توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت کامل مراسم حج ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت کامل مراسم حج ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت کامل مراسم حج ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint :

آیین حج

آیین حَجّ، یک آیین عبادی است که در فقه اهل بیتی شرایط معین و مشخصی دارد و در وقت و زمان خاصی هم باید انجام شود.

فهرست مندرجات

۱ – تاریخ شکل‌گیری آیین حج
۲ – نخستین حج‌گزاران
۳ – حضرت آدم مأمور بنای کعبه
۴ – سنت حج‌گزاری در میان اخلاف حضرت آدم
۵ – ناپدید شدن کعبه در طوفان نوح
۶ – حضرت ابراهیم مأمور بازسازی کعبه و احیای آیین حج
۷ – آداب حج
۸ – تقدس کعبه نزد اهل کتاب و اقوام غیرعرب
۹ – گسترش بت‌پرستی و تغییرات ماهوی آیین حج
۱۰ – انحرافات مناسک حج پیش از اسلام
۱۱ – آداب پسندیده‌ مناسک حج پیش از اسلام
۱۲ – پیراسته شدن آیین حج از مناسک شرک‌آلود
۱۲.۱ – ممنوع شدن حج‌گزاری مشرکان
۱۳ – باقی ماندن برخی از مناصب دوران جاهلی
۱۴ – حج‌گزاری با پای پیاده
۱۵ – اهمیت سیاسی حج
۱۶ – اقدامات عمرانی و رفاهی مخصوص حج گزاران
۱۶.۱ – روزگار عثمان
۱۶.۲ – زمان ولید بن عبدالملک
۱۶.۳ – زمان هشام‌ بن عبدالملک
۱۶.۴ – زمان عمربن عبدالعزیز
۱۶.۵ – زمان مهدی عباسی
۱۶.۶ – زمان هارون الرشید
۱۶.۷ – زمان منصور عباسی
۱۶.۸ – خلفای عباسی و مسئولیت امارت حج
۱۶.۹ – عمل‌الحرمین
۱۷ – موسم حج در زمان فاطمیان
۱۸ – موسم حج در زمان آل‌بویه و سلاجقه
۱۹ – ناامنی برای کاروان‌های حج در زمان عباسیان
۲۰ – راه مقابله ناامنی برای کاروان‌های حج
۲۱ – تالیفات درباره راه‌های حج
۲۲ – اقامت حجاج در مکه
۲۳ – وصیت برای دفن در مکه
۲۴ – وقف برای حرمین
۲۵ – اقدامات براوستانی و خاندان ابوسعد ورامینی
۲۶ – حج‌گزاری عرفا و زهاد
۲۷ – آداب استقبال از حجاج
۲۸ – چنگیز جلوگیری از حج‌گزاری مسلمانان
۲۹ – حج‌گزاری حجاجِ عراقی پس از حمله مغول
۳۰ – توجه مغولان به مسئله حج
۳۱ – منصب امیرالحاج
۳۱.۱ – لوازم اصلی کار امیرالحاج
۳۲ – شخصیت فعال دستگاه مغول در امور عام‌المنفعه حج
۳۳ – اقدامات ایوبیان در امور حج
۳۴ – اقدامات ممالیک نسبت به حج
۳۵ – خطرات در موسم حج
۳۶ – حج‌گزاری مسلمانان در دوره حکومت عثمانی
۳۷ – تعریف صره
۳۸ – عوامل تسلط عثمانیان بر حج‌گزاری
۳۹ – کاروان‌های حج عثمانی
۳۹.۱ – کاروان شام
۳۹.۲ – کاروان مصر
۳۹.۳ – کاروان‌های مغرب و یمن
۴۰ – امیرالحاج در دولت عثمانی
۴۱ – رسوم شامیان و مصریان در ایام حج
۴۲ – مخاطرات حج‌گزاری حجاج ایرانی
۴۳ – مسیرهای دریایی حج
۴۴ – معضلات مسیرهای دریایی حج
۴۵ – بیماری‌های موسم حج وعلت آن
۴۶ – ظهور و گسترش فرقه وهابیت
۴۷ – مشکلات حاد ایرانیان در زمان ظهور وهابیت
۴۸ – تحریم حج توسط ایران
۴۹ – فهرست منابع
۵۰ – پانویس
۵۱ – منابع

تاریخ شکل‌گیری آیین حج

درباره تاریخ شکل‌گیری و چگونگی آیین حج، اطلاع روشنی در دست نیست؛ اما روایات اسلامی بر پیشینه بسیار کهن آن تأکید کرده‌اند.

نخستین حج‌گزاران

براساس این روایات، قدمت این آیین به پیش از خلقت آدم بازمی‌گردد و نخستین حج‌گزاران فرشتگان بودند که در آسمان چهارم بر گرد بیت‌المعمور به طواف و عبادت می‌پرداختند.

[۱] محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکه و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۳۴ـ۳۶، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.

[۲] محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکه و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۴۹ـ۵۱، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.

[۳] ابن‌بابویه، علل الشرایع، ج۱، ص۴۰۲، نجف ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶، چاپ افست قم.

[۴] ابن‌بابویه، علل الشرایع، ص۶۰۴، نجف ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶، چاپ افست قم.

[۵] مُجْمَل‌التواریخ و القصص، چاپ سیف‌الدین نجم‌آبادی و زیگفرید وبر، ج۱، ص۳۷۲، نکارهاوزن ۱۳۷۸ش.

حضرت آدم مأمور بنای کعبه

این مناسک پس از خلقت آدم به زمین نیز انتقال یافت و وی به فرمان خدا، مأمور بنای کعبه و برگزاری پاورپوینت کامل مراسم حج ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint گردید.

[۶] محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکه و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۳۶ـ۴۳، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.

[۷] ابن‌بابویه، علل الشرایع، ج۱، ص۴۰۶، نجف ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶، چاپ افست قم.

[۸] مُجْمَل‌التواریخ و القصص، چاپ سیف‌الدین نجم‌آبادی و زیگفرید وبر، ج۱، ص۳۷۲، نکارهاوزن ۱۳۷۸ش.

در این خصوص، عبارت قرآنیِ «اَوَّلَ بَیتٍ» (نخستین‌ خانه ) که در توصیف کعبه به‌کار رفته است

[۹] آل‌عمران: ۹۶.

[۱۰] سفرنامه منظوم حج، سراینده: بانویی اصفهانی از دوره صفوی، چاپ رسول جعفریان، (تهران) ۱۳۷۴ش.

[۱۱] سفرنامه منظوم حج، سراینده: بانویی اصفهانی از دوره صفوی، چاپ رسول جعفریان، (تهران) ۱۳۷۴ش.

چه‌بسا ناظر به بنای کعبه توسط حضرت آدم باشد.

سنت حج‌گزاری در میان اخلاف حضرت آدم

سنّت حج‌گزاری در میان اخلاف حضرت آدم ( ملقب به ابوالحجاج ) تداوم یافت و پیامبران به برگزاری آن اهتمام ویژه‌ای داشته و بسیاری از آنان در جوار کعبه به خاک سپرده شده‌اند.

[۱۲] محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکه و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۵۱، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.

[۱۳] محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکه و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۶۸ـ۶۹، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.

[۱۴] محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکه و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۷۲ـ۷۴، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.

[۱۵] طبری، تاریخ (بیروت)، ج۱، ص۱۲۵.

[۱۶] محمدبن مسعود عیاشی، کتاب التفسیر، ج۱، ص۶۰، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم ۱۳۸۰ـ۱۳۸۱، چاپ افست تهران.

ناپدید شدن کعبه در طوفان نوح

گفته شده است که کعبه در طوفان نوح ناپدید

[۱۷] محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکه و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۳۸، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.

[۱۸] محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکه و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۵۲ـ۵۳، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.

[۱۹] ابن‌بابویه، علل الشرایع، ج۱، ص۳۹۹، نجف ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶، چاپ افست قم.

و به‌تدریج آیین‌های حج به فراموشی سپرده شد.

حضرت ابراهیم مأمور بازسازی کعبه و احیای آیین حج

این وضع تا زمانی که حضرت ابراهیم مأمور بازسازی کعبه و احیای آیین حج گردید

[۲۰] بقره: ۱۲۵.

[۲۱] بقره: ۱۲۷.

[۲۲] سفرنامه منظوم حج، سراینده: بانویی اصفهانی از دوره صفوی، چاپ رسول جعفریان، (تهران) ۱۳۷۴ش.

[۲۳] سفرنامه منظوم حج، سراینده: بانویی اصفهانی از دوره صفوی، چاپ رسول جعفریان، (تهران) ۱۳۷۴ش.

ادامه یافت.
گفته‌اند که پس از اتمام بنای کعبه، جبرئیل مناسک حج را یک به یک به او آموخت، آنگاه ابراهیم بر مکان مرتفعی (به روایتی کوه ثَبیر و به روایتی جایی که بعدها به مقام ابراهیم معروف شد) ایستاد و با صدای بلند، مردمان را به حج‌گزاری فراخواند، سپس خود، پسرش اسماعیل و گروهی از جُرهُم، به عنوان پیشگامان، حج به‌جای آوردند.

[۲۴] محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکه و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۶۶ـ۷۲، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.

[۲۵] طبری، تاریخ (بیروت)، ج۱، ص۲۶۰۲۶۲.

آداب حج

از آن پس، حج به عنوان سنّتی مقدّس و با آدابی چون مُحرِم شدن، طواف، سعی، وقوف در عرفه، مَشعَر، مِنا و مزدلفه، قربانی، تهلیل، تلبیه و رَمْیِ جمره، تداوم یافت و مناصبی چون کلیدداری، پرده‌داری و خدمتگزاری کعبه نیز پدید آمد.

[۲۶] ابن‌کلبی، کتاب الاصنام، ج۱، ص۶، چاپ احمد زکی‌پاشا، قاهره ۱۳۳۲/۱۹۱۴.

[۲۷] ابن‌هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۷۷ـ ۷۸، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، (بیروت) : دارابن‌کثیر.

[۲۸] ابن‌هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۸۴ـ ۸۵، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، (بیروت) : دارابن‌کثیر.

[۲۹] محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکه و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۹۵، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.

[۳۰] محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکه و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۱۸۶، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.

تقدس کعبه نزد اهل کتاب و اقوام غیرعرب

حج‌گزاری مختص اهالی حجاز نبود، زیرا برخی روایات تاریخی از تقدس کعبه نزد اهل کتاب و برخی اقوام غیر عرب، خبر داده‌اند.

[۳۱] محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکه و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۱۶۷ـ۱۶۹، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.

به‌ روایت ابن‌هشام

[۳۲] ابن‌هشام، السیره النبویه، قسم۱، ص ۲۳ـ۲۴، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، (بیروت) : دارابن‌کثیر.

دو دانشمند یهودی درباره عواقب هرگونه اقدام علیه کعبه به یکی از پادشاهان تُبَّع، هشدار دادند.
به نقل مسعودی،

[۳۳] مسعودی، مروج الذهب (بیروت)، ج۱، ص۲۸۳ـ۲۸۴.

ایرانیان قدیم با هدایای گران‌قیمت بسیار، به زیارت کعبه می‌رفتند زمزمه آنان بر سر چاه آن، سبب شد که « زمزم » نام گیرد.
آخرین ایرانی حج‌گزار، ساسان ( جد ساسانیان ) معرفی شده است.
از به زیارت کعبه رفتن پادشاهان حِمْیر، کِنده، غسّان و لخم نیز یاد شده است.

[۳۴] یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۴، ص۶۱۹.

با این‌حال، تقسیم‌بندی حجاج به گروههای سه‌ ‌گانه حُمس، حِلَّه و طُلْس، گویای آن است که در ادوار نزدیک به ظهور اسلام، گستره جغرافیایی و قومی حج‌گزاران، به حجاز و نواحی اطراف آن محدود شده بود.

گسترش بت‌پرستی و تغییرات ماهوی آیین حج

آیین‌های حج، با گذشت زمان و گسترش بت‌پرستی میان اعراب، تغییرات ماهوی کرد.
نخستین بار، چندین قرن پیش از ظهور اسلام، عمروبن لُحَیّ خزاعی ( سرپرست امور مکه ) بت‌هایی بر گرد کعبه نهاد که تکریم آن‌ها بخشی از آیین حج شد..

[۳۵] محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکه و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۸۸، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.

[۳۶] محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکه و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۱۰۰، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.

[۳۷] محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکه و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۱۱۶ـ۱۱۷، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.

[۳۸] ابن‌هشام، السیره النبویه، ج۱، ص۷۶ـ۷۷، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، (بیروت) : دارابن‌کثیر،.

انحرافات مناسک حج پیش از اسلام

بعدها رسوم انحرافی دیگری به مناسک حج راه یافت، از جمله سعی میان اِساف و نائله در دو محل نصب گردیدند، ولی بعداً به عنوان دو بت مورد پرستش قرار گرفتند،

[۳۹] «گزارشی از دو بازسازی کعبه و مسجدالحرام»، (ترجمه) محمدرضا فرهنگ، میقات حج، ش ۲۰ (تابستان ۱۳۷۶).

[۴۰] سفرنامه منظوم حج، سراینده: بانویی اصفهانی از دوره صفوی، چاپ رسول جعفریان، (تهران) ۱۳۷۴ش.

سوت کشیدن و کف‌زدن ؛ و بالاخره مسئله نَسیء (تغییر زمان ماه‌های حرام به منظور قرار گرفتن موسم حج در ماه‌های معتدل سال و جلب منابع تجاری )

[۴۱] ابن‌کلبی، کتاب الاصنام، ص ۹، چاپ احمد زکی‌پاشا، قاهره ۱۳۳۲/۱۹۱۴

.

[۴۲] ابن‌حبیب، کتاب المُنمَّق فی اخبار قریش، ج۱، ص۲۷۴ـ ۲۷۵، چاپ خورشید احمد فارق، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۴/۱۹۶۴.

[۴۳] محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکه و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۱۱۹ـ۱۲۰، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.

[۴۴] محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکه و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۱۸۳ـ۱۸۵، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.

در قرآن نیز به برخی از آن‌ها تصریح شده است .

[۴۵] انفال: ۳۵.

با تفوق قریش بر مکه، بدعت‌های حج بیش‌تر شد که تقسیم حجاج به سه گروه حُمْس، حِلَّه و طُلْس از آن جمله بود.

آداب پسندیده‌ مناسک حج پیش از اسلام

هرچند که آداب پسندیده‌ای نیز رواج داشت، از جمله اطعام حجاج و گاه بذل و بخشش به آنان.

[۴۶] محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکه و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۱۹۴ـ۱۹۵، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.

این رسوم، به‌ ویژه پس از تسلط قُصَیّ بن کلاب و اخلاف وی بر امور مکه، مورد توجه بسیار قرار گرفت، چنان‌که از آن پس رفادت

[۴۷] چاپ سجاد اصفهانی، میقات حج، ش ۴۸ (تابستان ۱۳۸۳).

و قیادت

[۴۸] چاپ سجاد اصفهانی، میقات حج، ش ۴۸ (تابستان ۱۳۸۳).

در کنار حجابت ( پرده‌داری و کلیدداری ) و سقایت ( آبرسانی )، از وظایف لازم‌الاجرای قریشیان، به‌ویژه خاندان قصیّ (که این مناصب میانشان موروثی شد)، گشت.

[۴۹] ابن‌حبیب، کتاب المُنمَّق فی اخبار قریش، ج۱، ص۱۹، چاپ خورشید احمد فارق، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۴/۱۹۶۴.

[۵۰] ابن‌حبیب، کتاب المُنمَّق فی اخبار قریش، ج۱، ص۲۲۲-۲۲۴، چاپ خورشید احمد فارق، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۴/۱۹۶۴.

سقایت، به‌ویژه به‌ علت گرمای هوای مکه، اهمیت فراوان داشت.
به گزارش ازرقی،

[۵۱] محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکه و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۱۱۳ـ۱۱۴، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.

عبدمناف و فرزندانش که عهده‌دار این مناصب بودند، با تدابیر رفاهی خاصی چون افزودن کشمش به آب زمزم برای کاستن از شوری آن و نیز تهیه مخلوط شیر و عسل، حجاج تشنه را سیراب می‌کردند.

پیراسته شدن آیین حج از مناسک شرک‌آلود

با ظهور اسلام، آیین حج یکی از فرایض دینی مسلمانان

[۵۲] سفرنامه منظوم حج، سراینده: بانویی اصفهانی از دوره صفوی، چاپ رسول جعفریان، (تهران) ۱۳۷۴ش.

[۵۳] ناصر شکریان، «سیر تاریخی حج در قرآن»، ج۱، ص۱۰۲، میقات حج، ش ۵۱ (بهار ۱۳۸۴).

و از مناسک شرک‌آلود پیراسته شد؛ ازاین‌رو، پیامبر اکرم پس از فتح مکه در سال هشتم هجرت، کعبه را از بت‌ها پاک ساخت.

[۵۴] محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکه و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۱۲۱ـ۱۲۳، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.

ممنوع شدن حج‌گزاری مشرکان

یک‌ سال بعد، با نزول سوره برائت، حج‌گزاری مشرکان، برای همیشه، ممنوع شد و در سال دهم نیز پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌و سلم با شرکت در پاورپوینت کامل مراسم حج ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint، احکام و آداب حج را به مسلمانان آموزش داد و مسئله نسیء را مُلغا اعلام کرد.

[۵۵] محمدبن عبداللّه ازرقی، ج۱، ص۱۷۵، اخبار مکه و ماجاء فیها من الآثار، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.

[۵۶] محمدبن عبداللّه ازرقی، ج۱، ص۱۸۶، اخبار مکه و ماجاء فیها من الآثار، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.

باقی ماندن برخی از مناصب دوران جاهلی

از مناصب دوران جاهلی نیز فقط حجابت و سقایت ابقا شد و متولیانشان در سمت خود باقی ماندند، ضمن آن‌که اطعام حجاج نیز به‌طور خاص مورد توجه پیامبر قرار گرفت.

[۵۷] محمدبن عمر واقدی، کتاب المغازی، ج۲، ص۸۳۷ـ۸۳۸، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶، چاپ افست قاهره.

احتمالا نخستین بار در همین زمان منصب امارت حج / امیرالحاج ــ که چه‌بسا شکل تغییریافته قیادت بود ــ پدیدار شد.

[۵۸] محمدبن عمر واقدی، کتاب المغازی، ج۱، ص۶، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶، چاپ افست قاهره.

از همان آغاز، فریضه حج در اسلام، اهمیت فراوان داشت.

حج‌گزاری با پای پیاده

حج‌گزاری با پای پیاده ــ اگرچه بنابه برخی روایات، سابقه‌ای کهن داشت

[۵۹] محمدبن عمر واقدی، کتاب المغازی، ج۱، ص۶۸، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶، چاپ افست قاهره.

[۶۰] طبری، تاریخ (بیروت)، ج۱، ص۱۲۵.

ــ پس از ظهور اسلام، به‌واسطه تأکیدات خاص پیامبر

[۶۱] حسن بصری، فضائل مکه معظمه (از مترجمی ناشناخته)، ج۱، ص۳۳، چاپ علی صدرایی ‌خویی، در میقات حج، ش ۱۲ (تابستان ۱۳۷۴).

به عنوان سنّتی حسنه، مورد توجه بسیار قرار گرفت، این سنّت به‌ویژه در میان خاندان پیامبر موردتوجه خاص بود؛ چنان‌که درباره امام حسن و امام زین‌العابدین علیهماالسلام آورده‌اند که بارها پیاده به حج رفتند.

[۶۲] محمدبن محمد مفید، الارشاد، ج۱، ص۲۵۶، قم:مکتبه بصیرتی.

[۶۳] یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۲۲۶.

اهمیت سیاسی حج

حج، علاوه بر جنبه عبادی، از همان روزگار پیامبر برای حکومت نوپای اسلامی، اهمیت سیاسی روزافزونی داشت، زیرا تسلط بر مکه، مشروعیت حکومت تلقی می‌شد.

[۶۴] سفرنامه منظوم حج، سراینده: بانویی اصفهانی از دوره صفوی، چاپ رسول جعفریان، (تهران) ۱۳۷۴ش.

[۶۵] طبری، تاریخ (بیروت)، ج۳، ص۳۴۲.

[۶۶] طبری، تاریخ (بیروت)، ج۳، ص۴۷۹.

[۶۷] طبری، تاریخ (بیروت)، ج۴، ص۲۴۹.

[۶۸] طبری، تاریخ (بیروت)، ج۵، ص۱۳۶.

[۶۹] احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۴۱ـ۴۳، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.

[۷۰] احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۵۱، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.

همین حساسیت، در کنار نقش مهم شهرهای مکه و مدینه در رساندن اخبار و حوادث مهم جهان اسلام، حج را به آوردگاهی سیاسی بدل کرده بود، چنان‌که طلحه و زبیر پس از جدا شدن از امام علی علیه‌السلام به بهانه به‌جا آوردن عمره، به مکه رفتند و علم مخالفت برافراشتند.

[۷۱] یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۱۸۰ـ۱۸۱.

از همین نمونه است اقدام معاویه در اعزام جاسوسانی به مکه در موسم حج، با هدف ایجاد هرج‌ومرج در قلمرو خلافت

[۷۲] امام علی علی‌بن ابی‌طالب (ع)، امام اول، نهج‌البلاغه، نامه ۳۳، چاپ صبحی صالح، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷.

؛ برافراشته شدن چهار پرچم مختلف به نمایندگی از چهار گرایش سیاسی ( خوارج، امویان، زبیریان و طرفداران محمدبن حنفیه ) در پاورپوینت کامل مراسم حج ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint سال ۶۸؛

[۷۳] سفرنامه عتبات و مکه به سال ۱۳۱۷، (از مؤلفی ناشناخته)، چاپ رسول جعفریان و صادق برزگر، در میراث اسلامی ایران، دفتر۵، به کوشش رسول جعفریان، قم: کتابخانه آیهاللّه العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۷۶ش.

و امارت حج حجاج‌بن یوسف در سال‌های ۷۲ و ۷۳، با هدف سرکوب ابن‌زبیر .

[۷۴] یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۲۶۳.

[۷۵] یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۲۶۸.

[۷۶] یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۲۸۱.

اقدامات عمرانی و رفاهی مخصوص حج گزاران

اهمیت عبادی و سیاسی حج، اقدامات عمرانی و رفاهی مخصوص حج گزاران را نیز در پی داشت.

روزگار عثمان

در روزگار عثمان، به منظور آبرسانی به حجاج، در عرفات استخرهایی ساختند و آب همه قنات‌ها را به سوی آن هدایت کردند.

[۷۷] طبری، تاریخ (بیروت)، ج۶، ص۴۳۷.

زمان ولید بن عبدالملک

[[ولیدبن عبدالملک به والیانش دستور داد تا راه‌ها و چاه‌های شهرها را ترمیم کنند، به‌ویژه آن‌هایی را که در مسیر حجاز بودند.

[۷۸] احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۶۰، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.

[۷۹] احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۶۰، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.

زمان هشام‌ بن عبدالملک

هشام‌بن عبدالملک نیز مقرر کرد تا در موسم حج، به حجاج آشامیدنیهای متنوع داده شود.

[۸۰] محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکه و ماجاء فیها من الآثار، ج۲، ص۲۴۹، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.

بخش مهمی از این اقدامات را وابستگان به دستگاه خلافت انجام می‌دادند.

زمان عمربن عبدالعزیز

عمربن عبدالعزیز هنگامی که والی مکه بود، مکیان را ملزم کرد که برای در امان ماندن اموال حجاج از دستبرد دزدان، اقدام به افروختن آتش و روشن کردن چراغ نمایند.

[۸۱] محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکه و ماجاء فیها من الآثار، ج۲، ص۱۷۲، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.

همچنین وی و رَمْله ( نوه عبدالملک‌بن مروان )، هریک، خانه‌ای را در مکه وقف سکونت حاجیان کردند، رمله در عین حال موقوفاتی را در شام، برای تأمین هزینه آشامیدنی‌های ساکنان این خانه، اختصاص داده بود.

[۸۲] محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکه و ماجاء فیها من الآثار، ج۲، ص۲۴۰ـ۲۴۱، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.

[۸۳] محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکه و ماجاء فیها من الآثار، ج۲، ص۲۴۹، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.

زمان مهدی عباسی

سفر حج مهدی عباسی در سال ۱۶۰ ــ به ‌سبب بذل و بخشش فراوانش به حجاج و مردم مکه و مدینه، و اقداماتش درخصوص احداث آبگیرهای متعدد در مسیرهای منتهی به مکه، بازسازی راه‌ها و حفر چاه‌ها ــ بسیار مشهور است.

[۸۴] مُجْمَل‌التواریخ و القصص، چاپ سیف‌الدین نجم‌آبادی و زیگفرید وبر، ج۱، ص۲۶۲، نکارهاوزن ۱۳۷۸ش.

[۸۵] محمدبن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَه من تاریخ مکه المشرفه، ج۱، ص۲۴۸، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.

[۸۶] احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۷۳، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.

[۸۷] احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۷۶، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.

[۸۸] ابراهیم‌بن اسحاق حربی، کتاب المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیره، ج۱، ص۵۴۳ـ۵۷۲، چاپ حمد جاسر، ریاض ۱۴۰۱/۱۹۸۱.

[۸۹] ابراهیم‌بن اسحاق حربی، کتاب المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیره، ج۱، ص۶۱۵ـ ۶۲۰، چاپ حمد جاسر، ریاض ۱۴۰۱/۱۹۸۱.

[۹۰] ابراهیم‌بن اسحاق حربی، کتاب المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیره، ج۱، ص۶۴۳ـ۶۴۷، چاپ حمد جاسر، ریاض ۱۴۰۱/۱۹۸۱.

سیاسی بودن این اقدامات نیز دور از ذهن نیست، زیرا در زمان او شهید فخ،

[۹۱] سفرنامه عتبات و مکه به سال ۱۳۱۷، (از مؤلفی ناشناخته)، چاپ رسول جعفریان و صادق برزگر، در میراث اسلامی ایران، دفتر۵، به کوشش رسول جعفریان، قم: کتابخانه آیهاللّه العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۷۶ش.

از حجاج خانه خدا بیعت گرفت تا بر ضد مهدی شورش کنند.

[۹۲] یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۴۰۴.

زمان هارون الرشید

درباره هارون آورده‌اند که سالی به جهاد و سالی به حج می‌رفت و در مجموع، نُه بار حج گزارد.

[۹۳] یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۴۳۰ـ۴۳۱.

[۹۴] احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۷۸، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.

وی تعداد زیادی از فقها را با خود به حج می‌برد و به حجاج و اهالی حرمین، بسیار بذل و بخشش می‌کرد.

[۹۵] طبری، تاریخ (بیروت)، ج۸، ص۳۴۷.

[۹۶] احمدبن علی مقریزی، ج۱، ص۷۹، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.

لایروبی و بازسازی قنات‌های مکه نیز از اقدامات مهم زمان وی بود.

[۹۷] محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکه و ماجاء فیها من الآثار، ج۲، ص۲۳۰، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.

با این حال مهم‌ترین حادثه موسم حج در روزگار وی، برگزاری مراسم انتصاب امین و مأمون در سال ۱۸۶ به ولایتعهدی و تعیین قلمرو حکومتی هریک از آن‌ها بود که عهدنامه آن را در کعبه آویختند، از جمله در این عهدنامه، هر دو ولیعهد تعهد کردند در صورت نقض پیمان، سی بار پیاده و با پای برهنه به حج بروند.

[۹۸] محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکه و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۲۳۱ـ۲۴۱، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.

زمان منصور عباسی

در میان خلفای عباسی، منصور بیش از همه حج گزارد

[۹۹] احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۶۷ـ ۶۸، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.

که چه‌بسا تا حدی به‌ سبب تجمع مخالفان وی در مکه و اطراف آن بود، چنان‌که پیروزی منصور بر ابراهیم‌بن عبداللّه ( برادر نفس‌زکیه ) نیز در موسم حج اعلام شد.

[۱۰۰] حُمیدبن احمد محلِّی، کتاب الحدائق الوردیه فی مناقب ائمّه الزیدیه، ج۱، ص۱۷۴، چاپ سنگی (بی‌جا) ۱۳۵۶ـ۱۳۵۷، چاپ افست دمشق ۱۴۰۵/۱۹۸۵.

گفته‌اند که پس از هارون، هیچ‌یک از خلفای عباسی حج نگزاردند.

[۱۰۱] محمدبن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَه من تاریخ مکه المشرفه، ج۱، ص۲۴۹، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.

[۱۰۲] احمدبن علی مقریزی، الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک، ج۱، ص۷۸، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید ۱۴۲۰/۲۰۰۰.

خلفای عباسی و مسئولیت امارت حج

با این حال خلفای عباسی (نظیر اسلاف امویشان ) معمولا مسئولیت مهم امارت حج را به افرادی خارج از تیره و قبیله یا اعوان و انصار خود واگذار نمی‌کردند.
از همین‌گونه بود منصب عمل‌الحرمین ( اداره امور حرمین ) که نمایندگان و امیران تابع خلیفه عهده‌دار آن بودند یا سقایت حجاج که تا نیمه قرن سوم همچنان در اختیار اخلاف عباس‌بن عبدالمطلب قرار داشت

[۱۰۳] محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکه و ماجاء فیها من الآثار، ج۱، ص۱۱۴ـ۱۱۵، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.

البته موروثی بودن این منصب، معلول عوامل دیگری چون سنن قبیله‌ای نیز بود.

عمل‌الحرمین

عمل‌الحرمین، منصبی تشریفاتی ـ سیاسی بود که متصدی آن از میان امرای بانفوذ انتخاب می‌شد و هنگام خطبه خواندن در مکه، نامش همراه با نام خلیفه ذکر می‌شد و در موسم حج، عَلَمی نیز برای وی نصب می‌گشت، در مقابل، او نیز موظف بود مالیاتی معین به دستگاه خلافت بپردازد و امنیت مکه و کاروان‌های حجاج را تأمین کند.
در این خصوص، طاهریان که از ۲۳۷ تا ۲۵۳ و صفاریان که از ۲۶۵ تا ۲۷۱ عهده‌دار این منصب بودند، به‌ویژه شایان ذکرند.

[۱۰۴] طبری، تاریخ (بیروت)، ج۹، ص۵۹۹۶۰۰.

[۱۰۵] طبری، تاریخ (بیروت)، ج۹، ص۶۵۲-۶۵۳.

[۱۰۶] طبری، تاریخ (بیروت)، ج۱، ص۷.

[۱۰۷] تاریخ سیستان، نوشته به نیمه‌ی قرن پنجم هجری، ج۱، ص۱۲۱، ویرایش متن: جعفر مدرس صادقی، تهران: نشر مرکز، ۱۳۷۳ش.

[۱۰۸] تاریخ سیستان، نوشته به نیمه‌ی قرن پنجم هجری، ج۱، ص۱۲۳، ویرایش متن: جعفر مدرس صادقی، تهران: نشر مرکز، ۱۳۷۳ش.

[۱۰۹] تاریخ سیستان، نوشته به نیمه‌ی قرن پنجم هجری، ج۱، ص۱۳۰، ویرایش متن: جعفر مدرس صادقی، تهران: نشر مرکز، ۱۳۷۳ش.

[۱۱۰] کتاب العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق، ج۴، قسم۱، ص۳۹، قسم۱، چاپ عمر سعیدی، دمشق ۱۹۷۲.

با این همه، اداره امور حرمین، در بسیاری موارد، با اختلال بسیار همراه بود که این معضِل، طیف متنوعی از فرصت‌طلبی‌های غارتگرانه،

[۱۱۱] محمدبن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَه من تاریخ مکه المشرفه، ج۱، ص۲۴۹، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.

[۱۱۲] محمدبن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَه من تاریخ مکه المشرفه، ج۱، ص۲۵۲، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.

شورش‌های مقطعی ( ابن‌طباطبا ؛ نفس‌زکیه )، جنگ و گریز رقبای سیاسی

[۱۱۳] طبری، تاریخ (بیروت)، ج۹، ص۵۹۹۶۰۰.

[۱۱۴] طبری، تاریخ (بیروت)، ج۹، ص۶۵۲۶۵۳.

[۱۱۵] محمدبن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَه من تاریخ مکه المشرفه، ج۱، ص۲۵۰ـ۲۵۱، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.

[۱۱۶] محمدبن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَه من تاریخ مکه المشرفه، ج۱، ص۲۵۴ـ۲۵۵، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.

و سیطره رقبای عباسیان بر حرمین را شامل می‌شد.
مورد اخیر، به‌ویژه از اوایل قرن چهارم به بعد، با استیلای بنوسلیمان (از سادات حسنی ) بر مکه،

[۱۱۷] احمدبن علی قلقشندی، صبح‌الاعشی فی صناعه الانشا، ج۱، ص۱۶۱، قاهره ۱۳۳۱ـ۱۳۳۸/ ۱۹۱۳ـ۱۹۳۰، چاپ افست ۱۳۸۳/۱۹۶۳.

تحرکات وسیع قرمطیان در حجاز و عراق، اقدامات اخشیدیان برای استیلا بر حرمین

[۱۱۸] مسکویه، تجارب الامم، ج۲، ص۱۵۸.

[۱۱۹] ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۵۰۶.

و بالاخره تسلط فاطمیان بر مکه و مدینه، ابعاد گسترده‌ای یافت.

موسم حج در زمان فاطمیان

برای فاطمیان، حج از موارد استراتژیک در سیاست خارجی، به‌ویژه برای تقابل با خلافت عباسی، بود.
مهم‌ترین جلوه این تقابل، رقابت تنگاتنگ آنان با آل‌بویه و بعدها سلاجقه (نمایندگان عباسیان در اداره حرمین) در امر خطبه‌خوانی موسم حج بود که به‌تناوب میان آنان دست به دست می‌گشت.

[۱۲۰] ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۵۰۶.

[۱۲۱] ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۶۶۷.

[۱۲۲] ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۶۹۴.

[۱۲۳] ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۱۰، ص۶۱.

[۱۲۴] عبداللّه‌بن علی کاشانی، زبدهالتواریخ: بخش فاطمیان و نزاریان، ج۱، ص۶۰، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، تهران ۱۳۶۶ش.

با این حال، فاطمیان ــبه‌سبب سیاست‌هایی چون ارسال آذوقه برای حرمین، فرستادن مقرری و هدایا برای خدام و مجاورین و پرده‌داران و کلیدداران کعبه و نیز امیر مکه، ارسال جامه کعبه به صورت سالیانه و بالاخره ایجاد امنیتِ بیشتر برای کاروان‌های حجاج در مسیر مصر و شام موفق‌تر بودند و تا پایان خلافت فاطمی، غالباً خطبه به نام آنان خوانده می‌شد.

[۱۲۵] ناصرخسرو، سفرنامه حکیم ناصرخسرو قبادیانی مروزی، ج۱، ص۱۳۲، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۶۳ش.

[۱۲۶] ناصرخسرو، سفرنامه حکیم ناصرخسرو قبادیانی مروزی، ج۱، ص۱۳۵ـ۱۳۶، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۶۳ش.

[۱۲۷] عبداللّه‌بن علی کاشانی، زبدهالتواریخ: بخش فاطمیان و نزاریان، ج۱، ص۱۱۱، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، تهران ۱۳۶۶ش.

[۱۲۸] محمدبن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَه من تاریخ مکه المشرفه، ج۱، ص۲۵۱، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.

[۱۲۹] احمدبن علی قلقشندی، صبح‌الاعشی فی صناعه الانشا، ج۴، ص۲۶۸ـ۲۷۱، قاهره ۱۳۳۱ـ۱۳۳۸/ ۱۹۱۳ـ۱۹۳۰، چاپ افست ۱۳۸۳/۱۹۶۳.

در دستگاه فاطمیان، امارت حج از وظایف ارباب سیوف بود.

[۱۳۰] احمدبن علی قلقشندی، صبح‌الاعشی فی صناعه الانشا، ج۳، ص۲۷۴، قاهره ۱۳۳۱ـ۱۳۳۸/ ۱۹۱۳ـ۱۹۳۰، چاپ افست ۱۳۸۳/۱۹۶۳.

موسم حج در زمان آل‌بویه و سلاجقه

آل‌بویه و سلاجقه، اگرچه عنوان عمل‌الحرمین نداشتند، برای نظارت بر امور حرمین تلاش فراوان کردند و گاه در خطبه‌های موسم حج، نامشان با نام خلیفه ذکر می‌شد.

[۱۳۱] ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۵۰۶.

[۱۳۲] ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۱۰، ص۶۱.

عضدالدوله با برخی اقدامات رفاهی و عمرانی ــچون لغو اخذ مالیات راهداری از حجاج مسیر عراق، بازسازی مسیر مکه، اهدای پول بسیار به خاندان‌های بانفوذ مکه و مجاوران خانه خدا، حفر چاههای آب در مسیر مکه و بالاخره فرستادن جامه کعبه به صورت سالیانه

[۱۳۳] مسکویه، تجارب الامم، ج۲، ص۴۰۷.

[۱۳۴] ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۷۰۵.

ــ موقعیت خود را در حرمین تحکیم کرد.
آلب‌ارسلان و ملکشاه سلجوقی نیز، به‌رغم توان نظامی، از چنین سیاست‌هایی بهره گرفتند.

[۱۳۵] ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۱۰، ص۶۱.

[۱۳۶] عبداللّه‌بن علی کاشانی، زبدهالتواریخ: بخش فاطمیان و نزاریان، ج۱، ص۱۱۱، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، تهران ۱۳۶۶ش.

[۱۳۷] محمدبن علی راوندی، راحهالصدور و آیهالسرور در تاریخ آل‌سلجوق، ج۱، ص۱۳۱، به سعی و تصحیح محمد اقبال، بانضمام حواشی و فهارس با تصحیحات لازم مجتبی مینوی، تهران ۱۳۶۴ش.

ناامنی برای کاروان‌های حج در زمان عباسیان

در اوایل قرن چهارم تحرکات قرامطه و ناتوانی عباسیان از دفع آنها، طی سالیان متوالی، برای حاجیانی که از مسیر عراق سفر می‌کردند، به کابوسی هولناک بدل شده بود.
قتل و غارت کاروان‌های حج و ناامنی حاصل از آن، به اندازه‌ای بود که بارها و بارها یا حرکت کاروان‌های حج متوقف شدند یا کاروان‌ها به مکه نرسیدند یا پاورپوینت کامل مراسم حج ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint نیمه تمام ماند و یا به خاک و خون کشیده شد.

[۱۳۸] کتاب العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق، ج۴، قسم۱، ص۲۲۳، قسم۱، چاپ عمر سعیدی، دمشق ۱۹۷۲.

[۱۳۹] کتاب العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق، ج۴، قسم۱، ص۲۲۸، قسم۱، چاپ عمر سعیدی، دمشق ۱۹۷۲.

[۱۴۰] کتاب العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق، ج۴، قسم۱، ص۲۵۷، قسم۱، چاپ عمر سعیدی، دمشق ۱۹۷۲.

[۱۴۱] کتاب العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق، ج۴، قسم۱، ص۲۸۶، قسم۱، چاپ عمر سعیدی، دمشق ۱۹۷۲.

[۱۴۲] مُجْمَل‌التواریخ و القصص، چاپ سیف‌الدین نجم‌آبادی و زیگفرید وبر، ج۱، ص۲۹۰، نکارهاوزن ۱۳۷۸ش.

[۱۴۳] ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۱۴۷.

[۱۴۴] ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۱۵۵۱۵۶.

[۱۴۵] ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۱۶۰.

در یکی از مهم‌ترین این ترک‌تازیها،

[۱۴۶] (از مؤلفی ناشناخته)، چاپ رسول جعفریان و صادق برزگر، در میراث اسلامی ایران، دفتر۵، به کوشش رسول جعفریان، قم: کتابخانه آیهاللّه العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۷۶ش.

ابوطاهر جَنّابی و سپاهش، پس از کشتار وسیع حاجیان و اهالی مکه، اجساد را در چاه زمزم ریختند و حجرالاسود را با خود به بحرین بردند که سالها در آن‌جا باقی ماند

[۱۴۷] ۲۵۷ـ۲۵۹، کتاب العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق، ج۴، قسم۱، ص۲۴۹ـ۲۵۱، ج۴، قسم۱، چاپ عمر سعیدی، دمشق ۱۹۷۲.

[۱۴۸] مُجْمَل‌التواریخ و القصص، چاپ سیف‌الدین نجم‌آبادی و زیگفرید وبر، ج۱، ص۲۹۱ـ۲۹۲، نکارهاوزن ۱۳۷۸ش.

غیر از قرامطه، راهزنانی نیز با کمین در مسیر حجاج، آنها را غارت می‌کردند

[۱۴۹] مسکویه، تجارب الامم، ج۲، ص۲۱۵.

[۱۵۰] ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۹، ص۲۳۶.

[۱۵۱] احمدبن علی قلقشندی، صبح‌الاعشی فی صناعه الانشا، ج۱، ص۱۲۷، قاهره ۱۳۳۱ـ۱۳۳۸/ ۱۹۱۳ـ۱۹۳۰، چاپ افست ۱۳۸۳/۱۹۶۳.

راه مقابله ناامنی برای کاروان‌های حج

و تنها راه‌های مقابله با آنها، همراهی گروهی نظامی با کاروان‌ها

[۱۵۲] عبدالجلیل قزوینی، نقض، ج۱، ص۲۰۱، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ش.

و نیز استفاده از راه‌شناس‌های خبره‌ای بود که قادر به هدایت کاروان از مسیرهای امن‌تر بودند، صرف‌نظر از معضلات این چنینی و فارغ از دنیای حکومت و سیاست، سنّت حج‌گزاری در میان مسلمانان، مقتضیات خاص خود را داشت.

تالیفات درباره راه‌های حج

نخستین آثار درباره راه‌های حج در همین قرون تألیف شد

[۱۵۳] اصطخری، صور الاقالیم، ج۱، ص۲۶ـ۲۸.

[۱۵۴] ابن‌خرداذبه، المسالک و الممالک، ج۱، ص۱۴۷ـ۱۵۰.

[۱۵۵] ابن‌فقیه، اخبار البلدان، ج۱، ص۲۱ـ۲۲.

که در یکی از مهم‌ترین آنها (متعلق به قرن سوم) راه بغداد و کوفه، راه بصره، راه یمامه، راه یمن، راه حضرموت، راه مصر، راه شام، راه طائف و راه جدّه، مسیرهای شناخته شده حج در جهان اسلام معرفی شده‌اند.

[۱۵۶] ابراهیم‌بن اسحاق حربی، کتاب المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیره، ج۱، ص۵۴۳ـ۶۵۷، چاپ حمد جاسر، ریاض ۱۴۰۱/۱۹۸۱.

اقامت حجاج در مکه

حجاج بسیاری یا از ابتدا به قصد اقامت طولانی یا دائم وارد مکه می‌شدند و یا پس از ورود به مکه، به دلایل متعدد، برای همیشه رحل اقامت می‌افکندند.
تنوخی

[۱۵۷] محسن‌بن علی تنوخی، ج۲، ص۲۷۹ـ۲۸۱، کتاب الفرج بعدالشده، چاپ عبود شالچی، بیروت ۱۳۹۸/۱۹۷۸.

از اهتمام حجاج متمول به کمک به فقرای مدینه، به‌ویژه علویان، یاد کرده و کشّی

[۱۵۸] محمدبن عمر کشّی، اختیار معرفهالرجال، ج۱، ص۵۵۷، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش.

نیز ضمن اشاره به مشکلات مالی حجاج شیعه، از توقیع امام زمان علیه‌السلام برای رفع این مشکلات سخن گفته است.

وصیت برای دفن در مکه

به خاک سپرده شدن در مکه، به‌ویژه در پاورپوینت کامل مراسم حج ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint، نیز از جمله رسومی بود که بزرگان و صاحب‌منصبان بدان وصیت می‌کردند.

[۱۵۹] کتاب العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق، ج۴، قسم۱، ص۱۰۷، قسم۱، چاپ عمر سعیدی، دمشق ۱۹۷۲.

وقف برای حرمین

از دیگر سنن پررونق، وقف کردن برای حرمین بود که به‌ویژه شیعیان دوازده امامی عصر سلجوقی، بدان توجه خاص داشتند.

اقدامات براوستانی و خاندان ابوسعد ورامینی

عبدالجلیل قزوینی

[۱۶۰] عبدالجلیل قزوینی، نقض، ج۱، ص۸۲، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ش.

[۱۶۱] عبدالجلیل قزوینی، نقض، ج۱، ص۲۰۰، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ش.

[۱۶۲] عبدالجلیل قزوینی، نقض، ج۱، ص۲۲۲، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ش.

از خیرات و مبرّات فراوان مجدالملک براوستانی ( وزیر برکیارق ) در حرمین و نیز از اقدامات خاندان رضی‌الدین ابوسعد ورامینی که به سبب انفاق فراوان به حجاج، رسیدگی به امور حرمین و بقای عمارات متعدد در مکه و مدینه، شهرت بسیار داشته‌اند، یاد کرده است.

[۱۶۳] سمعانی، الانساب، ج۵، ص۵۸۷.

[۱۶۴] رسول جعفریان، «خاندان ابوسعد ورامینی و تلاش برای آبادانی حرمین شریفین»، ج۱، ص۱۶۶ـ۱۶۷، میقات حج، ش ۱ (پاییز ۱۳۷۱).

حج‌گزاری عرفا و زهاد

یکی از رسوم حج‌گزاری این ادوار، حج‌گزاری عرفا و زهاد با آدابی خاص بود، از جمله بی‌زاد و توشه سفر کردن با هدف توکل کامل به خدا (که گاه به افراط کشیده می‌شد)، صبر بر دشواریهای راه، توسل به امدادهای غیبی، پرهیز از غرور، بی‌اعتنایی به ستمگران و استفاده نکردن از خدمات رفاهی حکومتی، انجام دادن برخی اعمال طاقت‌فرسا با انگیزه حفظ حرمت‌ خانه خدا، و اهتمام به ختم قرآن در طواف .

[۱۶۵] محمدبن ابراهیم عطار، کتاب تذکرهالاولیاء، ج۱، ص۹۱، چاپ محمد قزوینی، تهران ۱۳۳۶ش.

[۱۶۶] محمدبن ابراهیم عطار، ج۱، ص۹۷، کتاب تذکرهالاولیاء، چاپ محمد قزوینی، تهران ۱۳۳۶ش.

>

[۱۶۷] محمدبن ابراهیم عطار، ج۱، ص۱۰۹، کتاب تذکرهالاولیاء، چاپ محمد قزوینی، تهران ۱۳۳۶ش.

[۱۶۸] محمدبن ابراهیم عطار، کتاب تذکرهالاولیاء، ج۱، ص۲۵۹، چاپ محمد قزوینی، تهران ۱۳۳۶ش.

[۱۶۹] محمدبن ابراهیم عطار، کتاب تذکرهالاولیاء، ج۲، ص۱۰۱، چاپ محمد قزوینی، تهران ۱۳۳۶ش.

بسیاری از آنان بارها به حج می‌رفتند و گاه سفرشان چند سال به طول می‌انجامید.

[۱۷۰] محمدبن ابراهیم عطار، کتاب تذکرهالاولیاء، ج۱، ص۹۱، چاپ محمد قزوینی، تهران ۱۳۳۶ش.

آداب استقبال از حجاج

بخش دیگری از آیین‌های حج، آداب استقبال از حجاج بود که ظاهراً به شیوه جشنی عمومی برگزار می‌شد، مثلا نقل است که در سال ۳۱۷ برای استقبال از حجاج، بغداد را آراسته بودند.

[۱۷۱] کتاب العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق، ج۴، قسم۱، ص۲۵۳، قسم۱، چاپ عمر سعیدی، دمشق ۱۹۷۲.

چنگیز جلوگیری از حج‌گزاری مسلمانان

با هجوم مغولان به سرزمین‌های شرقی اسلامی در قرن هفتم، حج‌گزاری مسلمانان این خطه بسیار دشوار شد.
چنگیز با این استدلال که «سراسر جهان خانه خداست » از حج‌گزاری مسلمانان قلمرو خود جلوگیری کرد.

[۱۷۲] ابوالغازی بهادرخان، شجره ترک، ج۱، ص۱۳۰، چاپ پیتر د مزون، سن‌پطرزبورگ ۱۲۸۷/۱۸۷۱، چاپ افست آمستردام ۱۹۷۰.

از نظر جانشینان او نیز تا پیش از مسلمان شدنشان، بی‌شک مسئله همین‌گونه بوده است، چون تا مدتهای مدید راه حج (در قلمرو مغولان) بسته بود.

[۱۷۳] عطاملک‌بن محمد جوینی، «حکم فتح راه حجاز»، ج۱، ص۶۸، چاپ رسول جعفریان، میقات حج، ش ۱۵ (بهار ۱۳۷۵).

حج‌گزاری حجاجِ عراقی پس از حمله مغول

فاسی، نخستین حج‌گزاریِ حجاجِ عراقی ( عراق عرب و عراق عجم ) پس از حمله مغول را در سال ۶۶۶ دانسته،

[۱۷۴] محمدبن احمد فاسی، الزُهوُر المُقتَطَفَه من تاریخ مکه المشرفه، ج۱، ص۲۵۹، چاپ ادیب محمد غزاوی، بیروت ۲۰۰۰.

که این گزارش با تاریخ صدور یر لیغ اباقاخان مبنی بر بازگشایی راه حجاز

[۱۷۵] سفرنامه عتبات و مکه به سال ۱۳۱۷، (از مؤلفی ناشناخته)، چاپ رسول جعفریان و صادق برزگر، در میراث اسلامی ایران، دفتر۵، به کوشش رسول جعفریان، قم: کتابخانه آیهاللّه العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۷۶ش.

سازگار است.

[۱۷۶] عطاملک‌بن محمد جوینی، «حکم فتح راه حجاز»، ج۱، ص۶۶ـ۶۹، چاپ رسول جعفریان، میقات حج، ش ۱۵ (بهار ۱۳۷۵).

این یرلیغ، که حاصل تلاش ع طاملک جوینی بود، به‌دلیل اشاره به اعزام نیروی نظامی برای حفاظت از کاروان‌ها،

[۱۷۷] عطاملک‌بن محمد جوینی، «حکم فتح راه حجاز»، ج۱، ص۶۶ـ۶۹، چاپ رسول جعفریان، میقات حج، ش ۱۵ (بهار ۱۳۷۵).

حاکی از برقراری نظارت حکو