توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت کامل مدرسه علمی مشهد قدیم ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت کامل مدرسه علمی مشهد قدیم ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت کامل مدرسه علمی مشهد قدیم ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint :

حوزه علمیه مشهد قدیم

حوزه علمیه مشهد یکی از مهم‌ترین و معتبرترین حوزه‌های علمیه شیعه می‌باشد.

فهرست مندرجات

۱ – پیش از صفویه
۱.۱ – علمای قدیم
۱.۲ – قرن ششم
۱.۳ – قرن هشتم
۱.۴ – قرن نهم و دهم
۱.۴.۱ – سادات رضوی
۱.۴.۲ – ابن ابی جمهور
۱.۴.۳ – محمد موسوی
۲ – دوران صفویه
۲.۱ – رسمیت یافتن تشیع
۲.۲ – توجه به علم دین
۲.۳ – علمای جبل عامل
۲.۴ – علمای مشهور
۲.۴.۱ – میرداماد
۲.۴.۲ – نورالله شوشتری
۲.۴.۳ – لطف‌الله میسی
۲.۴.۴ – حسین اردکانی
۲.۴.۵ – ابراهیم مشهدی
۲.۵ – ساخت مدارس
۲.۶ – نظام درسی
۲.۷ – شهریه
۲.۸ – تألیف و تصنیف
۲.۹ – تعامل با اهل تسنن
۳ – از آغاز افشاریه تا انقلاب مشروطه
۳.۱ – علمای مشهور
۳.۱.۱ – محمدرفیع گیلانی
۳.۱.۲ – شاهی
۳.۱.۳ – پاچناری
۳.۱.۴ – محمد سبزواری
۳.۲ – خاندان‌های علمی
۳.۲.۱ – شهیدی
۳.۲.۲ – قصیر
۳.۲.۳ – رضوی
۳.۳ – شهرت علمی
۳.۴ – مدارس
۳.۵ – نظام درسی و اداری
۳.۶ – مدرسه فاضلیه
۳.۷ – طلاب
۳.۸ – علوم رایج
۴ – فهرست منابع
۵ – پانویس
۶ – منبع

پیش از صفویه

حوزه علمیه مشهد، از دوره صفویه و به ویژه با مهاجرت گسترده علمای جبل عامل به شهرهای ایران و از جمله مشهد، و برپایی مدارس متعدد در این شهر، صورت کامل و مستقلی پیدا کرد.
با این حال، بر اساس اطلاعات جسته و گریخته در منابع، برخی از فعالیت‌های علمی از قبیل نقل حدیث و تدریس برخی کتاب‌ها و مباحث علمی در این ناحیه، خاصه در حرم امام رضا علیه‌السلام در سده‌های پیش از این دوره نیز رواج داشته است و حتی برخی عالمان بزرگ در این شهر ساکن بوده‌اند.

علمای قدیم

مثلا می‌دانیم که پنج مجلس از مجموع مجالس املای حدیث ابن بابویه (متوفی ۳۸۱)، فقیه و محدّث معروف امامی قرن چهارم، آن‌چنان که در کتاب امالی وی،

[۱] ابن بابویه، امالی الصدوق، ج۱، ص۱۰۳ـ۱۰۶، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.

[۲] ابن بابویه، امالی الصدوق، ج۱، ص۵۳۶ـ۵۴۰، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.

انعکاس یافته در مشهد و در حرم حضرت امام رضا علیه‌السلام برگزار شده است.
محمد بن حسن طوسی معروف به شیخ طوسی (متوفی ۴۶۰) هم که دوران جوانی خود را در طوس و مشهد گذرانده بود، به احتمال قوی در همین ناحیه و در محافل شیعی، فقه و حدیث شیعه را به اندازه‌ای تحصیل کرده بود که پس از مهاجرت به بغداد در سال ۴۰۸، تألیف کتاب مفصّل فقهی ـ حدیثی تهذیب الاحکام را در شرح مقنعه شیخ مفید آغاز کرد.

[۳] محمد بن حسن طوسی، الرسائل العشر، ج۱، ص۲۶، قم (۱۴۰۳).

[۴] عزیزاللّه عطاردی قوچانی، فرهنگ خراسان: بخش طوس، ج۲، ص۱۲۹، تهران ۱۳۸۱ ش.

فقیه و متکلم شیعی قرن‌های پنجم و ششم، محمد بن جریر بن رستم (متوفی ۵۲۵) نیز مدت‌ها در مشهد اقامت داشته است.

[۵] ابن اسفندیار، تاریخ طبرستان، ج۱، ص۱۳۰، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران (۱۳۲۰ ش).

فقیه شیعی نامدار، ابوجعفر محمد بن حسین شوهانی هم که در این عصر در مشهد ساکن بوده از شاگردان ابوعلی طوسی محسوب می‌شده است.

[۶] علی بن عبیداللّه منتجب‌الدین رازی، فهرست اسماء علماء الشیعه و مصنفیهم، ج۱، ص۱۶۵، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.

[۷] ابن شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۲، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱.

از جمله شاگردان ابوجعفر شوهانی، نصیرالدین ابوطالب عبداللّه بن حمزه بن عبداللّه طوسی شارحی مشهدی است.

[۸] محمد بن حسین بیهقی نیشابوری کیدری، حدائق الحقائق فی شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۴۰۲، چاپ عزیزاللّه عطاردی، تهران ۱۳۷۵ ش.

[۹] محمد بن حسین بیهقی نیشابوری کیدری، حدائق الحقائق فی شرح نهج البلاغه، ج۲، ص۴۱۲، چاپ عزیزاللّه عطاردی، تهران ۱۳۷۵ ش.

وی تألیفاتی در موضوعات فقهی و کلامی و فلسفی داشته است

[۱۰] عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۳، ص۲۱۵ـ۲۱۶، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱.

شاگرد دیگر او فقیه مشهور ابن حمزه طوسی مشهدی است که به گفته خودش

[۱۱] عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۳، ص۱۲۷، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱.

[۱۲] عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۳، ص۳۶۹، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱.

در منزل شوهانی در مشهد از او سماع حدیث کرده است.
ابوعلی فضل بن حسن طَبْرِسی، فقیه، مفسر و مؤلف مجمع البیان نیز مدتی در مشهد ساکن بوده و مدفنش نیز همان‌جاست.

[۱۳] علی بن زید بیهقی، تاریخ بیهق، ج۱، ص۲۴۲، چاپ احمد بهمنیار، (تهران ۱۳۶۱ ش).

ابوالبرکات محمد بن اسماعیل مشهدی (متوفی ۵۷۱) هم در قرن ششم در مشهد سکونت داشته است،

[۱۴] علی بن عبیداللّه منتجب‌الدین رازی، فهرست اسماء علماء الشیعه و مصنفیهم، ج۱، ص۱۶۳، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.

ابن عساکر (متوفی ۵۷۱) در سفر علمی بلند مدت خود به مناطق شرقی جهان اسلام، خاصه خراسان، در حرم امام رضا علیه‌السلام از ابوالبرکات سماع حدیث کرده است.

[۱۵] ابن عساکر، معجم الشیوخ، ج۲، ص۸۹۳، چاپ وفاء تقی الدین، دمشق ۱۴۲۱/۲۰۰۰.

سمعانی دوست و همراه ابن عساکر در برخی از این سفرها، نیز از همین شخص در حرم امام رضا احادیثی، از جمله صحیفه علی بن موسی الرضا را شنیده و او را مقدّم سادات علوی و از معمرین وصف کرده است.

[۱۶] عبدالکریم بن محمد سمعانی، التحبیر فی المعجم الکبیر، ج۲، ص۹۶ـ۹۷، چاپ منیره ناجی سالم، بغداد ۱۳۹۵/۱۹۷۵.

این ابوالبرکات مشهدی که مناظره‌ای هم با ابوبکر بن اسحاق کرّامی در باب امامت ابوبکر داشته است،

[۱۷] تبصره العوام فی معرفه مقالات الأنام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، ج۱، ص۷۰، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران: اساطیر، ۱۳۶۴ ش.

در قزوین نزد حسین بن مظفر حمدانی تحصیل علم کرده بود

[۱۸] علی بن عبیداللّه منتجب‌الدین رازی، فهرست اسماء علماء الشیعه و مصنفیهم، ج۱، ص۱۶۳، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.

و حسین بن مظفر حمدانی خود از شاگردان مبرِّز شیخ طوسی بود که به مدت سی سال در نجف همه تصنیفات طوسی را بر او قرائت کرده بود.

[۱۹] علی بن عبیداللّه منتجب‌الدین رازی، فهرست اسماء علماء الشیعه و مصنفیهم، ج۱، ص۴۳، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.

قرن ششم

بنابراین به نظر می‌رسد که در قرن ششم، میراث علمی شیخ طوسی در زمینه‌های فقهی ـ اصولی ، کلامی و حدیثی از طریق شاگردان وی و شاگردان آنان به دیگر شهرها، از جمله مشهد، منتقل شده بود.
هرچند درباره فعالیت‌های علمی در مشهد قرن هفتم که مقارن با یورش مغولان به مناطق شرقی جهان اسلام، خاصه خراسان بزرگ، و در پی آن مهاجرت پاره‌ای از اهل علم و فرهنگ به دیگر نقاط جهان اسلام بود، اطلاعات چندانی در دست نیست؛ با این همه بالیدن خواجه نصیرالدین طوسی در مشهد و در خانواده‌ای اهل علم و نزد استادانی که گرایش شیعی امامی داشته‌اند، شاهد و قرینه مهمی است بر این‌که حیات حوزه فقهی و کلامی شیعیِ پا گرفته در مشهد در قرن ششم، دست کم تا حمله مغول و حتی پس از آن، در این شهر بیش و کم استمرار داشته است.

قرن هشتم

کهن‌ترین اطلاع درباره وجود نهاد مدرسه در مشهد مربوط به اوایل قرن هشتم است، زمانی که ابن بطوطه در دیدار خویش از مشهد در ۷۳۴، ضمن توصیف ساختمان بقعه امام رضا، از وجود مدرسه‌ای در مجاورت آن خبر داده است.

[۲۰] ابن بطوطه، رحله ابن بطوطه، ج۱، ص۳۹۴، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.

گزارش ابن بطوطه متعلق به دوره حاکمیت ایلخانان و پیش از ظهور سربداران در خراسان است و به نظر می‌رسد فعالیت‌های سیاسی و تبلیغی برخی از امیران سربداری هم که گرایش امامی داشتند و در اواخر دوران ایلخانان مغول در مقطعی مشهد را مرکز فعالیت‌های خود قرار داده بودند، در آماده کردن زمینه برای ایجاد نوعی حوزه علمی شیعی در دوره‌های بعدی تأثیر مثبت داشته است.

[۲۱] مهدی سیدی، تاریخ شهر مشهد: از آغاز تا مشروطه، ج۱، ص۵۱ـ۵۲، تهران ۱۳۷۸ ش.

قرن نهم و دهم

در قرن نهم و اوایل قرن دهم، در دوره جانشینان تیمور، آرامش و امنیت نسبی به خراسان بازگشت و مشهد مرکزیت یافت و مدارسی به همت برخی از سلاطین و امیران و دیگر بزرگان تیموری در این شهر بنا شد و فعالیت‌های علمی بار دیگر رونق گرفت.
در این دوره ضمن گسترش و بازسازی شهر و توسعه بناهای متعلق به حرم، مدارسی چون پریزاد و دودر و شاهرخیه (بالاسر) در مشهد ساخته شد.

سادات رضوی

بر اساس منابعِ در دسترس، اطلاعی در زمینه حضور عالمان شیعی در این مدارس در این مقطع زمانی نداریم.
با این حال بر اساس برخی گزارش‌ها، در این دوره پاره‌ای از محافل علمی و جلسات درسی شیعه در منازل عالمان تشکیل می‌شده است.
از جمله در اواخر قرن نهم و اوایل قرن دهم خاندانی از سادات رضوی در مشهد ساکن بوده که نقابت سادات این شهر را هم بر عهده داشته است.
از این خاندان دست کم دو تن را می‌شناسیم که خود عالم بوده‌اند و منزل آنان محل نزول و تدریس دانشمندانی بوده است که به مشهد وارد می‌شدند؛ یکی از آنان سید محمد بن پادشاه رضوی مشهدی است که متکلم، عارف و فقیه مشهور این عصر، ابن ابی جمهورِ احسائی که وارث فقه علمای نجف و مکتب حِکْمی ـ عرفانی سید حیدر آملی بوده

[۲۲] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه: احیاء الداثر من القرن العاشر، ج۱، ص۲۱۴، چاپ علی‌نقی منزوی، تهران ۱۳۶۶ش.

او را به علم و تقوا ستوده است

[۲۳] مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۵، ص۴.

و دیگری، فرزند وی سید محسن بن محمد رضوی مشهدی است که ابن ابی جمهور مراتب علم و فقه و حکمت او را به انحای مختلف ستایش کرده و در ایام اقامتش در مشهد کتاب غوالی اللالی خود را با شرح و توضیح مشکلات آن بر او خوانده و در نیمه ذیقعده ۸۹۷ اجازه علمی مفصّلی برای وی صادر کرده است.

[۲۴] مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۵، ص۴۷.

ابن ابی جمهور

ابن ابی جمهور که مکرر به مشهد سفر می‌کرده، مدت‌ها در این شهر اقامت و افاده علمی داشته است؛ از جمله در یکی از اقامت‌هایش در این شهر مباحث کتاب کشف البراهین خود را، که کتابی کلامی و شرحی است بر رساله زاد المسافرین خود او، به صورت درس در منزل همین سید محسن بن محمد رضوی القا و املا کرده و در ۸۷۸ از املای آن فارغ شده است.

[۲۵] ابن ابی جمهور، کشف البراهین فی شرح رساله زاد المسافرین، ج۱، ص۴۸۲، چاپ وجیه بن محمد مسبِّح، بیروت ۱۴۲۲.

هم در این سال است که ابن ابی جمهور با عالمی سنّی مذهب که از او با وصف «فاضل هروی» یاد کرده طی سه مجلس در باب حقانیت مذهب تشیع در منزل این سید محسن بن محمد و نیز در «مدرسه» ای که نامی از آن نیاورده مناظره کرده است.

[۲۶] خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء، ج۷، ص۲۷ـ۲۸.

ابن ابی جمهور در آغاز این مناظره اظهار می‌دارد که سید محسن بن محمد رضوی و کثیری از مردم مشهد در جلسات درسی فقه و کلام وی حضور می‌یافته‌اند.

[۲۷] خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء، ج۷، ص۲۷.

به نظر می‌رسد ابن ابی جمهور تا پایان عمر در مشهد مانده و به فعالیت علمی خود ادامه داده و هم در این شهر وفات یافته باشد.
حضور طولانی مدت دانشمندی چون ابن ابی جمهور در مشهد و تألیف چند کتاب در این شهر و برگزاری جلسات درس و مناظره، وجود محیط علمی فعال در این شهر را محتمل‌تر می‌سازد.

محمد موسوی

از دیگر شواهد موجود در زمینه فعالیت علمی در مشهد در این دوره منشوری است که از سوی سلطان حسین بایقرا (متوفی ۹۱۱) صادر شده درباره یک تن از سادات دانشمند به نام افضل‌الدین سید محمد موسوی که در آن از او به عنوان «افضل اکابر المحدثین» و «مستجمع جمیع کمالات صوری و معنوی» یاد شده است، و ظاهرآ وی باید از عالمان شیعه این ناحیه باشد که به عنوان متصدی تعلیم و تدریس علم حدیث و صدور احکام شرعی در حرم حضرت رضا علیه‌السلام منسوب شده و نافذ بودن احکام صادره از سوی دیگر علما و قضات این ناحیه نیز به تأیید و امضای وی موکول شده است.

[۲۸] عبدالواسع بن جمال‌الدین نظامی باخرزی، منشأ الانشاء، ج۱، ص۱۳۱ـ۱۳۳، (تدوین) ابوالقاسم شهاب‌الدین احمد خوافی، چاپ رکن‌الدین همایون‌فرخ، تهران ۱۳۵۷ ش.

دوران صفویه

رسمیت یافتن تشیع

در دوران صفویه تشیع امامی که قرن‌ها پیش از ظهور این دولت به تدریج در مناطق مختلف ایران بالیده بود به مرحله تثبیت نهایی رسید.
مشهد هم در دوره صفویه، علاوه بر اهمیت سیاسی، از جهت علمی نیز اهمیت خاص یافت.

توجه به علم دین

رسمیت یافتن مذهب شیعه در ایران از یک سو و تلاش برای مقابله علمی با دو دشمن سرسخت صفویه، یعنی ازبکان در شرق و عثمانیان در غرب از سوی دیگر، موجب توجه جدّی دولت صفوی به مسئله تعلیم و تعلم و تبلیغات دینی در خراسان و‌ به طور اخص در مشهد شد.

علمای جبل عامل

آن‌چه در این میان به ترویج تشیع و توسعه و تقویت محافل علمیِ بازمانده از قبل کمک کرد و این محافل را رفته رفته به یک حوزه علمی پرمایه و نیرومند مبدل ساخت، همانا مهاجرت شمار درخور توجهی از عالمان شیعه جبل عامل لبنان به مشهد بود.
یکی از مهم‌ترین این شخصیت‌ها حسین بن عبدالصمد حارثی، پدر شیخ بهائی، است که مدتی هم سمت شیخ الاسلامی مشهد را عهده‌دار بود و پاره‌ای از کتاب‌های خود را در مشهد نوشت،

[۲۹] اسکندر منشی، ج۱، ص۱۵۶.

و از او مهم‌تر و تأثیرگذارتر شیخ حرّ عاملی بود که در دوران پختگی علمی خود به مشهد مهاجرت کرد و سالیان دراز به تدریس فقه و حدیث و تألیف عمده آثار خود در این شهر پرداخت.
برادر او نیز پس از مرگ وی شیخ الاسلام مشهد شد و سال‌ها در این شهر به تألیف و تدریس مشغول بود.
حرّ عاملی شرح حال شماری از دیگر عالمان مهاجر از جبل عامل لبنان به مشهد را در امل‌الآمل خود آورده است (برای نمونه به این منبع رجوع کنید

[۳۰] محمد بن حسن حرّ عاملی، امل‌الآمل، قسم ۱، ص۳۰، چاپ احمد حسینی، بغداد (۱۳۸۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ ش.

[۳۱] محمد بن حسن حرّ عاملی، امل‌الآمل، قسم ۱، ص ۴۲،چاپ احمد حسینی، بغداد (۱۳۸۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ ش.

[۳۲] محمد بن حسن حرّ عاملی، امل‌الآمل، قسم ۱، ص ۷۹،چاپ احمد حسینی، بغداد (۱۳۸۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ ش.

[۳۳] محمد بن حسن حرّ عاملی، امل‌الآمل، قسم ۱، ص ۱۷۵،چاپ احمد حسینی، بغداد (۱۳۸۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ ش.

).

علمای مشهور

میرداماد

از جمله عالمان مشهور که در حوزه علمیه مشهد در دوره صفویه تحصیل یا تدریس کرده‌اند میرداماد است که پیش از سفر به قزوین، نخستین دوره تحصیلات خود را در علوم عقلی و نقلی و ریاضی در مشهد گذراند و در همین شهر به مرحله استادی در این فنون رسید.

نورالله شوشتری

قاضی نوراللّه شوشتری هم در آغاز دوران تحصیلات خود از ۹۷۹ تا ۹۹۲ در مشهد اقامت داشت و درس خواند.
استاد اصلی او در بیش‌تر علوم نیز دانشمند پرمایه‌ای به نام میر عبدالواحد بن علی شوشتری بود.

[۳۴] علاءالملک بن نوراللّه شوشتری، فردوس در تاریخ شوشتر و برخی از مشاهیر آن، ج۱، ص۲۵، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۷۸ ش.

نوراللّه شوشتری، ضمن تمجید از استاد خود، از مباحث کلامی مطرح در آن عهد میان استادش با برخی از طلاب و علما سخن به میان آورده است.

[۳۵] علاءالملک بن نوراللّه شوشتری، فردوس در تاریخ شوشتر و برخی از مشاهیر آن، ج۱، ص۶۱ـ۶۲، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۷۸ ش.

یکی دیگر از شاگردان مولی عبدالواحد شخصی به نام سید محسن بن شریف حسینی است که در علوم عقلی و نقلی تألیفاتی داشته و در فتنه ازبکان در مشهد به قتل رسیده است.

[۳۶] علاءالملک بن نوراللّه شوشتری، فردوس در تاریخ شوشتر و برخی از مشاهیر آن، ج۱، ص۳۷، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۷۸ ش.

لطف‌الله میسی

شیخ لطف‌اللّهِ میسی نیز در جوانی از جبل عامل لبنان به مشهد کوچ کرد و در این شهر نزد استادانی چون مولی عبداللّه بن محمود تستری (مقتول در ۹۹۷ در حمله ازبکان به مشهد) تحصیل کرد و پس از شهادت استادش به اصفهان رفت.

[۳۷] اسکندر منشی، ج۱، ص۱۵۷.

حسین اردکانی

حسین اردکانی یزدی متکلم بزرگ عصر شاه طهماسب و از مهم‌ترین شاگردان شیخ بهائی نیز در مشهد تدریس داشته و بر کتاب‌هایی چون خلاصه الحساب شیخ بهائی و تجرید طوسی شرح نوشته است.

[۳۸] عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۳، ص۱۹۱ـ۱۹۶، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱.

ابراهیم مشهدی

یکی از مشاهیر اواخر عصر صفوی آقا ابراهیم مشهدی (متوفی ۱۱۴۸) است که در حکمت و کلام و فقه شهرت داشته و کتاب‌های زیادی در این زمینه‌ها نوشته است.

[۳۹] عبدالنبی بن محمدتقی قزوینی، تتمیم امل‌الآمل، ج۱، ص۵۵، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۷.

شرح حال عمده علمای مشهد در این عصر در کتاب‌هایی چون امل ‌الآمل و ریاض العلماء آمده است.

ساخت مدارس

صفویان برای تقویت مذهب شیعه و تربیت عالمان و مبلّغان شیعی، علاوه بر تعمیر مدارس پیشین به ساخت مدارس جدید در مشهد همت گماردند.
روند تأسیس این مدارس به صورت جدّی و پیوسته از نیمه دوم قرن یازدهم، یعنی از زمان سلطنت شاه عباس دوم، آغاز شد و تا پایان حکومت صفویه کمابیش استمرار یافت.
از جمله در دوران سلطنت او در ۱۰۵۷ مدرسه خیر اتخان

[۴۰] محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، مطلع الشمس، ج۲، ص۵۴۸، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۱ـ۱۳۰۳، چاپ تیمور برهان لیمودهی، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۳ ش.

و در ۱۰۵۹ مدرسه میرزا جعفر

[۴۱] محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، مطلع الشمس، ج۲، ص۵۳۵ـ۵۳۸، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۱ـ۱۳۰۳، چاپ تیمور برهان لیمودهی، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۳ ش.

و سپس مدرسه فاضل خان یا فاضلیه در ۱۰۷۵ ساخته شد.

[۴۲] محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، مطلع الشمس، ج۲، ص۵۳۸ـ۵۳۹، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۱ـ۱۳۰۳، چاپ تیمور برهان لیمودهی، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۳ ش.

مدرسه عباس‌قلی ‌خان هم درست در سال مرگ وی یعنی ۱۰۷۷ تأسیس شد.

[۴۳] محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، مطلع الشمس، ج۲، ص۵۴۷ـ۵۴۸، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۱ـ۱۳۰۳، چاپ تیمور برهان لیمودهی، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۳ ش.

در زمان سلطنت جانشین وی یعنی شاه سلیمان هم در ۱۰۸۳ مدرسه ملا محمدباقر مشهور به سمیعیه به همت مولی محمد سمیع و تجویز و تشویق ملا محمدباقر خراسانی سبزواری، نویسنده کفایه الاحکام، احداث شد،

[۴۴] محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، مطلع الشمس، ج۲، ص۵۴۰، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۱ـ۱۳۰۳، چاپ تیمور برهان لیمودهی، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۳ ش.

در ۱۰۸۶ مدرسه نواب یا صالحیه بنا شد.

[۴۵] محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، مطلع الشمس، ج۲، ص۵۴۰ـ۵۴۱، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۱ـ۱۳۰۳، چاپ تیمور برهان لیمودهی، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۳ ش.

در مجموع در دوره صفویه تا ۱۱۰۰، در مشهد ده مدرسه مهم احداث گردید.

[۴۶] عبدالرضا امیرشیبانی، «سیمای وقف خراسان در گفتگو با عبدالرضا امیر شیبانی: مدیرکل اوقاف و امور خیریه استان خراسان»، ج۱، ص۲۷، وقف: میراث جاویدان، سال ۹، ش ۳ و ۴ (پاییز و زمستان ۱۳۸۰).

بدین ترتیب، روند احداث مدارس در این عهد و اختصاص موقوفات ارزشمند فراوان به آن‌ها از سوی دولت‌مردان صفوی، مشهد را در آن عهد یکی از فرهنگی‌ترین شهرهای ایران کرده بود.

[۴۷] عبدالرضا امیرشیبانی، «سیمای وقف خراسان در گفتگو با عبدالرضا امیر شیبانی: مدیرکل اوقاف و امور خیریه استان خراسان»، ج۱، ص۲۷، وقف: میراث جاویدان، سال ۹، ش ۳ و ۴ (پاییز و زمستان ۱۳۸۰).

نظام درسی

از کمّ و کیف کتاب‌های درسی و نحوه تدریس و احیانآ امتحان محصلان در این عهد اطلاعات تفصیلی در دست نیست، اما از مطالعه برخی اجازات صادره از سوی برخی از علما معلومات ارزشمندی در این زمینه به دست می‌آید.
مثلا در اجازه علمی حرّ عاملی (متوفی ۱۱۰۴) برای سید علاءالملک پسر میرزا ابوطالب علوی موسوی ساکن مشهد که در نیمه ربیع الآخر ۱۰۸۶ صادر شده از پاره‌ای از مهم‌ترین کتب حدیث شیعه از جمله کتب اربعه نام برده شده که نشان می‌دهد چنین کتاب‌هایی در آن عهد مدار بحث‌ها و پژوهش‌های حدیثی بوده است.
در این اجازه هم‌چنین حرّ عاملی اجازه نقل پاره‌ای از کتاب‌های خود از جمله تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه و رساله الرجعه (نام آن: الایقاظ من الهجعه) را داده است که نشان می‌دهد برخی از تصنیفات او از همان زمان تألیف مورد توجه و مدار مباحثات علمی بوده است.

[۴۸] محمد بن حسن حرّ عاملی، الرجال، مقدمه فاضلی، ص ۱۱۱۵، چاپ علی فاضلی، قم ۱۳۸۵ ش.

در اجازه علمی دیگری که حرّ عاملی برای مولی محمدصادق مشهدی در ۱۹ شعبان ۱۰۹۲ صادر کرده

[۴۹] محمد بن حسن حرّ عاملی، الرجال، مقدمه فاضلی، ص ۱۵، چاپ علی فاضلی، قم ۱۳۸۵ ش.

وی اجازه خود را پس از مباحثه با شخص مُجاز و در واقع امتحان میزان استعداد وی در درک و فهم دقایق و ظرایف احادیث صادر کرده است و این می‌رساند که در این عصر دست کم در مراحل عالی تحصیلی و در برخی رشته‌ها چیزی شبیه امتحان امروزی، البته در مقیاسی خردتر و شخصی‌تر، وجود داشته است.

شهریه

درباره مقدار شهریه طلاب و حقوق مدرّسان حوزه علمیه مشهد در عصر صفوی، به جز پاره‌ای اسناد مالی بازمانده، اطلاعات درخور توجهی در دست نیست.
مثلا بر اساس یک سند به تاریخ ربیع الاول ۱۰۲۴، میرزا جعفر رضوی که در ۱۰۰۷ و بعد از تصرف مشهد به دست شاه عباس به صورت رسمی به عنوان مدرّس آستان قدس رضوی تعیین شد،

[۵۰] جلال‌الدین محمد منجم یزدی، تاریخ عباسی، ج۱، ص۱۷۱، یا، روزنامه ملاجلال، چاپ سیفاللّه وحیدنیا، تهران ۱۳۶۶ ش.

از بابت یک سال تدریس ده تومان تبریزی رایج در خراسان دریافت کرد.
از متن سند چنین برمی‌آید که مقدار وجه پرداختی به مدرّسان در این زمان احتمالا بستگی به تعداد طلاب و سطح علمی مدرّس داشته است.

[۵۱] ابوالفضل حسن‌آبادی، سادات رضوی در مشهد از آغاز تا پایان قاجاریه، ج۱، ص۱۷۶، مشهد ۱۳۸۷ ش.

[۵۲] ابوالفضل حسن‌آبادی، سادات رضوی در مشهد از آغاز تا پایان قاجاریه، ج۱، ص۴۱۶، مشهد ۱۳۸۷ ش.

در فرمانی از شاه سلیمان در ۱۰۷۸، مقرر شده است که به میرزا محمد ابراهیم مدرّس آستان قدس سالانه نود تومان تبریزی حق التدریس داده شود.

[۵۳] گزیده اسناد، فرمان‌ها و رقم‌های آستان قدس رضوی از دوره صفویه تا قاجاریه، ج۱، ص۲۵، به کوشش ربابه معتقدی، مشهد: سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، ۱۳۸۷ ش.

نمونه دیگر در این باب سندی است مورخ جمادی الاولی ۱۰۸۴ که بر اساس آن یکی دیگر از مدرّسان آستان قدس رضوی حقوق سالیانه خود را به صورت جنسی، ۲۸ خروار و ۲۵ من غلّه به صورت مناصفه و به وزن تبریز، دریافت کرده است.

[۵۴] ابوالفضل حسن‌آبادی، سادات رضوی در مشهد از آغاز تا پایان قاجاریه، ج۱، ص۱۷۶ـ۱۷۷، مشهد ۱۳۸۷ ش.

تألیف و تصنیف

از جمله شواهدی که رونق و نشاط علمی حوزه مشهد را در این مقطع نشان می‌دهد فراوانی تألیف و تصنیف و نیز کثرت کتابت کتاب‌های درسی و غیردرسی در رشته‌های مختلف است.
نگاهی گذرا فقط به الذریعه آقابزرگ طهرانی گواه این مدعاست (برای نمونه‌ای از کتاب‌هایی که در این عصر در مشهد تألیف شده به این منبع

[۵۵] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۱، ص۳۷۳، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.

[۵۶] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۱، ص۴۱۲، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.

[۵۷] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۲، ص۴۰۴، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.

[۵۸] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۳، ص۵۶، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.

[۵۹] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۳، ص۵۹، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.

[۶۰] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۵، ص۱۱۰، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.

و برای نمونه‌ای از نسخه‌های کتابت شده در مشهد به این منبع

[۶۱] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۳، ص۱۲۱، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.

[۶۲] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۴، ص۴۵۲، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.

[۶۳] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۶، ص۴۸، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.

[۶۴] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۷، ص۵۰ـ۵۱، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.

[۶۵] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۱۰، ص۱۱۵، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.

[۶۶] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۱۳، ص۵۴، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.

[۶۷] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۱۳، ص۱۴۴، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.

رجوع کنید).
هم‌چنین پاره‌ای از عالمان ساکن مشهد کتاب‌هایی را به نام و برای برخی از سلاطین صفوی تألیف یا ترجمه کرده‌اند (برای نمونه به این منبع رجوع کنید

[۶۸]