توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت کامل مدرسه علمیه قم ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت کامل مدرسه علمیه قم ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت کامل مدرسه علمیه قم ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint :

حوزه علمیه قم

حوزه علمیه عنوانی متأخر برای مراکز آموزش علوم دینی در میان امامیه است و حوزه علمیه قم پررونق‌ترین و بزرگ‌ترین حوزه‌های علمیه در عصر حاضر می‌باشد.

فهرست مندرجات

۱ – قدمت
۱.۱ – مذهب شیعه در قم
۱.۲ – حوزه علمیه
۲ – خاندان ابوبکر بن عبدالله
۳ – علمای شیعه قرن سوم
۳.۱ – خاندان برقی
۳.۲ – خاندان حمیری
۳.۳ – خاندان ابراهیم بن هاشم
۳.۴ – خاندان مُتَّیْل قمی
۳.۵ – خاندان ابن بابویه
۴ – علویان و سادات
۵ – گسترش کمی حوزه قم
۶ – ارتباط با ائمه
۷ – دانش‌ها و کتاب‌ها
۷.۱ – علوم دینی
۷.۲ – علوم قرآنی
۷.۳ – علم کلام
۷.۴ – رد غلات
۷.۵ – تاریخ و جغرافیا
۷.۶ – علم رجال
۷.۷ – علم حدیث
۷.۷.۱ – گستردگی
۷.۷.۲ – متن‌گرایی
۷.۷.۳ – نقد متن‌گرایی
۷.۷.۴ – محدثان فقیه
۸ – روش‌های آموزشی
۸.۱ – اجازه روایت
۹ – اقتصاد حوزه
۱۰ – عرصه سیاست
۱۰.۱ – تصدی مناصب دیوانی
۱۰.۲ – مباحث نظری حکومت
۱۱ – دوران سلجوقیان
۱۲ – حمله مغول
۱۳ – عصر صفوی تا قاجار
۱۳.۱ – وضعیت حوزه
۱۳.۲ – علمای مشهور
۱۳.۲.۱ – قرن دهم
۱۳.۲.۲ – قرن یازدهم
۱۳.۲.۳ – قرن دوازدهم
۱۳.۲.۴ – قرن سیزدهم
۱۴ – فهرست منابع
۱۵ – پانویس
۱۶ – منبع

قدمت

مذهب شیعه در قم

قدمت بسیار زیاد حوزه علمیه قم، خود حاصل دیرینگی مذهب شیعه در این شهر است که با مهاجرت افراد قبیله در اصل یمنیِ اشعری از کوفه به قم پیوند وثیق دارد.

[۱] حسن بن محمد قمی، کتاب تاریخ قم، ج۱، ص۲۴۰، ترجمه حسن بن علی قمی، چاپ جلال‌الدین طهرانی، تهران ۱۳۶۱ ش.

گسترش و افزایش مهاجرت اشعریان شیعی در سده دوم، شهر قم را به زودی به یکی از شهرهای مسلمان‌نشین شیعهمذهب تبدیل کرد.
بررسی زندگی‌نامه محدّثان و علمای اهل تشیع که در سده دوم، یا حتی اول، در قم زندگی می‌کرده‌اند، نشان دهنده تکوین حوزه علمیه شیعی در این شهر از نخستین دهه‌های سده دوم هجری است.

حوزه علمیه

از فهرست ۹۱ تن از دانشمندان و محدّثان خاندان اشعری در قم در فاصله سده اول تا چهارم که جعفر مهاجر

[۲] جعفر مهاجر، رجال الاشعریین من المحدثین و اصحاب الائمه علیهمالسلام، ج۱، ص۱۹۲- ۱۹۵، قم ۱۴۲۹.

گردآوری کرده، ۳۳ تن در سده دوم می‌زیسته‌اند که این رقم خود نشان می‌دهد که از اواخر قرن اول و در طول سده دوم حوزه قم کاملا فعال بوده است.

خاندان ابوبکر بن عبدالله

ابوبکر بن عبداللّه بن سعد بن مالک بن عامر اشعری (زنده در اواخر قرن اول)، محدّث و صحابی امام صادق علیه‌السلام از جمله این افراد است که از نسل او دانشمندان بسیاری پدید آمدند.

[۳] احمد بن محمد برقی، کتاب الرجال، ج۱، ص۴۳، در ابن داوود حلّی، کتاب‌الرجال، تهران ۱۳۸۳ ش.

[۴] حسن بن محمد قمی، کتاب تاریخ قم، ج۱، ص۲۴۱، ترجمه حسن بن علی قمی، چاپ جلال‌الدین طهرانی، تهران ۱۳۶۱ ش.

[۵] جعفر مهاجر، رجال الاشعریین من المحدثین و اصحاب الائمه علیهمالسلام، ج۱، ص۲۶، قم ۱۴۲۹.

نیای ابوبکر بن عبداللّه، سعد بن مالک، سرسلسله مهاجران خاندان اشعری به قم بوده است.

[۶] احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ج۱، ص۲۱۶، چاپ محمدجواد نائینی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.

یازده تن دیگر از فرزندان عبداللّه بن سعد اشعری نیز از راویان و محدّثان سده دوم هجری بوده‌اند

[۷] حسن بن محمد قمی، کتاب تاریخ قم، ج۱، ص۲۷۸، ترجمه حسن بن علی قمی، چاپ جلال‌الدین طهرانی، تهران ۱۳۶۱ ش.

از جمله: موسی بن عبداللّه بن سعد اشعری (زنده در ۱۱۴)، صحابی امام صادق که پیش‌گام تبلیغ و ترویج مذهب شیعه در قم بود

[۸] احمد بن محمد برقی، کتاب الرجال، ج۱، ص۳۰، در ابن داوود حلّی، کتاب‌الرجال، تهران ۱۳۸۳ ش.

[۹] حسن بن محمد قمی، کتاب تاریخ قم، ج۱، ص۲۷۸، ترجمه حسن بن علی قمی، چاپ جلال‌الدین طهرانی، تهران ۱۳۶۱ ش.

یَسَع بن عبداللّه (زنده در ۱۱۴) از راویان امام صادق علیه‌السلام

[۱۰] حسن بن محمد قمی، کتاب تاریخ قم، ج۱، ص۲۷، ترجمه حسن بن علی قمی، چاپ جلال‌الدین طهرانی، تهران ۱۳۶۱ ش.

[۱۱] حسن بن محمد قمی، کتاب تاریخ قم، ج۱، ص۲۴۱، ترجمه حسن بن علی قمی، چاپ جلال‌الدین طهرانی، تهران ۱۳۶۱ ش.

[۱۲] خویی، معجم رجال الحدیث، ج۲۰، ص۱۲۵.

یعقوب بن عبداللّه (زنده در ۱۱۴) صحابی امام صادق

[۱۳] احمد بن محمد برقی، کتاب الرجال، ج۱، ص۲۸، در ابن داوود حلّی، کتاب‌الرجال، تهران ۱۳۸۳ ش.

[۱۴] یاقوت حموی، معجم البلدان، ذیل «قم».

[۱۵] جعفر مهاجر، رجال الاشعریین من المحدثین و اصحاب الائمه علیهمالسلام، ج۱، ص۱۸۶ـ ۱۸۷، قم ۱۴۲۹.

ادریس بن عبداللّه (زنده در ۱۸۳)، صحابی امام صادق علیه‌السلام.

[۱۶] احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ج۱، ص۲۶۰، چاپ محمدجواد نائینی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.

[۱۷] محمد بن حسن طوسی، رجال الطوسی، ج۱، ص۱۶۳، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۲۰الف.

یکی دیگر از دانشمندان اشعری در قرن دوم عبدالعزیز بن مهتدی بن محمد (زنده در ۱۸۳) بود.
وی از جانب امام رضا علیه‌السلام وکالت داشته و نامش در اسنادِ دست‌کم شانزده حدیث در کتب اربعه حدیثی شیعه آمده است.

[۱۸] احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ج۲، ص۶۰، چاپ محمدجواد نائینی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.

[۱۹] جعفر مهاجر، رجال الاشعریین من المحدثین و اصحاب الائمه علیهمالسلام، ج۱، ص۹۶، قم ۱۴۲۹.

علمای شیعه قرن سوم

شمار علمای شیعه در قرن سوم هم‌چنان روی به افزایش داشته، چنان‌که بنا بر فهرست پیش گفته،

[۲۰] جعفر مهاجر، رجال الاشعریین من المحدثین و اصحاب الائمه علیهمالسلام، ج۱، ص۱۹۲ـ۱۹۵، قم ۱۴۲۹.

۴۴ تن در این قرن می‌زیسته‌اند.
این رقم اگر در کنار شمار دانشمندان خاندان‌های دیگر از قرن سوم به بعد، مانند خاندان برقی، حِمْیَری، ابراهیم بن هاشم قمی، ابن مَتّیل/ مُتَّیْل، ابن بابویه و دیگر خاندان‌های دانش‌پرور نهاده شود، گسترش سریع حوزه قم را در قرون سوم به بعد به خوبی نشان می‌دهد.

خاندان برقی

سرسلسله و نخستین دانشمند خاندان برقی، ابوعبداللّه محمد بن خالد بن عبدالرحمان برقی (زنده قبل از ۲۲۰) از اصحاب امام کاظم و امام رضا سلام‌اللّه‌علیهما راوی و محدّث معروف سده دوم و اوایل قرن سوم بوده است.
فرزند محمد بن خالد برقی، احمد بن محمد نام‌دارترین دانشمند این خاندان است (برای دیگر دانشمندان این خاندان به این منبع رجوع کنید

[۲۱] احمد بن محمد برقی، کتاب الرجال، در ابن داوود حلّی، کتاب‌الرجال، تهران ۱۳۸۳ ش.

).

خاندان حمیری

مشهورترین فرد خاندان حمیری، ابوالعباس عبداللّه بن جعفر حِمیَری (متوفی ح ۳۱۰)، از راویان امام هادی و امام عسکری علیهماالسلام بوده که در کتب اربعه فقهی شیعی بیش از ۱۸۰ حدیث به نقل از وی آمده است.
او کتاب‌های بسیاری نوشته است، مانند قرب الاسناد الی الرضا، و قرب الاسناد الی صاحب الامر.

[۲۲] احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ج۲، ص۱۸ـ۱۹، چاپ محمدجواد نائینی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.

[۲۳] محمد بن حسن طوسی، رجال الطوسی، ج۱، ص۳۸۹، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۲۰الف.

[۲۴] محمد بن حسن طوسی، رجال الطوسی، ج۱، ص۴۰۰، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۲۰الف.

[۲۵] موسوعه طبقات الفقهاء، اشراف جعفر سبحانی، ج۴، ص۲۳۸، قم: مؤسسه الامام الصادق، ۱۴۱۸ـ۱۴۲۴.

فرزندش، ابوجعفر محمد نیز از راویان سرشناس و موثق و صاحب تألیفاتی بوده و با امام عصر علیه‌السلام مکاتبه کرده است.

[۲۶] احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ج۲، ص۲۵۳، چاپ محمدجواد نائینی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.

خاندان ابراهیم بن هاشم

ابواسحاق ابراهیم بن هاشم قمی (زنده در ۲۴۷) نیز سرسلسله خاندانی علمی در حوزه قم بود.
وی اصالتآ کوفی و شاگرد یونس بن عبدالرحمان و از پیش‌گامان علم حدیث در قم بود.
وی را نخستین محدّثی دانسته‌اند که احادیث کوفیان را در قم نشر داده است.

[۲۷] احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ج۱، ص۸۹، چاپ محمدجواد نائینی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.

[۲۸] محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب‌الاصول، ج۱، ص۱۱ـ ۱۲، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰ب.

فرزندش، علی بن ابراهیم قمی محدّث و مفسری بسیار مشهور (تفسیر علی بن ابراهیم قمی) و از مشایخ کلینی بوده است.

خاندان مُتَّیْل قمی

فرزندان مَتّیل/ مُتَّیْل قمی نیز در شمار محدّثان برجسته بوده‌اند.
حسن بن متّیل (زنده پس از ۳۰۰) مصنف و محدّث مشهوری در قم بوده و کتابی به نام نوادر داشته است.

[۲۹] احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ج۱، ص۱۵۵، چاپ محمدجواد نائینی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.

[۳۰] نورالدین علی منعّل قمی، تذکره مشایخ قم، ج۱، ص۳۷، چاپ مدرسی طباطبائی، قم ۱۳۵۳ش.

برادرش علی بن متیل، از مشایخ شیخ صدوق بوده است.

[۳۱] محمدعلی بن حسین نائینی، ریاض المحدثین فی ترجمه الرواه و العلماء القمیین من المتقدمین و المتأخرین، ج۱، ص۴۹۵، چاپ محمدرضا انصاری قمی، قم ۱۳۸۱ ب.

احمد بن متّیل و فرزندش جعفر بن احمد نزد ابوجعفر محمد بن عثمان عَمْری، دومین نایب خاص امام زمان آن‌چنان قدر و اعتباری داشته‌اند که برخی از علمای شیعه تقریباً مطمئن بودند که پس از محمد بن عثمان، نیابت خاصه به یکی از این دو تن خواهد رسید.

[۳۲] محمد بن حسن طوسی، کتاب الغیبه، ج۱، ص۳۶۹، چاپ عبادالله طهرانی و علی‌احمد ناصح، قم ۱۴۱۷.

خاندان ابن بابویه

اما بلندآوازه‌ترین خاندان حوزه قم و سپس ری خاندان ابن بابویه است.
خاندان ابن بابویه تا اواخر سده ششم در حوزه‌های قم و ری نامی بلند داشته‌اند.
منتجب‌الدین رازی آخرین دانشمند این خاندان نیز مانند نخستین دانشمند این خاندان، کنیه ابن بابویه و نام علی داشته است.
ابوالحسن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی (متوفی ۳۲۹) محدّثی بزرگ بوده و نجاشی

[۳۳] احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ج۱، ص۸۹ـ۹۰، چاپ محمدجواد نائینی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.

وی را شیخ و فقیه قمیان خوانده و کتاب‌های او را که بسیاری از آن‌ها در احکام فقهی است، نام برده است.
فرزندش ابوعبداللّه حسین بن علی نیز همانند پدر کنیه ابن بابویه داشت و از پدرش اجازه نقل حدیث داشته است.

[۳۴] احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ج۱، ص۱۸۹، چاپ محمدجواد نائینی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.

او خود گفته که پیش از بیست سالگی مجلس تدریس داشته و حاضرجوابی او در حل احکام فقهی، مستمعان را شگفت‌زده می‌کرد.

[۳۵] محمد بن حسن طوسی، کتاب الغیبه، ج۱، ص۳۲۱، چاپ عبادالله طهرانی و علی‌احمد ناصح، قم ۱۴۱۷.

فرزند دیگر ابوالحسن علی بن حسین، ابوجعفر محمد بن علی معروف به شیخ صدوق و ابن بابویه، معروف‌ترین عضو این خاندان علمی است.
کتاب مَن لایَحضُرُه الفقیه، یکی از کتب اربعه حدیثی ـ فقهی شیعه از نوشته‌های اوست.

[۳۶] محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب‌الاصول، ج۱، ص۴۴۲ـ۴۴۳، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰ب.

شیخ صدوق را در واقع می‌توان نماد و برجسته‌ترین چهره حوزه قم و سپس ری ــکه پس از ۳۳۹ به آن‌جا مهاجرت کردــ،

[۳۷] ابن بابویه، معانی‌الاخبار، ج۱، ص۱۸ـ۱۹، چاپ علیاکبر غفاری، قم ۱۳۶۱ش.

دانست.
آوازه و اعتبار صدوق را در حوزه قم و ری می‌توان با آوازه شیخ طوسی در حوزه بغداد هم‌سنگ دانست.

علویان و سادات

گذشته از این خاندان‌های دانش‌پرور، آن‌چه بر رونق حوزه قم افزود، حضور پرشمار علویان و سادات در این شهر بود، علویان دست‌کم به دو طریق به رونق این حوزه یاری رساندند.
نخست آن‌که از میان آنان دانشمندان زیادی در طول تاریخ حوزه قم ظهور کردند و دیگر این‌که مزار آنان که سخت مورد احترام مردم بود ضمن تقدس بخشیدن به قم، به کانونی برای تدریس و تعلیم علوم دینی طبق بیان امامان شیعه علیهم‌السلام تبدیل شد (برای ستایش از قم در روایات امامان معصوم به این منابع رجوع کنید

[۳۸] حسن بن محمد قمی، کتاب تاریخ قم، ج۱، ص۹۰ـ۱۰۰، ترجمه حسن بن علی قمی، چاپ جلال‌الدین طهرانی، تهران ۱۳۶۱ ش.

[۳۹] محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، ج۴۸، ص۳۱۷.

[۴۰] محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، ج۵۷، ص۲۱۴.

[۴۱] محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، ج۵۷، ص۲۱۷.

).
در رأس علویان قم باید از خواهر امام رضا، حضرت فاطمه معصوم ه نام برد که در ۲۰۲ و در پی ولایتعهدی امام هشتم، از مدینه عازم خراسان شد و در قم درگذشت.

[۴۲] حسن بن محمد قمی، کتاب تاریخ قم، ج۱، ص۲۱۳، ترجمه حسن بن علی قمی، چاپ جلال‌الدین طهرانی، تهران ۱۳۶۱ ش.

مزار او امروزه دومین محل بزرگ زیارتی در ایران و یکی از عوامل اصلی رونق حوزه علمیه این شهر است.
قمی در تاریخ قم

[۴۳] حسن بن محمد قمی، کتاب تاریخ قم، ج۱، ص۲۲۴ـ۲۲۸، ترجمه حسن بن علی قمی، چاپ جلال‌الدین طهرانی، تهران ۱۳۶۱ ش.

از چند عالم و فقیه علوی که نسلشان از طریق علی بن جعفر عُریضی به امام جعفر صادق علیه‌السلام می‌رسد نام برده است.
هم‌چنین در منابع از نسل امام موسی بن جعفر، به فاصله پنج پشت، از محمد بن موسی بن اسحاق با تعبیر فقیه یاد شده است.

[۴۴] محمدعلی بن حسین نائینی، انوارالمشعشعین فی ذکر شرافه قم و القمیین، ج۱، ص۵۱۷، چاپ محمدرضا انصاری قمی، قم ۱۳۸۱ الف.

موسی مبرقَع فرزند امام جواد علیه‌السلام از فضلایی بود که به قم مهاجرت کرد.

[۴۵] حسن بن محمد قمی، کتاب تاریخ قم، ج۱، ص۲۱۵، ترجمه حسن بن علی قمی، چاپ جلال‌الدین طهرانی، تهران ۱۳۶۱ ش.

فرزندان او در قم شهرت رضوی یافتند.

[۴۶] ابن عنبه، عمدهالطالب فی انساب آل ابی‌طالب، ج۱، ص۲۳۰، بیروت: دارمکتبهالحیاه، (بی‌تا).

فرزندش، احمد بن موسی، پسری داشت به نام ابوالحسن موسی بن احمد (زنده در ۳۷۱).
وی دانشمندی فروتن و مردم‌دار بود و درایت وی سبب شد تا با وجود جوانی، نقابت علویان قم و آوه و کاشان و خورزن به او سپرده شود.
در زمان او شمار سادات در قم و اطراف از خرد و کلان، ۳۳۱ تن بوده است.

[۴۷] حسن بن محمد قمی، کتاب تاریخ قم، ج۱، ص۲۲۰، ترجمه حسن بن علی قمی، چاپ جلال‌الدین طهرانی، تهران ۱۳۶۱ ش.

از نسل موسی مبرقع، به فاصله سه پشت، عبیداللّه بن موسی عالم و محدّثی پرهیزگار بوده و چند کتاب تألیف کرده از جمله انساب آل الرسول و اولاد البتول و الادیان و الملل.

[۴۸] علی بن عبیداللّه منتجب‌الدین رازی، الفهرست، ج۱، ص۷۸، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ ش.

[۴۹] محمدعلی بن حسین نائینی، انوارالمشعشعین فی ذکر شرافه قم و القمیین، ج۳، ص۲۶۹، چاپ محمدرضا انصاری قمی، قم ۱۳۸۱ الف.

از دیگر عالمان علوی، حمزه بن محمد بن احمد از نسل زید بن علی بن الحسین علیهمالسلام است.
وی از علی بن ابراهیم بن هاشم در قم حدیث شنید و خود در رجب ۳۳۹ در قم برای صدوق حدیث نقل کرد.

[۵۰] ابن بابویه، معانی‌الاخبار، ج۱، ص۳۰۱، چاپ علیاکبر غفاری، قم ۱۳۶۱ش.

یکی دیگر از علویان، که نویسنده تاریخ قم

[۵۱] حسن بن محمد قمی، کتاب تاریخ قم، ج۱، ص۲۲۸، ترجمه حسن بن علی قمی، چاپ جلال‌الدین طهرانی، تهران ۱۳۶۱ ش.

وی را از فقهایی شمرده‌اند که از امام حسن عسکری علیه‌السلام روایت کرده، ابوالفضل حسین بن حسن بن علی بن علی بن الحسین علیه‌السلام بوده است (برای علما و فقهای علوی دیگر در تاریخ قم به این منبع رجوع کنید

[۵۲] حسن بن محمد قمی، کتاب تاریخ قم، ج۱، ص۲۲۵، ترجمه حسن بن علی قمی، چاپ جلال‌الدین طهرانی، تهران ۱۳۶۱ ش.

).

گسترش کمی حوزه قم

گسترش کمّی حوزه قم چندان بوده که صاحب تاریخ قم،

[۵۳] حسن بن محمد قمی، کتاب تاریخ قم، ج۱، ص۱۸، ترجمه حسن بن علی قمی، چاپ جلال‌الدین طهرانی، تهران ۱۳۶۱ ش.

علمای مشهور شیعه در این شهر را از آغاز تا سده چهارم ۲۶۶ و شمار علمای سنّی را ۱۴ تن ذکر کرده است.
اقبال به علوم دینی، به ویژه علم حدیث، در قم چندان بوده است که محمدتقی مجلسی

[۵۴] محمدتقی بن مقصودعلی مجلسی، لوامع صاحبقرانی، ج۱، ص۴۷۷، المشتهر بشرح الفقیه، ج ۱، قم ۱۴۱۴.

گفته در کتابی خوانده که در عصر شیخ صدوق (قرن چهارم) بالغ بر دویست هزار محدّث در قم می‌زیسته‌اند.
مجلسی این رقم بسیار بالای محدّثان را این‌گونه برای خود قابل باور ساخته است که در قم عوام و خواص همه به حفظ حدیث می‌کوشیده‌اند.
این رقم در هر صورت نشانه اقبال عمومی قمیان به دانش حدیث بوده است.

ارتباط با ائمه

این مزیت‌ها و ویژگی‌های ذکر شده برای حوزه قم، یعنی قدمت حوزه و کثرت خاندان‌های علمی و حضور گسترده علویان در آن، البته به هیچ‌رو با مزیت اصلی و بسیار پراهمیت و اعتبارآور این حوزه، یعنی ارتباط نزدیک با امامان معصوم قابل قیاس نیست.
این پیوند هم در قالب نامه‌نگاری صورت می‌گرفته و هم در قالب مسافرت‌های علمای قم به عراق و حجاز و خراسان.
در فهرست سابق الذکرِ مهاجر

[۵۵] جعفر مهاجر، رجال الاشعریین من المحدثین و اصحاب الائمه علیهمالسلام، ج۱، ص۱۹۲ـ۱۹۵، قم ۱۴۲۹.

از میان ۹۱ تن از علما و محدّثان اشعری قم، ۴۶ تن با یک یا چند امام معصوم ارتباط و دیدار داشته‌اند.
شمار قمیان صحابیِ امامان با احتساب علمای غیراشعری از این رقم هم بالاتر می‌رود.

[۵۶] محمدجواد طبسی، قم عاصمه الحضاره الشیعیه، ج۱، ص۱۱۸ـ ۱۲۱، قم ۱۳۸۴ ش.

این ارتباط مایه اعتبار روزافزون حوزه قم شده و آن حوزه را به مرجع و معیاری در حوزه علوم اسلامی بدل کرده بوده است.
به نوشته شیخ طوسی

[۵۷] محمد بن حسن طوسی، کتاب الغیبه، ج۱، ص۳۹۰، چاپ عبادالله طهرانی و علی‌احمد ناصح، قم ۱۴۱۷.

(و به نقل از او محمدباقر مجلسی

[۵۸] محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، ج۵۱، ص۳۵۹.

) یک بار حسین بن روح، سومین نایب خاص امام زمان علیه‌السلام کتابی فقهی ــ کتاب التأدیب ــ را به قم فرستاد تا فقهای آن‌جا نظر خود را در باب صحت و سقم مطالب آن بازگو کنند.

دانش‌ها و کتاب‌ها

علوم دینی

بر پایه منابع گوناگون می‌توان دریافت که در حوزه قم تقریبآ همه شاخه‌های علوم دینی و مقدمات آن‌ها ــالبته با توجه به ابتدایی بودن مراحل پاره‌ای از آن علم‌هاــ تدریس می‌شد.
ابوجعفر برقی (متوفی ۲۷۴ یا ۲۸۰) در علوم ادبی و بلاغی تبحر داشت.
وی در این حوزه دو کتاب به نام‌های الشعر و الشعراء و النحو را تألیف کرد.

[۵۹] احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ج۱، ص۲۰۴ـ۲۰۶، چاپ محمدجواد نائینی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.

یکی از شاگردان او، ابوعبداللّه محمد بن عبیداللّه (عبداللّه) ملقب به ماجی‌لویه نیز فقیهی ادیب بود.

[۶۰] احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ج۲، ص۲۵۱، چاپ محمدجواد نائینی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.

دیگر استاد برجسته علوم ادبی در حوزه قم ابوعلی احمد بن اسماعیل ملقب به سمکه بود.
وی چند کتاب داشت که نجاشی

[۶۱] احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ج۱، ص۲۴۶، چاپ محمدجواد نائینی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.

آنها را بیمانند خوانده است.

علوم قرآنی

علوم قرآنی نیز محل توجه حوزه قم بود.
ابوطالب عبداللّه بن صلت قمی از راویان امام رضا علیه‌السلام کتابی در تفسیر قرآن نوشته بود.

[۶۲] احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ج۲، ص۱۳ـ۱۴، چاپ محمدجواد نائینی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.

ابوعبداللّه برقی کتابی در تفسیر با نام کتاب التنزیل و التعبیر، و نیز کتاب دیگری به نام التفسیر داشت.

[۶۳] احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ج۲، ص۲۲۰ـ۲۲۱، چاپ محمدجواد نائینی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.

برادرش حسن بن خالد نیز کتاب تفسیری در ۱۲۰ جلد داشت که امام حسن عسکری علیه‌السلام آن را املا کرده بود.

[۶۴] ابن شهرآشوب، معالم‌العلماء، ج۱، ص۳۴، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱.

[۶۵] شوشتری، قاموس الرجال، ج۳، ص۲۲۸.

محمد بن حسن صفار (متوفی ۲۹۰)، از محدّثان ارجمند قم و نویسنده کتاب‌های فقهی بسیار، کتابی درباره قرآن با نام فضل القرآن داشت.

[۶۶] احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ج۲، ص۲۵۲، چاپ محمدجواد نائینی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.

ابوالقاسم سعد بن عبداللّه اشعری قمی، شیخ و فقیه خاندان اشعری در همین باره کتابی نوشت، با نام ناسخ القرآن و منسوخه و محکمه و متشابهه.

[۶۷] احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ج۱، ص۴۰۱ـ۴۰۲، چاپ محمدجواد نائینی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.

[۶۸] احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ج۱، ص۴۰۴، چاپ محمدجواد نائینی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.

در همین دوره تفسیر علی بن ابراهیم بن هاشم قمی (زنده در ۳۰۷) نوشته شد که پایه بسیاری از تفاسیر مأثور بعدی قرار گرفت.

علم کلام

موضوع دیگرِ تألیف و تدریس در حوزه قم قدیم مسائل اعتقادی و کلامی بود و مباحث مربوط به غیبت امام دوازدهم و امامت در نقطه مرکزی این مباحثات قرار داشت.
برای نمونه می‌توان از این کتاب‌ها نام برد: کتاب الجبر و التفویض و کتابُ مایفعل الناسُ حین یَفْقُدون الامام، درباره وظایف مؤمنان در وضع فقدان امام، از ابوجعفر احمد بن ابی زاهر اشعری قمی (زنده قبل از ۲۶۲)

[۶۹] احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ج۱، ص۲۳۰ـ۲۳۱، چاپ محمدجواد نائینی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.

کتاب الغیبه و کتاب الامامه از ابوالعباس عبداللّه بن جعفر حمیری قمی (متوفی ح۳۱۰)

[۷۰] محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب‌الاصول، ج۱، ص۲۹۴، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰ب.

(رجوع کنید به نجاشی

[۷۱] احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ج۲، ص۱۸ـ۱۹، چاپ محمدجواد نائینی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.

که نام کتاب نخست را الغیبه و الحیره ضبط کرده است)؛ کتاب الامامه و التبصره من الحیره از علی بن حسین بن بابویه (متوفی ۳۲۹).

[۷۲] احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ج۲، ص۸۹، چاپ محمدجواد نائینی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.

[۷۳] موسوعه طبقات الفقهاء، اشراف جعفر سبحانی، ج۴، ص۲۸۴، قم: مؤسسه الامام الصادق، ۱۴۱۸ـ۱۴۲۴.

رد غلات

بخش قابل توجهی از فعالیت‌های کلامی حوزه قم، در چهارچوب مبارزه با اندیشه‌های انحرافی غلات سامان می‌یافت.
حسین بن سعیدِ اهوازی (زنده در ۲۲۰)،

[۷۴] محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب‌الاصول، ج۱، ص۱۴۹ـ ۱۵۰، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰ب.

محمد بن حسن صفارِ قمی (متوفی ۲۹۰)

[۷۵] احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ج۲، ص۲۵۲، چاپ محمدجواد نائینی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.

و ابوالقاسم سعد بن عبداللّه بن ابی خلف اشعری، شیخ و فقیه برجسته شیعه

[۷۶] چاپ جلال‌الدین آشتیانی، تهران: انیستیتو ایران و فرانسه، ۱۳۵۱ ش، تهران: انجمن فلسفه، ۱۳۵۵ ش.

[۷۷] احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ج۱، ص۴۰۱ـ۴۰۲، چاپ محمدجواد نائینی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.

هر یک کتابی در رد غلات نوشتند.

تاریخ و جغرافیا

از دیگر علوم محل توجه در حوزه قم قدیم، تاریخ و جغرافیا بود.
ابوعبداللّه برقی به نوشته نجاشی

[۷۸] احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ج۲، ص۲۲۱، چاپ محمدجواد نائینی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.

به اخبار و علوم عرب آگاه بود و چند کتاب، از جمله کتاب مکّه و المدینه و کتاب حروب الاوس و الخزرج، نوشت.
پسرش ابوجعفر برقی از ادیبان و مورخان حوزه قم، چندین کتاب با گرایش تاریخ تألیف کرد از جمله: انساب الامم، الاوائل، بنات النبی و ازواجه، کتاب التاریخ، کتاب المغازی، و طبقات الرجال؛ هم‌چنان که کتابی در موضوع جغرافیا با عنوان البلدان و المساحه نوشت که از مآخذ تاریخ قم نیز بود.

[۷۹] احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ج۱، ص۲۰۴ـ۲۰۶، چاپ محمدجواد نائینی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.

شاگرد ابوجعفر برقی، احمد بن اسماعیل، ملقب به سمکه نیز در دانش تاریخ تبحر داشت.
از جمله تألیفات تاریخی او، کتاب العباسی بوده که به گفته نجاشی

[۸۰] احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ج۱، ص۲۴۶ـ۲۴۷، چاپ محمدجواد نائینی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.

ده هزار ورق داشته و نجاشی اخبار امین عباسی را در این کتاب دیده و آن را ستوده است.
از این اثر، حسن بن محمد قمی، مؤلف تاریخ قم

[۸۱] حسن بن محمد قمی، کتاب تاریخ قم، ج۱، ص۲۳۷، ترجمه حسن بن علی قمی، چاپ جلال‌الدین طهرانی، تهران ۱۳۶۱ ش.

هم استفاده کرده است.
ابوجعفر محمد بن عبداللّه بن جعفر حمیری نیز به تاریخ و جغرافیا آگاه بود و کتاب المساحه و البلدان را بر اساس کتاب ابوجعفر برقی تألیف کرد.

[۸۲] احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ج۲، ص۲۵۳، چاپ محمدجواد نائینی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.

ابوالقاسم جعفر بن محمد بن جعفر، معروف به ابن قولویه (متوفی ۳۶۸)، از نامورترین مشایخ فقه و حدیث و استاد شیخ مفید، نیز چند اثر در تاریخ داشت از جمله تاریخ الشهور و الحوادث فیها.

[۸۳] احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ج۱، ص۳۰۵ـ۳۰۶، چاپ محمدجواد نائینی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.

علم رجال

علمای قم درباره تراجم و علم رجال نیز تألیفات قابل ملاحظه‌ای داشتند.
ظاهرآ ابوجعفر برقی اثری به نام کتاب الرجال داشت.

[۸۴] احمد بن محمد برقی، کتاب الرجال، در ابن داوود حلّی، کتاب‌الرجال، تهران ۱۳۸۳ ش.

علاوه بر وی، علمای دیگر چون ابوعلی احمد بن اسحاق اشعری (زنده در ۲۶۰)، ابوجعفر محمد بن یحیی اشعری (متوفی ح۲۸۰)، سعد بن عبداللّه اشعری، (متوفى بین ۲۹۹ تا ۳۰۰)، محمد بن حسن بن ولید (متوفی ۳۴۳)، ابن دؤل قمی (متوفی ۳۵۰)، ابن داوود قمی (متوفی ۳۶۸)، شیخ صدوق و برادرزاده‌اش حسین بن حسن بابویه قمی (قرن چهارم) هر یک کتابی در علم رجال داشته‌اند.

[۸۵] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۱۰، ص۸۳، چاپ علینقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.

[۸۶] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۱۰، ص۸۵، چاپ علینقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.

[۸۷] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۱۰، ص۹۴، چاپ علینقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.

[۸۸] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۱۰، ص۱۱۲، چاپ علینقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.

[۸۹] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۱۰، ص۱۱۸، چاپ علینقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.

[۹۰] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۱۰، ص۱۴۲ـ۱۴۳، چاپ علینقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.

نیز ابن بُطّه قمی، و ابن قولویه و شیخ صدوق، هر کدام کتابی در ذکر فهرست کتاب‌های تألیف شده نوشته‌اند.

[۹۱] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۱۶، ص۳۷۴ـ۳۷۵، چاپ علینقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.

علم حدیث

رواج این علوم متنوع در حوزه قم قدیم، البته به هیچ‌رو به گستردگی رواج علم حدیث در آن‌جا نبوده است.

گستردگی

حدیث را باید نه تنها مسلط‌ترین دانش، بلکه گسترده‌ترین جنبش علمی شیعه در سده دوم تا چهارم به شمار آورد.
احادیث امامان که نخست در مدینه و کوفه روایت می‌شد، در حوزه قم تهذیب و تدوین می‌گردید.
بررسی در سلسله اسناد کتاب‌هایی چون المحاسن، نوشته احمد بن محمد بن خالد برقی، شاهدی بر این مدعاست.
یکی از بزرگ‌ترین محدّثان این حوزه، ابراهیم بن هاشم قمی، در کثرت روایت بی‌مانند بود و نامش در اسناد بیش از ۶۴۱۴ حدیث آمده است.

[۹۲] خویی، معجم رجال الحدیث، ج۱۱، ص۳۱۸.

بخش عظیمی از احادیث کافی از علی بن ابراهیم، از طریق پدرش ابراهیم بن هاشم نقل شده است.
مطالعه در اسناد احادیث کتاب کافی نشان می‌دهد که بیش از هشتاد درصد از مشایخ حدیثی کلینی قمی‌اند.
این خود حاکی از آن است که کلینی زمان نه چندان کوتاهی را از محضر عالمان حوزه قم استفاده کرده است.

[۹۳] رسول جعفریان، تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا قرن دهم هجری، ج۱، ص۲۰۹، ج ۱، قم ۱۳۷۵ ش.

متن‌گرایی

از شاخصه‌های مدرسه حدیثی قم، توجه به متن حدیث و ساماندهی آن‌ها در موضوعات مختلف دینی بوده است.
شیخ صدوق که نماد این مکتب حدیثی به شمار می‌رود، علاوه بر نگارش چند اثر فقهی ـ حدیثی مهم، آثاری نیز در مباحث کلامی بر مبنای حدیث تألیف کرد، که از مشهورترین آن‌ها کتاب التوحید در مباحث الهیات و کمال الدین و تمام النعمه در استدلال بر امامت حضرت محمد بن الحسن العسکری و غیببت و طول عمر ایشان است.
در واقع میان محدّثان قمی مکتب کلامی به معنای مصطلح وجود نداشت، آن‌چه وجود داشت مجموعه‌ای از احادیث کلامی بود که گاه با شرح و توضیح همراه می‌شد.
متن‌گرایی مکتب حدیثی قم با مکتب اهل حدیث نیز تفاوت داشت، زیرا گرایش اهل حدیث ــکه در میان اهل سنّت غالب بودــ در میان محدّثان شیعه نیز بی‌طرفدار نبود.
مخالفان از این افراد به مقلّده و حشویه نیز تعبیر کرده‌اند.

[۹۴] محمد بن محمد مفید، اوائل‌المقالات، ج۱، ص۷۴، چاپ ابراهیم انصاری، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.

[۹۵] محمد بن محمد مفید، اوائل‌المقالات، ج۱، ص۱۰۰، چاپ ابراهیم انصاری، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.

[۹۶] محمد بن محمد مفید، اوائل‌المقالات، ج۱، ص۱۲۱، چاپ ابراهیم انصاری، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.

[۹۷] محمد بن محمد مفید، اوائل‌المقالات، ج۱، ص۱۲۵، چاپ ابراهیم انصاری، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.

ولی محدّثان قم احادیث را با اصول و قواعد روایتِ حدیث و معیارهای نقد حدیث می‌سنجیدند و هر روایتی را با هر کیفیتی نمی‌پذیرفتند و به ویژه برای پیش‌گیری از ورود احادیث مجعول غالیان سخت‌گیری جدی داشتند و با افرادی که از راویان ضعیف و غیرمعتمد روایت می‌کردند، به تندی رفتار می‌کردند؛ چنان‌که ابوجعفر احمد بن محمد بن عیسی (زنده در ۲۷۴)، از محدّثان بزرگ قم و بالاترین شخصیت علمی قم در آن زمان (شیخ القمیّین و فقیههم

[۹۸] احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ج۱، ص۱۹۶ـ۱۹۷، چاپ محمدجواد نائینی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.

)، سهل بن زیاد آدمی را ــاز آن‌رو که وی را غالی و دروغ‌پرداز می‌دانست ــ از قم بیرون کرد و مردم را از سَماع حدیث و روایت آن از او بازداشت

[۹۹] احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ج۱، ص۴۱۷، چاپ محمدجواد نائینی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.

حتی وی احمد بن محمد بن خالد برقی را به سبب نقل روایات از افراد ضعیف از شهر قم تبعید کرد ولی به زودی او را بازگرداند و از وی پوزش خواست و خود در تشییع جنازه برقی پا برهنه و بی‌عمامه شرکت کرد و در مرگ او بسیار متأثر شد.

[۱۰۰] ابن غضائری، الرجال لابن الغضائری، ج۱، ص۳۹، چاپ محمدرضا حسینی جلالی، قم ۱۴۲۲.

هم‌چنین بنا بر برخی شواهد، ابوجعفر از حسن بن محبوب (۱۴۹ـ۲۲۴) روایت نمی‌کرد، زیرا این محدث کوفی در نزد اصحاب متهم بود که بدون واسطه به نقل روایات ابوحمزه ثمالی می‌پرداخته با این‌که او را ندیده بوده است.

[۱۰۱] محمد بن عمر کشی، اختیار معرفهالرجال، ج۱، ص۵۱۲، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.

[۱۰۲] مجید معارف، پژوهشی در تاریخ حدیث شیعه، ج۱، ص۳۸۵، تهران ۱۳۷۴ ش.

اگرچه کشی

[۱۰۳] محمد بن عمر کشی، اختیار معرفهالرجال، ج۱، ص۵۱۲، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.

بر آن است که احمد بن محمد بن عیسی پیش از مرگ پشیمان شد و از این نظر برگشت و از ابن محبوب و محدّثان قدیم‌تر از او به نقل روایت پرداخت، چنان‌که از طریق محمد بن قاسم نوفلی حدیث رؤیا را از ابن محبوب نقل کرده است.
البته این تغییر روش به معنای عدول از معیارهای علمی نبود، بلکه او مطمئن شده بود که ابن محبوب به نسخه کتاب ابوحمزه دست یافته و پس از اطمینان از صحت انتساب آن به ابوحمزه، آن را نقل کرده است.

[۱۰۴] مجید معارف، پژوهشی در تاریخ حدیث شیعه، ج۱، ص۳۸۵، تهران ۱۳۷۴ ش.

نقد متن‌گرایی

این متن‌گرایی و فاصله‌گیری از نقد و بررسی حدیث به شیوه متکلمان، خرده‌گیری و نقد علمای حوزه بغداد مانند شیخ مفید و سید مرتضی را در پی داشت.
شیخ مفید در آثاری چون تصحیح الاعتقاد، و المسائل السَرَویه، روش صدوق را به نقد کشید (در این باره به این منابع رجوع کنید

[۱۰۵] لطفاللّه صافی، «بین العَلَمین: الشیخ الصدوق و الشیخ المفید»، ج۱، ص۷ـ۵۹، ترجمه محمدرضا آل‌صادق، در المقالات و الرسالات، ش ۱۸، قم: کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، ۱۴۱۳.

[۱۰۶] حسن طارمی‌راد، «صدوق و مفید در بحارالانوار مجلسی»، ج۱، ص۲۱ـ ۵۲، در مقالات فارسی، ش ۵۲، قم: کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، ۱۴۱۳.

).
سید مرتضی نیز درباره اتهام اسلاف امامیه به گرایش به تشبیه از شیخ مفید پرسید و شیخ نادرستی این قول را بیان کرد.

[۱۰۷] محمد بن محمد مفید، الحکایات فی مخالفات‌المعتزله من العدلیه والفرق بینهم و بین‌الشیعه الامامیه من امالی‌الامام الشیخ المفید، ج۱، ص۷۷ـ ۷۸، عرض و روایه شریف مرتضی، چاپ محمدرضا حسینی جلالی، قم ۱۴۱۳.

بعدها ابوالحسن شریف فتونی عاملی (متوفی ۱۱۳۸) کتابی به نام تنزیه القمیین نوشت که در آن اتهام مذکور را ــکه قمی‌ها جز صدوق مجبرّه و مشبهه ب