای کوچک، شهرکهای حومه شهرهای بزرگ و قریه های بزرگ نیز جامع ساخته می‌شد. در بیشتر قریه های دمشق مساجد جامعی احداث شده بود که در میان آن‌ها،جامعِ قریه مِزه (بزرگ‌ترین قریه دمشق)، عظمت و شکوه بسیار داشت

[۸۶] رحله ابن بطوطه، ص۱۱۹.

در افریقیه ( تونس امروزی ) نیز قریه های پرجمعیتی بود که پاورپوینت کامل مسجد جامع ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint داشت مانند قریه مُنَسْتیر

[۸۷] یاقوت حموی، ج۴، ص۶۶۱.

ساخت مسجدجامع در میان اقلیتهای مسلمانِ سرزمینهای غیراسلامی نیز رواج داشته است. ادریسی

[۸۸] کتاب نزهه المشتاق فی اختراق الافاق ج۲، ص۹۱۸.

از پاورپوینت کامل مسجد جامع ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint مسلمانان بلغار نام برده است که در آن شهر، مسیحیان با مسلمانان زندگی می‌کردند. مسلمانانی که در کنار نهرِاتِل با خزرها می‌زیستند، همچنین مسلمانانی که در شهرهای نواحی سند با اکثریت هندوان می‌زیستند، پاورپوینت کامل مسجد جامع ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint داشتند

[۸۹] المسالک و الممالک، ص۳۲۴.

[۹۰] یاقوت حموی ج۱، ص۷۲۳.

به نوشته ابن بطوطه

[۹۱] رحله ابن بطوطه، ص۵۶۴ـ۵۶۵.

مسلمانان مناطق دورافتاده جزایر اقیانوس هند در جزیره «سَندابور» جامع بزرگی داشتند که شبیه مساجد بغداد بود.جایگاه پاورپوینت کامل مسجد جامع ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint در ساختار شهری. پاورپوینت کامل مسجد جامع ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint یکی از مشخصه های اصلی شهرهای اسلامی بوده است.
در شهرهای تازه تأسیس صدر اسلام ، پاورپوینت کامل مسجد جامع ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint در کنار دارالاماره و مؤسسات حکومتی، در مرکز شهر قرار می‌گرفت. جامع منصور در شهر مدور بغداد، پشت دارالخلافه و درمرکز شهر قرار داشت. در بسیاری از شهرها، بازارها نیز در مرکز شهر ساخته می‌شدند، ازاین رو پیوستگی بازار و پاورپوینت کامل مسجد جامع ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint

[۹۲] حضور مسجد در بازار تهران، ص۷۸ـ۷۹.

مظهر تعامل دین و دنیا در زندگی روزمره مسلمانان بود. اگر شهرها به سوی حومه (رَبَض ) توسعه می‌یافتند و بازارها و مناطق مسکونی در حومه پدید می‌آمدند، جامع جدیدی نیز در ربض ساخته می‌شد. در برخی از این شهرها، از جمله در دمشق و فسطاط، نیز در زرنج، بلخ ، اصفهان و همدان ، مساجد جامع در میان بازارها قرار داشتند

[۹۳] المسالک و الممالک، ص۱۴۶.

[۹۴] احسن التقاسیم فی معرفه اقالیم، ص۱۹۸ـ۱۹۹.

[۹۵] احسن التقاسیم فی معرفه اقالیم، ص۳۹۲.

[۹۶] احسن التقاسیم فی معرفه اقالیم، ص۴۰۸.

[۹۷] سفرنامه ناصرخسرو، ص۱۳۸.

در برخی شهرها، مانند آمل و زرند و سیرجان، نیز جامع در کنار بازار ساخته شده بود

[۹۸] احسن التقاسیم فی معرفه اقالیم، ص۲۶۱ـ۲۶۳.

[۹۹] احسن التقاسیم فی معرفه اقالیم، ص۳۵۹.

[۱۰۰] احسن التقاسیم فی معرفه اقالیم، ص۴۶۴.

در بعضی دیگر از شهرها، جامع از بازارها دور و کاملاً جدا بود، مثل جامع ساوه و اسدآباد

[۱۰۱] احسن التقاسیم فی معرفه اقالیم، ص۳۹۲ـ۳۹۳.

جامع نیشابور در ربض ساخته شده بود و از دارالاماره و زندان شهر، ربع فرسخ فاصله داشت و در بخارا، که شهری متراکم و پرجمعیت بود، جامع در قهندز و بازارها در رَبَض قرار داشت

[۱۰۲] المسالک و الممالک، ص۴۳۱.

[۱۰۳] المسالک و الممالک، ص۴۸۳.

گاه جامع و بازار هر دو در رَبَض احداث می‌شدند.

[۱۰۴] رحله ابن بطوطه، ص۲۴۴.

تحولات سیاسی، نظامی و جز آن‌ها، ساختار شهرهای اسلامی را به سرعت تغییر می‌داد و مرکز یا بخشهایی ازشهر را رو به ویرانی می‌برد؛ازاین رو، گاه پاورپوینت کامل مسجد جامع ۱۲۰ اسلاید در PowerPointی که دور از بخشهای آباد شهر قرار داشت، از رونق می‌افتاد.
این پدیده، برای مثال، در جامـع موصل رخ داده است، زیرا پیش از سیطره عمادالدین زنگی بر موصل، این شهر رو به ویرانی گذاشته و جامع شهر از بخشِ آبادِ شهر دور افتاده و بازسازی نشده بود و مردم جز برای نماز جمعه به آنجا نمی‌رفتند

[۱۰۵] التاریخ الباهر فی الدوله الاتابکی، ۱۳۸۲، ص۷۷.

توسعه شهری نیز گاه سبب متروک شدن جامع در بخش قدیمی شهر و تبدیل آن به یک مسجد معمولی می‌شد.

[۱۰۶] المسالک و الممالک، ص۴۳۴ـ۴۳۵.

[۱۰۷] احسن التقاسیم فی معرفه اقالیم، ص۳۱۱.

نامگذاری

پیروی از آموزه های اخلاقی و دوری از خودنمایی و ریا و نیز جلب رضایت پروردگار و ثواب اخروی در ساخت مهم‌ترین پرستشگاه مسلمانان، موجب می‌شد که بانیان مساجد جامع، دست کم در ظاهر، چندان عنایتی به نامگذاری رسمی برای جامع‌ها نداشته باشند. نامگذاری جامعها به مناسبت‌ها و جهات گوناگون صورت می‌گرفته است:بیشتر مساجد جامع به نام شهرها خوانده شده‌اند، مانند جامع بصره ، کوفه ، اصفهان، ری، قیروان، فسطاط، دمشق. بدیهی است در شهرهایی که در آن‌ها چند جامع بنا شده، هر جامع را به نام جداگانه ای می‌خواندند. مثلاً، در بغداد، جامع منصور (عباسی )، جامع مدینه خوانده می‌شد و جامع مهدی (عباسی ) به جامع رصّافه شهرت پیدا کرد.

[۱۰۸] مؤسسات التعلیم فی العراق بین القرنین الخامس و السابع الهجریین، ص۳۷۷.

گاه با گذشت زمان، نام یک جامع تغییر می‌کرد یا هم زمان به چند نام خوانده می‌شد؛
در مصر، اولین جامع در فسطاط نام بانی خود، عمروعاص را گرفت ولی دیری نگذشت که با تعدد جوامع، آن را جامع عتیق و تاج الجوامع نیز نامیدند.

[۱۰۹] السلوک لمعرفه دول الملوک، ج۲، ص۲۴۶.

و افزون بر این‌ها نام عامیانه جامع سفلانی (پایینی )، در برابر جامع فوقانی (بالایی ) که برای جامع ابن طولون به کار می‌رفت، بعداً به جامع عمروعاص اطلاق شد.

[۱۱۰] احسن التقاسیم فی معرفه اقالیم، ص۱۹۸ـ۱۹۹.

مساجد جامع به نام بانیان آن‌ها نیز خوانده می‌شد، گرچه به درستی نمی‌دانیم که این شیوه نامگذاری با افتتاح رسمیِ پاورپوینت کامل مسجد جامع ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint صورت می‌گرفت یا مردم شهر نام بانی را بر آن می‌نهادند، که بیشتر از خلیفگان، امیران، والیان، صاحب منصبان نظامی و اداری و وابستگان ایشان بودند، مانند جامع منصور، جامع ابن طولون، جامع نوری (نورالدین زنگی )، جامع حاکم (فاطمی )، و جامع سلطان (ملکشاه ) در بغداد

[۱۱۱] المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۱، ص۲۵۲.

[۱۱۲] التاریخ الباهر فی الدوله الاتابکیه، ۱۳۸۲، ص۱۵۴.

[۱۱۳] السلوک لمعرفه دول الملوک، ج۲، ص۲۴۵.

[۱۱۴] الدّارس فی تاریخ المدارس، ج۲، ص۳۲۴.

[۱۱۵] شذرات‌ الذهب‌ فی‌ اخبار من‌ ذهب‌، ج۳، ص۲۳۹.

جامع‌ها گاه به نام سلسله حکومتی یا خاندان‌ها یا طائفه ای از مردم نامیده می‌شدند، مثل جامع اموی دمشق و جامع قرویین در فاس که منسوب به قیروانیان بود. در موارد زیادی نام
جامع برگرفته از نام محله، بازار، پل یا بارگاه نزدیک جامع بود.

[۱۱۶] السلوک لمعرفه دول الملوک، ج۲، ص۲۴۵.

و گاه به نام عالم دینی پرآوازه شهر، که در جامع مقام و منصبی داشت، نامیده می‌شد،
مانند جامع سیدی اسحاق در شهر مراکش

[۱۱۷] کتاب الاستقصا لاخبار دول المغرب الاقصی، ج۲، ص۲۵۵.

که از نام شیخ فقیه، ابواسحاق ابراهیم بن محمد سُلَمی (متوفی ۶۱۰)، گرفته شده است. در مواردی نیز مناسبت خاصی سبب نامگذاری جامع می‌شد، چنانکه تخریب محل فساد و منکرات در دمشق و ساختن جامعی در آن مکان به دستور ملک اشرف موسی، سلطان مملوکی مصر، سبب شد تا نام توبه را بر جامع بگذارند

[۱۱۸] الدّارس فی تاریخ المدارس، ج۲، ص۲۲۵.

در ادوار متأخرتر، گاه جامعی را که هزار سال از عمرش می‌گذشت، «اَلفیه » نیز خوانده‌اند

[۱۱۹] المساجد، ص۱۶۹ـ۱۷۰.

بانیان

مساجد جامع را بیشتر، خلفا، سلاطین، درباریان و صاحب منصبان می‌ساختند، زیرا برخلاف مساجد محلی، ساختنِ این گونه مساجد مستلزم صرف هزینه‌هایی هنگفت بود که تنها طبقه خاصی توانایی پرداخت آن را داشت. مهم‌ترین و باشکوه‌ترین مساجد جامع در سرزمینهای اسلامی، که تا به امروز به جا مانده، به کوشش همین طبقه ساخته شده است. برخی از ایشان به مقتضای سیاست مذهبی خود، که گاه با انگیزه های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی نیز همراه بود، به ساختن جامع روی می‌آوردند. نورالدین زنگی، از اتابکان شام، در شهرهای جزیره و شام،مانند موصل و حماه، به ساخت و نوسازی جامعهای بسیاری اقدام کرد

[۱۲۰] الروضتین فی اخبار الدولتین، ج۱، ص۱۷ـ۱۸.

در دوره عبدالرحمان اوسط از خلفای اموی اندلس، جامعهای بسیاری ساخته شد.ساخت و ساز مساجد جامع، در دوره سلطان محمدبن قلاوون در مصر نیز رونق گرفت.

[۱۲۱] الدرر الکامنه فی اعیان المائه الثامنه، ج۴، ص۱۴۷.

در یمن نیز حسین بن سلامه شماری پاورپوینت کامل مسجد جامع ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint بنا یا آن‌ها را تجدید بنا کرد.

[۱۲۲] یاقوت حموی، کتاب معجم البلدان، ج۲، ص۱۲۷، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.

[۱۲۳] صفه بلادالیمن و مکه و بعض الحجاز، قسم۱، ص۱۲۰.

[۱۲۴] جامع الظاهر بیبرس البندقداری، ص۹۴ـ۹۷.

به ندرت، کسان دیگری نیز جامع احداث می‌کردند، از جمله عالمان دینی

[۱۲۵] تفسیر ابن کثیر، ج۷، جزء۱۴، ص۲۷۶.

یا ثروتمندان تائب، که برای جبران بدیهای خود، پاورپوینت کامل مسجد جامع ۱۲۰ اسلاید در PowerPointی در شهر خود می‌ساختند

[۱۲۶] سیرالملوک، ج۱، ص۱۸۵ـ۱۸۶.

[۱۲۷] المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۶، ص۱۳۵.

یا نومسلمانانی مانند شمس الدین غبریال (= گابریل ) که در دمشق ناظر دیوان‌ها بود.

[۱۲۸] الدّارس فی تاریخ المدارس، ج۲، ص۳۲۴.

هزینه‌ها و منابع درآمد

هزینه های سنگین ساخت،نگهداری و نوسازی مساجد جامع از توان مردم عادی خارج بود و معمولاً از سوی صاحبان جاه و مال و نیز از بیت المال پرداخت می‌شد. به رغم پرداخت مخارج جامع‌ها، وابستگی مالی این گونه مساجد به اشخاص نمی‌توانست پایداری و رونق این مراکز مهم مذهبی را تضمین کند. راه حل این دغدغه را مسلمانان به زودی یافتند و بانیان جامع، اموال و املاک گوناگونی را وقف کردند تا وابستگی جامعها به اشخاص و حکومت‌ها گسسته شود واین مساجد در تغییرات و تحولات سیاسی و اقتصادی آسیب نبینند.

[۱۲۹] الروضتین فی اخبار الدولتین، ج۱، ص۱۶.

[۱۳۰] الدّارس فی تاریخ المدارس، ج۲، ص۳۲۵.

[۱۳۱] شناوی، الازهر جامعاً و جامعه، ج۱، ص۸۱ـ۸۴.

در گزارشهای تاریخی، از مبالغ سنگینی که برای ساخت مساجد جامع هزینه شده یاد شده است. متوکل عباسی برای ساخت جامع بزرگ سامرا ، که در ۲۳۷ به پایان رسید، ۳۰۸ دینار پرداخت

[۱۳۲] المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۱، ص۲۵۲.

[۱۳۳] یاقوت حموی، ۱۹۶۵، ج۳، ص۱۷.

مخارج ساخت جامع ابن طولون، که در ۲۶۶ به اتمام رسید، ۰۰۰، ۱۲۰ دینار برآورد شد

[۱۳۴] یاقوت حموی، ۱۹۶۵، ج۳، ص۸۹۸.

که ظاهراً احمدبن طولون آن را از گنجی که یافته بود، پرداخت.

[۱۳۵] مآثرالانافه فی معالم الخلافه، ج۳، ص۳۳۳.

هزینه های زیاد ساخت جامع‌ها، نظارت جدّی بر آن‌ها را می‌طلبید، چنانکه ملکشاه سلجوقی زمانی که در بغداد، بنای جامع سلطانی را پی ریخت، خود بر کار ساخت آن نظارت کرد

[۱۳۶] المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۷، ص۱۱۲.

مساجد جامع، مانند هر بنای دیگری، پیوسته در معرض فرسودگی و خطر بودند و به سبب آتش سوزی‌ها، زلزله‌ها و هجوم بیگانگان، دچار آسیبهای سخت می‌شدند مثلاً آتش سوزیهای جامع اموی دمشق،

[۱۳۷] الجامع الاموی فی دمشق، ص۵۴ـ۵۶.

[۱۳۸] الجامع الاموی فی دمشق، ص۸۳ـ۸۴.

[۱۳۹] المساجد، ص۱۸۵.

[۱۴۰] طبقات الشافعیه الکبری، ج۱، ص۳۲۸.

[۱۴۱] النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره، ج۸، ص۲۰۱.

[۱۴۲] النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره، ج۸، ص۲۰۸.

[۱۴۳] المساجد، ص۱۸۶ـ۱۸۷.

از این رو، نیازمند عنایت ویژه حکومت برای نگهداری و بازسازی بودند تا روزگاری دراز مقاوم و استوار بمانند. از قضا، بیشترین آگاهیهای ما در باره تاریخ مساجد جامع به حوادث ویرانگر و بازسازی و نوسازی آن‌ها باز می‌گردد. هزینه‌های نگهداری جامع‌ها، سالانه از بیت‌المال پرداخت می‌شد.

[۱۴۴] ابونعیم اصفهانی ج۱، ص۱۷ـ۱۸.

از مخارج جامع یهودیه و نیز جامع شهر در اصفهان گزارش مفصّلی داده است. این مخارج، که تا خلافت معتمد عباسی در دیوان خراج ثبت می‌شده، شامل حق الزحمه قَوّام (متولی )، مؤذنان، مخارج حصیرها و روشنایی بوده است.
در ۲۸۵ هزینه های این پاورپوینت کامل مسجد جامع ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint روی هم به ۲۹۰ر۸درهم رسید.

اداره مساجد جامع

جامع‌ها معمولاً با نظارت خلیفه یا نائبان وی اداره می‌شد. اولین خلیفگان، به پیروی از سنّت پیامبر اکرم ، بر مسجد اصلی یا جامع به طور مستقیم نظارت داشتند. آنان خود خطبه می‌خواندند و نماز جمعه و جماعت به پا می‌داشتند.

[۱۴۵] تفسیر ابن کثیر، ج۶، جزء۱۱، ص۱۹۶.

[۱۴۶] تاریخ ابن خلدون، ج۱، مقدمه، ص۲۷۴.

و حتی بر امور آموزشی و فرهنگی آن نیز نظارت می‌کردند. در دوره های بعد، این وظیفه را خلیفه به دیگران واگذاشته، خود فقط به مناسبتهای خاص، همچون نماز عیدین، در جامع شهر حضور پیدا می‌کرد.

[۱۴۷] القلائد الجوهریه فی تاریخ الصالحیه، قسم۱، ص۱۱۶ـ۱۱۷.

[۱۴۸] صبح الاعشی فی صناعه الانشاء، ج۴، ص۳۹.

از آن پس، مساجد جامع را قاضی، عالم دینی، شرطه یا وزیر