توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت کامل مدرسه علمی خراسان معاصر ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت کامل مدرسه علمی خراسان معاصر ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت کامل مدرسه علمی خراسان معاصر ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint :

حوزه علمیه مشهد معاصر

حوزه علمیه مشهد از قرون اولیه اسلامی عملا تأسیس شد و رفته رفته بر رونق آن افزوده شد.
حوزه علمیه مشهد قدیم، قبل از صفویه تا دوره مشروطه را شامل می‌شود و بعد از آن را اصطلاحا حوزه علمیه مشهد معاصر می‌نامیم.

فهرست مندرجات

۱ – از انقلاب مشروطه تا سقوط رضاخان
۱.۱ – دوره رونق
۱.۲ – آقازاده خراسانی
۱.۳ – حسین قمی
۱.۳.۱ – اساتید
۱.۳.۲ – هجرت به مشهد
۱.۳.۳ – جای‌گاه علمی
۱.۴ – متحدالشکل لباس
۱.۵ – ویژگی‌ها
۱.۶ – ادیب نیشابوری
۱.۷ – ادبیات عرب
۱.۸ – فلسفه و عرفان
۱.۹ – خلع لباس روحانیت
۱.۱۰ – اوضاع مالی و معیشتی
۱.۱۱ – اقدامات سیاسی
۲ – از سقوط رضاخان تا انقلاب اسلامی
۲.۱ – احیا کنندگان
۲.۱.۱ – احمد کفایی
۲.۱.۲ – مهدی اصفهانی
۲.۱.۳ – آشتیانی
۲.۲ – یونس اردبیلی
۲.۳ – بازگشت قمی
۲.۴ – حضور بروجردی
۲.۵ – میزان شهریه
۲.۶ – محمدهادی میلانی
۲.۶.۱ – ریاست حوزه
۲.۶.۲ – تأسیس مدارس
۲.۶.۳ – مدارس تخصصی
۲.۶.۴ – تبلیغ دینی
۲.۶.۵ – کانون نشر حقایق
۲.۶.۶ – اوضاع مالی
۲.۶.۷ – فوت
۲.۷ – اقدامات سیاسی
۲.۷.۱ – ملی شدن نفت
۲.۷.۲ – قیام ۱۵ خرداد
۲.۷.۳ – پیروزی انقلاب
۳ – دوران جمهوری اسلامی
۳.۱ – ریاست حوزه
۳.۲ – تأسیس و بازسازی مدارس
۳.۲.۱ – بازسازی
۳.۲.۲ – مدرسه خویی
۳.۲.۳ – تعداد مدارس
۳.۳ – تعداد طلاب و مدرسان
۳.۴ – مدرک تحصیلی
۳.۵ – نظام اداری
۳.۶ – مکتب تفکیک
۳.۷ – رواج فلسفه
۳.۸ – دفتر تبلیغات اسلامی
۴ – فهرست منابع
۵ – پانویس
۶ – منبع

از انقلاب مشروطه تا سقوط رضاخان

دوره رونق

حوزه علمیه مشهد در مقطع زمانی پس از انقلاب مشروطه یعنی ۱۲۸۵ ش تا ۱۳۱۴ ش که واقعه گوهرشاد رخ داد، و خاصه پس از مهاجرت دو روحانی دانشمند به مشهد، حاج‌آقا محمد نجفی معروف به آقازاده خراسانی (متوفی ۱۳۱۶ ش)، فرزند آخوند خراسانی، و حاج‌آقا حسین قمی (متوفی ۱۳۲۶ ش) که هر دو درس خوانده نجف بودند، و نیز شیخ مرتضی آشتیانی، به ویژه از حیث دروس خارج فقه و اصول بیش از پیش رونق گرفت.
در این مقطع برخی از علمای درجه اول مشهد عبارت بودند از: میرزا سید علی یزدی حائری معروف به خانی که صاحب فتوا و مقدّم بر دیگران بود و درس خارج می‌گفت

[۱] عبدالسلام تربتی، اندیشه شهاب: گزیده‌ای از آثار منظوم و منثور عالم وارسته حاج شیخ عبدالسلام (شهاب‌الدین) تربتی قدس سرّه، ج۱، صسی‌وهفت، چاپ علیاکبر شهابی، (تهران ۱۳۵۷ ش).

شیخ حسن‌علی تهرانی که مقبول عام و خاص بود؛

[۲] عبدالسلام تربتی، اندیشه شهاب: گزیده‌ای از آثار منظوم و منثور عالم وارسته حاج شیخ عبدالسلام (شهاب‌الدین) تربتی قدس سرّه، ج۱، صسی‌وهفت، چاپ علیاکبر شهابی، (تهران ۱۳۵۷ ش).

میرزا حبیبِ خراسانی که از حیث وجاهت عمومی و نفوذ کلمه در درجه اول قرار داشت؛

[۳] عبدالسلام تربتی، اندیشه شهاب: گزیده‌ای از آثار منظوم و منثور عالم وارسته حاج شیخ عبدالسلام (شهاب‌الدین) تربتی قدس سرّه، ج۱، صسی‌وهفت، چاپ علیاکبر شهابی، (تهران ۱۳۵۷ ش).

ملا محمدعلی معروف به حاجی فاضل (ادامه مقاله)؛ محمدتقی بجنوردی

[۴] عبدالسلام تربتی، اندیشه شهاب: گزیده‌ای از آثار منظوم و منثور عالم وارسته حاج شیخ عبدالسلام (شهاب‌الدین) تربتی قدس سرّه، ج۱، صسی‌وهشت ـ سی‌ونه، چاپ علیاکبر شهابی، (تهران ۱۳۵۷ ش).

و سید علی سیستانی (متوفی ۱۳۴۰) که از شاگردان سید اسماعیل صدر و میرزا محمدحسن شیرازی بود و در مشهد به تدریس فقه و اصول اشتغال داشت.

[۵] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، مشهد، قسم ۴، ص ۱۴۳۴، ۱۴۰۴.

[۶] محمد شریف رازی، گنجینه دانشمندان، ج۵، ص۲۱۶ـ۲۱۷، تهران ۱۳۵۲ـ۱۳۵۴ ش.

آقازاده خراسانی

حضور آقازاده خراسانی که به دنبال درخواست مردم و علمای مشهد از آخوند خراسانی، به مشهد رهسپار شد، از جهت سیاسی و به دلیل انتسابش به آخوند خراسانی، مایه تقویت مشروطه‌خواهان در خراسان گردید.

[۷] محمدعلی شوشتری، خاطرات سیاسی سید محمدعلی شوشتری: خفیه‌نویس رضاشاه پهلوی، ج۱، ص۲۴۰، چاپ غلام‌حسین میرزا صالح، تهران ۱۳۷۹ ش.

او در ۱۳۲۵ یعنی یک سال پس از پیروزی مشروطه در شرایطی وارد مشهد شد که بین علما و اهل علم مشهد، هم‌چون دیگر شهرها، بر سر تأیید یا رد مشروطیت شکاف افتاده بود.
برخی چون سید علی سیستانی و محمدحسین نجفی از نظر فقهی منتقد مشروطه بودند و با جدّیت در مقابل مشروطه‌خواهان ایستادند، و کسانی دیگر از جمله شیخ ذبیح‌اللّه قوچانی، از شاگردان میرزای شیرازی و آخوند خراسانی و از مروجان اندیشه‌های آخوند خراسانی، به حمایت جدّی از مشروطه برخاستند.

[۸] غلامرضا جلالی، «نهضت مشروطه و سرنوشت سه روی‌کرد سیاسی علمای مشهد»، ج۱، ص۱۳۷ـ۱۴۰، در روحانیت و مشروطه، تهیه و تدوین مجله حوزه، قم: بوستان کتاب، ۱۳۸۵ ش.

روحانیان طرفدار مشروطه به جز فعالیت در انجمن‌ها، در انتخابات مجلس هم به کوشش پرداختند و این تلاش‌ها به برگزیده شدن میرزا علی آقا مجتهد تبریزی از علمای درجه اول مشهد به عنوان یکی از نمایندگان مشهد در مجلس شورای ملی انجامید.

[۹] غلامرضا جلالی، «نهضت مشروطه و سرنوشت سه روی‌کرد سیاسی علمای مشهد»، ج۱، ص۱۴۳، در روحانیت و مشروطه، تهیه و تدوین مجله حوزه، قم: بوستان کتاب، ۱۳۸۵ ش.

[۱۰] غلامرضا جلالی، «نهضت مشروطه و سرنوشت سه روی‌کرد سیاسی علمای مشهد»، ج۱، ص۱۴۵، در روحانیت و مشروطه، تهیه و تدوین مجله حوزه، قم: بوستان کتاب، ۱۳۸۵ ش.

عالمانی هم‌چون میرزا حبیب خراسانی هم بودند که راه میانه را در پیش گرفته بودند (برای تفصیل به این منبع رجوع کنید

[۱۱] غلامرضا جلالی، «نهضت مشروطه و سرنوشت سه روی‌کرد سیاسی علمای مشهد»، ج۱، ص۱۵۱ـ۱۵۴، در روحانیت و مشروطه، تهیه و تدوین مجله حوزه، قم: بوستان کتاب، ۱۳۸۵ ش.

).
از سوی دیگر، حضور آقازاده حوزه مشهد را از حیث علمی قوت بخشید و درس او بر دیگر درس‌ها ترجیح یافت.

[۱۲] محمدعلی شوشتری، خاطرات سیاسی سید محمدعلی شوشتری: خفیه‌نویس رضاشاه پهلوی، ج۱، ص۲۴۰ـ۲۴۱، چاپ غلام‌حسین میرزا صالح، تهران ۱۳۷۹ ش.

درس خارج وی در این برهه یکی از مهم‌ترین و پرمایه‌ترین درس‌های حوزه مشهد بود که مبنای آن کفایه الاصول پدرش بود.
وی چند سالی در مسجد گوهرشاد تدریس می‌کرد و در اواخر عمر در اثر فشار حکومت رضا شاه در منزل درس می‌گفت.

[۱۳] محمد پروین گنابادی، «مدارس قدیم مشهد و شیوه تدریس آن‌ها»، ج۱، ص۱۵۶، سخن، دوره ۲۴، ش ۲ (بهمن ۱۳۵۳).

[۱۴] مجتهدی، «گفتگو با آقای مجتهدی (داماد مرحوم آیت‌اللّه آقازاده)»، ج۱، ص۲۰۷، در سینا واحد، قیام گوهرشاد، تهران ۱۳۶۶ ش.

شمار شاگردان درس او سی‌صد تن گفته شده است.

[۱۵] محمد پروین گنابادی، «مدارس قدیم مشهد و شیوه تدریس آن‌ها»، ج۱، ص۱۶۲، سخن، دوره ۲۴، ش ۲ (بهمن ۱۳۵۳).

آقازاده در مدت اقامت خود در مشهد، عملا ریاست حوزه علمیه این شهر را بر عهده داشت.

[۱۶] محمدعلی شوشتری، خاطرات سیاسی سید محمدعلی شوشتری: خفیه‌نویس رضاشاه پهلوی، ج۱، ص۲۴۰ـ۲۴۱، چاپ غلام‌حسین میرزا صالح، تهران ۱۳۷۹ ش.

اهمیت درس وی به اندازه‌ای بود که چه بسا طلابی هم از نجف برای استفاده به مشهد می‌آمدند.

[۱۷] محمد پروین گنابادی، «مدارس قدیم مشهد و شیوه تدریس آن‌ها»، ج۱، ص۱۶۲، سخن، دوره ۲۴، ش ۲ (بهمن ۱۳۵۳).

حسین قمی

حاج‌آقا حسین قمی هم مرجعی بود که در رونق بخشیدن به دروس عالی فقه و اصول در این برهه از تاریخ مشهد سهم اساسی داشت.

اساتید

وی در تهران نزد استادانی چون میرزا ابوالحسن جلوه، آقا علی مدرس نوری، میرزا حسن کرمانشاهی، میرزا محمود قمی، محمدحسن آشتیانی و شیخ فضل‌اللّه نوری فلسفه و عرفان و ریاضیات و فقه و اصول خوانده و در نجف و سامرا مراحل عالی فقه و اصول را نزد آخوند خراسانی و میرزا محمدتقی شیرازی و سید محمدکاظم طباطبائی یزدی و دیگران گذرانده بود.

[۱۸] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، مشهد، قسم ۲، ص ۶۵۳، ۱۴۰۴.

هجرت به مشهد

قمی در پی دعوت و درخواست علما و طبقات مختلف مردم مشهد از میرزا محمدتقی شیرازی مبنی بر گسیل داشتن وی به این شهر، در ۱۳۳۱ به توصیه میرزای شیرازی عازم مشهد شد و در مدت بیش از دو دهه اقامت در این شهر به تدریس فقه و اصول مشغول گردید و در بین عوام و خواص مرجعیت عام یافت.

جای‌گاه علمی

وی که از نظر علمی در زمان خود عالم درجه اول خراسان محسوب می‌گردید، متجاوز از سی‌صد شاگرد زبده تربیت کرد که بیش‌تر آنان جزو استادان و مدرّسان حوزه مشهد و برخی از شهرهای دیگر شدند و شماری از آنان نیز خود به مرتبه مرجعیت رسیدند.

[۱۹] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، مشهد، قسم ۲، ص ۶۵۴ـ۶۵۵، ۱۴۰۴.

[۲۰] حسن صالحی، «نیم قرن تکاپو: خاطرات آیت‌اللّه سید میرزا حسن صالحی»، به کوشش غلامرضا جلالی، ش ۲۱۷، ص ۲۴ـ۲۵، در مدرّس صالح: نکوداشت نیم قرن تکاپوی علمی آیت‌اللّه سید میرزا حسن صالحی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۸۵ ش.

مدت حضور قمی در مشهد را می‌توان به دو مقطع تقسیم کرد، در مقطع اول وی به دور از قضایای سیاسی به صورت تمام وقت به تدریس و تربیت شاگرد می‌پرداخت، اما در مقطع دوم در کنار رسیدگی به امور علمی و دینی در موارد لزوم در امور سیاسی دخالت می‌کرد.

[۲۱] حسن صالحی، «نیم قرن تکاپو: خاطرات آیت‌اللّه سید میرزا حسن صالحی»،به کوشش غلامرضا جلالی، ش ۲۱۷، ص ۲۵، در مدرّس صالح: نکوداشت نیم قرن تکاپوی علمی آیت‌اللّه سید میرزا حسن صالحی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۸۵ ش.

بدین‌گونه در اثر مساعی قمی حوزه علمیه مشهد حوزه‌ای نیرومند و خود بسنده شد

[۲۲] حسن صالحی، «نیم قرن تکاپو: خاطرات آیت‌اللّه سید میرزا حسن صالحی»، به کوشش غلامرضا جلالی، ش ۲۱۷، ص ۲۸، در مدرّس صالح: نکوداشت نیم قرن تکاپوی علمی آیت‌اللّه سید میرزا حسن صالحی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۸۵ ش.

[۲۳] حسن صالحی، «نیم قرن تکاپو: خاطرات آیت‌اللّه سید میرزا حسن صالحی»، به کوشش غلامرضا جلالی، ش ۲۱۷، ص ۳۳، در مدرّس صالح: نکوداشت نیم قرن تکاپوی علمی آیت‌اللّه سید میرزا حسن صالحی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۸۵ ش.

و به لحاظ تدریس همه رده‌های علوم دینی در آن، از مقدمات تا خارج، حتی با حوزه نجف رقابت می‌کرد.

[۲۴] علی دوانی، مفاخر اسلام، ج۱۱، بخش ۱، ص۶۵، ج ۱۱، تهران ۱۳۷۷ ش.

متحدالشکل لباس

در زمان اجرای قانون متحدالشکل کردن لباس در سال ۱۳۰۸ ش، مقرر شد روحانیان برای در برداشتن لباس مخصوص اهل علم از نظر صلاحیت علمی امتحان شوند و فقط تعدادی از روحانیان در مشهد از این امر مستثنا گردیدند

[۲۵] حسن‌علی مروارید، «گفتگو با آیت‌اللّه مروارید»، ج۱، ص۱۷۶، در سینا واحد، مشهد ۱۳۸۷ ش.

(برای گزارشی دیگر از این ماجرا به این منبع رجوع کنید

[۲۶] حسن صالحی، «نیم قرن تکاپو: خاطرات آیت‌اللّه سید میرزا حسن صالحی»، ج۱، ص۵۳ـ۵۴، به کوشش غلامرضا جلالی، در مدرّس صالح: نکوداشت نیم قرن تکاپوی علمی آیت‌اللّه سید میرزا حسن صالحی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۸۵ ش.

).

ویژگی‌ها

دو ویژگی عمده حوزه علمیه مشهد در این زمان، یکی توجه جدّی به ادبیات عرب و دیگری تدریس علوم عقلی خصوصاً فلسفه بود،

[۲۷] محمد واعظزاده خراسانی، «مصاحبه با حجه الاسلام و المسلمین محمد واعظزاده خراسانی»، ج۱، ص۱۹۶، حوزه، سال ۸، ش ۱ و ۲ (فروردین ـ تیر ۱۳۷۰).

استادانی چون عبدالجواد نیشابوری معروف به ادیب اول در ادبیات عربی و فارسی و حکیم آقابزرگ شهیدی و فرزندش میرزا مهدی و حاجی فاضل خراسانی و شیخ اسداللّه یزدی در تدریس علوم عقلی و عرفان مشهور بودند.

[۲۸] حسن صالحی، «نیم قرن تکاپو: خاطرات آیت‌اللّه سید میرزا حسن صالحی»، ج۱، ص۵۳ـ۵۴، به کوشش غلامرضا جلالی، در مدرّس صالح: نکوداشت نیم قرن تکاپوی علمی آیت‌اللّه سید میرزا حسن صالحی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۸۵ ش.

ادیب نیشابوری

در این دوره، حلقه درسی ادیب نیشابوری (متوفی ۱۳۰۵ ش) به دلیل دانش وسیع ادبی و تسلط و مهارت خاصی که وی در تدریس متون ادب عربی داشت از دیگر دروس ممتاز بود.
ویژگی عمده شیوه تدریس ادیب در این بود که وی از آغاز تا پایان جلسه درس به روش خطابی سخن می‌گفت و در اثنای تدریسش اجازه سخن گفتن و اشکال کردن به هیچ‌کدام از شاگردان نمی‌داد و خود با مهارت کامل تمامی اشکالات احتمالی و ابهامات درس را به دقت بیان می‌کرد.

[۲۹] محمد پروین گنابادی، «مدارس قدیم مشهد و شیوه تدریس آن‌ها»، ج۱، ص۱۶۴ـ۱۶۵، سخن، دوره ۲۴، ش ۲ (بهمن ۱۳۵۳).

در درس ادیب بیش از سی‌صد طالب علم شرکت می‌کردند.

[۳۰] حسن صالحی، «نیم قرن تکاپو: خاطرات آیت‌اللّه سید میرزا حسن صالحی»، ج۱، ص۱۶۵، به کوشش غلامرضا جلالی، در مدرّس صالح: نکوداشت نیم قرن تکاپوی علمی آیت‌اللّه سید میرزا حسن صالحی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۸۵ ش.

ادبیات عرب

طلاب علاقه‌مند پس از خواندن جامع المقدمات و شرح قَطْر النَّدی از ابن هشام و شرح جامی بر کافیه ابن حاجب و الفیه ابن مالک و شرح سیوطی بر آن و شرح نظّام نیشابوری بر کتاب ابن حاجب و مغنی اللبیب ابن هشام و مطول تفتازانی، در مرحله عالی ادبیات به خواندن معلقات سبع و مقامات بدیع الزمان همدانی و مقامات حریری می‌پرداختند،

[۳۱] حسن صالحی، «نیم قرن تکاپو: خاطرات آیت‌اللّه سید میرزا حسن صالحی»، ج۱، ص۱۵۸ـ۱۵۹، به کوشش غلامرضا جلالی، در مدرّس صالح: نکوداشت نیم قرن تکاپوی علمی آیت‌اللّه سید میرزا حسن صالحی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۸۵ ش.

و بعد به خواندن دواوین شاعران عرب از قبیل بُحْتُری و متنّبی و فرزدق و حماسه ابوتمّام و آثار منثور عربی چون البیان و التبیین و دیگر کتاب‌های جاحظ و رسائل خوارزمی و اطواق الذهب زمخشری و المستطرف ابشیهی و یتیمه الدهر ثعالبی و الاغانی و امثال آن‌ها مبادرت می‌ورزیدند.
غالب علمایی که به این مرحله می‌رسیدند، به توصیه استادان مطالعه متون ادبی فارسی اعم از موزون و منثور و کتاب‌های لغت را شروع می‌کردند.

[۳۲] حسن صالحی، «نیم قرن تکاپو: خاطرات آیت‌اللّه سید میرزا حسن صالحی»، ج۱، ص۱۵۹، به کوشش غلامرضا جلالی، در مدرّس صالح: نکوداشت نیم قرن تکاپوی علمی آیت‌اللّه سید میرزا حسن صالحی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۸۵ ش.

فلسفه و عرفان

تدریس فلسفه و عرفان، بیش و کم در همه ادوار حیات حوزه علمیه مشهد رواج داشته است (بخش‌های قبلی مقاله)، اما در این دوره و با حضور شاگردان حاج ملا هادی سبزواری هم‌چون ملا غلام‌حسین شیخ الاسلام (متوفی ۱۳۱۹ ش)

[۳۳] مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، ج۶، ص۱۷۲ـ۱۷۳، تهران ۱۳۵۷ ش.

در مشهد این امر رونق بی‌سابقه‌ای یافت.
حکیم آقابزرگ شهیدی (متوفی ۱۳۵۵) که در تهران نزد میرزا ابوالحسن جلوه و میرزا ابراهیم گیلانی اشکوری به تحصیل علوم عقلی و فلسفه پرداخته و فقه و اصول را در نجف نزد آخوند خراسانی خوانده بود،

[۳۴] غلامرضا ریاضی، دانشوران خراسان، ج۱، ص۲۲۸ـ ۲۲۹، مشهد ۱۳۳۶ ش.

از ۱۳۳۳ تا پایان عمر به مدت ۲۳ سال در حوزه مشهد به تدریس تمام کتب کلامی و فلسفی از قبیل شرح تجرید قوشجی و شرح اشارات خواجه نصیرالدین طوسی و شوارق الالهام و شواهد الربوبیه و المبدأ و المعاد و شرح الهدایه الاثیریه ملاصدرا و شرح منظومه اشتغال داشت

[۳۵] غلامرضا ریاضی، دانشوران خراسان، ج۱، ص۲۳۰، مشهد ۱۳۳۶ ش.

و شاگردان بسیاری پرورد، نظیر حسین‌علی راشد و محمود شهابی و مهدی الهی قمشه‌ای و سید حسن بجنوردی (برای فهرست کامل شاگردان وی به این منابع رجوع کنید

[۳۶] مرتضی مدرس گیلانی، منتخب معجم الحکماء، ج۱، ص۲۱، چاپ منوچهر صدوقی سها، تهران ۱۳۸۴ ش.

[۳۷] مرتضی مدرس گیلانی، منتخب معجم الحکماء، ج۱، ص۲۴ـ۳۲، چاپ منوچهر صدوقی سها، تهران ۱۳۸۴ ش.

).
وی با آن‌که آثار ملاصدرا را هم تدریس می‌کرد، در فلسفه بیش‌تر گرایش مشائی داشت.

[۳۸] غلامرضا ریاضی، دانشوران خراسان، ج۱، ص۲۲۹، مشهد ۱۳۳۶ ش.

ملا محمدعلی فاضل مشهور به حاجی فاضل خراسانی (متوفی ۱۳۴۲) از مشاهیر فلاسفه معاصر است که فلسفه را نزد حاج ملا هادی سبزواری و ملا غلام‌حسین شیخ الاسلام و آقا میرزا محمد سروقدی آموخته و در نجف و سامرا نزد میرزا حبیب‌اللّه رشتی و میرزای بزرگ شیرازی، فقه و اصول تحصیل کرده بود و کسانی چون سید حسن بجنوردی و صدرالدین بادکوبه‌ای و شیخ اسداللّه یزدی در مشهد نزد وی فلسفه خواندند.

[۳۹] مرتضی مدرس گیلانی، منتخب معجم الحکماء، ج۱، ص۱۵۵، چاپ منوچهر صدوقی سها، تهران ۱۳۸۴ ش.

[۴۰] محمدعلی فاضل خراسانی، شرح دعاء عرفه، ج۱، ص۶، چاپ جلال‌الدین آشتیانی، مشهد ۱۳۸۱ ش.

وی در علوم معقول و منقول از مدرّسان نامی زمان خود بود.

[۴۱] محمدعلی فاضل خراسانی، شرح دعاء عرفه، ج۱، ص۵، چاپ جلال‌الدین آشتیانی، مشهد ۱۳۸۱ ش.

خلع لباس روحانیت

در اواخر دوره رضا شاه با وجود کثرت روحانیان در مشهد، سیاست خلع لباس روحانیت به نحوی اجرا شد که بنا بر مشهور به جز چند تن از روحانیان سرشناس و معتبر کس دیگری مجاز به برسر نهادن عمامه نبود.

[۴۲] کاظم مدیرشانه‌چی، پژوهشی درباره حدیث و فقه: مصاحبه و مجموعه مقالات، ج۱، ص۱۰، مشهد ۱۳۸۰ ش.

اوضاع مالی و معیشتی

بر اساس قرائن و مدارک ناقص موجود وضع مالی و معیشتی حوزه علمیه مشهد در دوره ریاست آقازاده خراسانی و حاج‌آقا حسین قمی چندان مناسب نبوده است.

[۴۳] علی خامنه‌ای، گزارشی از سابقه تاریخی و اوضاع کنونی حوزه عملیه مشهد، ج۱، ص۱۱۰، مشهد ۱۳۶۵ ش.

مثلا حقوق ماهیانه ادیب، استاد یگانه ادبیات عرب در حوزه مشهد، از محل موقوفات مدرسه نواب ۱۵۰ ریال

[۴۴] علی اکبر گلشن آزادی، صد سال شعر خراسان، ج۱، ص۶۱، به کوشش احمد کمال‌پور، مشهد ۱۳۷۳ ش.

و به قولی دیگر سالیانه بین سی تا پنجاه تومان بود و سالیانه ۳۶ تومان هم از بابت حق التدریس از آستان قدس دریافت می‌کرد.

[۴۵] عبدالجواد ادیب نیشابوری، زندگی و اشعار ادیب نیشابوری، ج۱، ص۲۲، چاپ یداللّه جلالی پندری، تهران ۱۳۶۷ ش.

اقدامات سیاسی

حوزه علمیه مشهد تحت زعامت علمای بزرگی چون حاج‌آقا حسین قمی و آقازاده خراسانی در دوره پهلوی اول در موارد متعدد به علمکردهای گوناگون سیاسی و اجتماعی حکومت که با شئونات دینی جامعه منافات داشت واکنش نشان داد.
از جمله در ۱۳۰۶ ش، طی تلگرامی به دولت وقت، که به امضای عمده علمای وقت مشهد رسید، به ابلاغیه دولت مبنی بر منع امر به معروف و نهی از منکر اعتراض کردند.

[۴۶] مرجعیت در عرصه اجتماع و سیاست: اسناد و گزارش‌هایی از آیات عظام نائینی، اصفهانی، ج۱، ص۲۴۰ـ۲۴۲، قمی، حائری و بروجردی، ۱۲۹۲ تا ۱۳۳۹ شمسی، به کوشش محمدحسین منظورالاجداد، تهران: شیرازه، ۱۳۷۹ ش.

مورد دیگر اعتراض آنان به قضیه جمهوری‌خواهی رضا خان بود (برای آگاهی بیش‌تر به این منبع رجوع کنید.

[۴۷] مرجعیت در عرصه اجتماع و سیاست: اسناد و گزارش‌هایی از آیات عظام نائینی، اصفهانی، ج۱، ص۲۵۲ـ۲۵۳، قمی، حائری و بروجردی، ۱۲۹۲ تا ۱۳۳۹ شمسی، به کوشش محمدحسین منظورالاجداد، تهران: شیرازه، ۱۳۷۹ ش.

اما مهم‌ترین اقدام علمای مشهد در این باب اعتراض به قضیه کشفِ حجاب بود که در مقابله با آن بسیاری از علمای مشهد زندانی و تبعید شدند.
از علمای درجه اول مشهد هم حاج‌آقا محمد آقازاده دستگیر شد و به تهران انتقال یافت و در این شهر محبوس ماند و در ۱۳۱۶ ش درگذشت

[۴۸] محمدعلی شوشتری، خاطرات سیاسی سید محمدعلی شوشتری: خفیه‌نویس رضاشاه پهلوی، ج۱، ص۲۳۹، چاپ غلام‌حسین میرزا صالح، تهران ۱۳۷۹ ش.

و حاج‌آقا حسین قمی که برای پیش‌گیری از اجرای قانون منع حجاب راهی تهران شده بود تا با شاه دیدار کند و او را از این اقدام باز دارد، در محل اقامت خود در حضرت عبدالعظیم

[۴۹] معالم العلماء، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱.

تحت نظر و ممنوع الملاقات شد و در پی قیام گوهرشاد به کربلا تبعید شد

[۵۰] مرحوم آیهاللّه العظمی حاج‌آقا حسین قمی، نورعلم، ج۱، ص۸۵ـ۸۸، دوره ۲، ش ۱ (دی ۱۳۶۴).

و بدین‌گونه حوزه مشهد از هم پاشید و تقریبآ به حال تعطیل درآمد (ادامه مقاله).

از سقوط رضاخان تا انقلاب اسلامی

حوزه علمیه مشهد پس از شهریور ۱۳۲۰ وارد دوره ویژه‌ای از حیات خود شد.

احیا کنندگان

احیای دوباره حوزه علمیه مشهد پس از سقوط رضا شاه‌ به‌طور خاص مرهون کوشش‌های سه شخصیت علمی برجسته یعنی میرزا احمد کفایی و شیخ مرتضی آشتیانی و میرزا مهدی اصفهانی بود.

[۵۱] علی خامنه‌ای، گزارشی از سابقه تاریخی و اوضاع کنونی حوزه عملیه مشهد، ج۱، ص۲۸، مشهد ۱۳۶۵ ش.

احمد کفایی

کفایی فرزند آخوند محمدکاظم خراسانی بود که نزد وی و دیگر استادان حوزه نجف درس خوانده و سپس به مشهد، که برادر بزرگ‌ترش میرزا محمد آقازاده زعامت حوزه علمیه و ریاست دینی آن را سال‌ها بر عهده داشت، مهاجرت و خود سال‌ها در آن‌جا تدریس کرده بود.
وی در شرایطی که از یک سو حوزه علمیه مشهد در اثر رخدادهای پس از واقعه گوهرشاد و ممنوعیت پوشیدن لباس روحانیت، تقریباً خالی از استادان و طلاب شده و به حالت تعطیل درآمده بود،

[۵۲] حسن‌علی مروارید، «گفتگو با آیت‌اللّه مروارید»، ج۱، ص۱۷۶، در سینا واحد، مشهد ۱۳۸۷ ش.

و از سوی دیگر تبلیغات ضدمذهبی توده‌ای‌ها در فضای آزاد اوایل سلطنت پهلوی دوم فضای دینی و سیاسی مشهد را تحت تأثیر قرار داده بود، با تکیه بر جای‌گاه و پشتوانه دینی، علمی و خانوادگی خود و با جلب اطمینان حکومت، مدارس و موقوفات آن‌ها را از دولت پس گرفت و تمام موقوفات این مدارس را اجاره‌بندی کرد و برای مدارس متصدی تعیین نمود و از طریق اجاره این موقوفات برای مخارج مدارس و طلاب و استادان عایداتی فراهم ساخت.
در نتیجه بسیاری از استادان و طلاب به حوزه بازگشتند.
وی هم‌چنین برای احیای حوزه مشهد، برخی از علمای دیگر شهرها نظیر آقابزرگ اشرفی شاهرودی، از شاگردان برجسته میرزا محمدحسین نائینی، را به مشهد دعوت کرد.

[۵۳] عبدالرضا کفایی، «مصاحبه با حجه الاسلام و المسلمین عبدالرضا کفایی (نوه مرحوم آخوند خراسانی)»، ج۱، ص۹۶ـ۹۷، در حیات سیاسی، فرهنگی و اجتماعی آخوند خراسانی: مجموعه گفتار، به کوشش محسن دریابیگی، تهران: مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی، ۱۳۸۶ ش.

مهدی اصفهانی

میرزا مهدی اصفهانی (متوفی ۱۳۲۵ ش) هم که از دانش‌آموختگان نجف و مسلط بر مبانی فقهی و اصولی مکتب‌های نجف و سامرا و از شاگردان نامبردار نائینی بود و از حدود ۱۳۰۰ ش در مشهد سکونت و تدریس داشت و در این شرایط با تشویق پاره‌ای از طلاب با تصرف حجرات مدرسه نواب که تحت تصرف دولت بود

[۵۴] کاظم مدیرشانه‌چی، پژوهشی درباره حدیث و فقه: مصاحبه و مجموعه مقالات، ج۱، ص۱۵، مشهد ۱۳۸۰ ش.

بار دیگر درس خارج فقه و اصول خود را، که در اواخر دوره رضا شاه در منزل برگزار می‌کرد، به‌طور علنی در مدرسه نواب آغاز کرد.

[۵۵] کاظم مدیرشانه‌چی، پژوهشی درباره حدیث و فقه: مصاحبه و مجموعه مقالات، ج۱، ص۱۱، مشهد ۱۳۸۰ ش.

[۵۶] کاظم مدیرشانه‌چی، پژوهشی درباره حدیث و فقه: مصاحبه و مجموعه مقالات، ج۱، ص۱۶، مشهد ۱۳۸۰ ش.

وی نخستین عالمی بود که مبانی اصولی استاد خود نائینی را در مشهد مطرح کرد.

[۵۷] کاظم مدیرشانه‌چی، پژوهشی درباره حدیث و فقه: مصاحبه و مجموعه مقالات، ج۱، ص۱۲، مشهد ۱۳۸۰ ش.

به جز ارائه موفقیت‌آمیز درس خارج، آن‌چه که اصفهانی را از دیگران ممتاز می‌ساخت، ارائه معارف و عقاید شیعی به شیوه‌ای خاص بود، شیوه‌ای که بعدها به «مکتب معارفی خراسان» شهرت یافت و مدعای اصلی آن عدم آمیختگی عقاید دینی با هرگونه فراورده فکر بشری و مشخصاً فلسفه و عرفان است.
اصفهانی در ارائه آرا و عقاید خود چنان موفق بود که بسیاری از طلاب و استادان مبرِّز حوزه مشهد که برخی از آنان هم اهل فلسفه بودند به مکتب وی گرویدند.
آن‌چه اصفهانی پی‌ریزی کرد به وسیله شاگردانش خاصه شیخ مجتبی قزوینی (متوفی ۱۳۴۶ ش) تحکیم و تفصیل داده شد و پس از او چنان گسترش یافت که به عنوان ویژگی اصلی حوزه علمیه مشهد در چند دهه اخیر شناخته شد.

[۵۸] محمدرضا حکیمی، مکتب تفکیک، ج۱، ص۲۱۲ـ۲۳۵، قم ۱۳۸۳ ش.

آشتیانی

آشتیانی هم که از مجتهدان برجسته‌ای بود که در نزد پدر خود محمدحسن آشتیانی در تهران و آخوند خراسانی در نجف، تحصیلات عالی را به انجام رسانده و در دوره رضا شاه به مشهد آمده بود و سال‌ها در این شهر تدریس کرده و پس از ماجرای گوهرشاد به تهران تبعید شده بود، در این دوره به مشهد بازگشت و ارائه درس خارج را آغاز کرد.

[۵۹] محمد شریف رازی، گنجینه دانشمندان، ج۷، ص۹۵، تهران ۱۳۵۲ـ۱۳۵۴ ش.

در کنار این دو تن، استادان دیگری چون کفایی و شیخ هاشم قزوینی و شیخ مجتبی قزوینی، به‌طور محدودتری درس خارج می‌گفتند.

[۶۰] کاظم مدیرشانه‌چی، پژوهشی درباره حدیث و فقه: مصاحبه و مجموعه مقالات، ج۱، ص۱۳، مشهد ۱۳۸۰ ش.

دروس ادبیات و سطوح مقدماتی و عالی هم به قوت خود باقی بود و استادان برجسته‌ای چون میرزا احمد مدرس یزدی و شیخ کاظم دامغانی و میرزا محمدتقی ادیب نیشابوری در این مقاطع تدریس می‌کردند.

[۶۱] کاظم مدیرشانه‌چی، پژوهشی درباره حدیث و فقه: مصاحبه و مجموعه مقالات، ج۱، ص۱۱ـ۱۲، مشهد ۱۳۸۰ ش.

یونس اردبیلی

از دیگر علمای این دوره سید یونس اردبیلی (متوفی ۱۳۳۷ ش) است که پیش از واقعه گوهرشاد در مشهد به تدریس و فعالیت علمی و دینی اشتغال داشت، سپس از مشهد تبعید شد و پس از سقوط پهلوی اول به این شهر بازگشت و فعالیت علمی خود را از سرگرفت

[۶۲] محمد شریف رازی، گنجینه دانشمندان، ج۳، ص۶۱ـ۶۳، تهران ۱۳۵۲ـ۱۳۵۴ ش.

هم‌چنین شیخ غلام‌حسین مجتهد تبریزی (متوفی ۱۳۵۹ ش) از دوره پهلوی اول در مشهد به تدریس و اقامه جماعت اشتغال داشت و اقدامات سیاسی و فعالیت‌های اجتماعی او مشهور است.

[۶۳] محمد شریف رازی، گنجینه دانشمندان، ج۷، ص۱۲۰ـ ۱۲۲، تهران ۱۳۵۲ـ۱۳۵۴ ش.

[۶۴] مشاهیر مدفون در حرم رضوی، (تدوین) ابراهیم زنگنه و دیگران، ج۱، ص۹۲ـ۹۴، مشهد: بن یاد پژوهشهای اسلامی، ۱۳۸۲ ش.

بازگشت قمی

از جمله عواملی که در آغاز راه‌اندازی دوباره حوزه علمیه مشهد پس از شهریور ۱۳۲۰، مایه تقویت آن گردید و نفوذ و اقتدار دینی حوزه‌های علمیه را نیز‌ به‌طور کلی و حوزه علمیه مشهد را‌ به‌طور خاص در آن‌چه با سیاست و اجتماع مرتبط است نشان داد، بازگشت مقتدرانه حاج‌آقا حسین قمی در ۱۳۲۲ ش از عراق به ایران بود که در همه شهرهای واقع در مسیر او تا مشهد با استقبال گسترده علما و مردم مواجه شد.
وی در واقع در این سفر چندین هدف داشت که یکی از مهم‌ترین آن‌ها رفع مشکل حجاب برای بانوان بود.

[۶۵] مرجعیت در عرصه اجتماع و سیاست: اسناد و گزارش‌هایی از آیات عظام نائینی، اصفهانی، ج۱، ص۲۶۴، قمی، حائری و بروجردی، ۱۲۹۲ تا ۱۳۳۹ شمسی، به کوشش محمدحسین منظورالاجداد، تهران: شیرازه، ۱۳۷۹ ش.

از این‌رو وی در ۱۴ مرداد ۱۳۲۲ طی مکتوبی از نخست وزیر وقت تحقق اموری را خواستار شد که مهم‌ترین آن‌ها از این قرار است: دولت طی اعلامیه‌ای رسمی قانون منع حجاب را در سراسر کشور لغو کند، همه موقوفاتی که دولت تصرف کرده، خصوصآ موقوفات مدارس دینی به حالت قبلی آن برگردد، مدارس مختلط که در دوره پهلوی اول ایجاد شده بود منحل گردد، تعلیم قرآن و شرعیات جزو برنامه درسی مدارس جدید باشد، و مشکلات مربوط به ارزاق عمومی‌ به‌طور اطمینان بخشی اصلاح شود.

[۶۶] مرجعیت در عرصه اجتماع و سیاست: اسناد و گزارش‌هایی از آیات عظام نائینی، اصفهانی، ج۱، ص۲۶۹ـ۲۷۰، قمی، حائری و بروجردی، ۱۲۹۲ تا ۱۳۳۹ شمسی، به کوشش محمدحسین منظورالاجداد، تهران: شیرازه، ۱۳۷۹ ش.

با پی‌گیری مکرر این درخواست‌ها دولت به اجرای این موارد گردن نهاد و قمی پس از درنگ کوتاه در مشهد، به کربلا بازگشت.

[۶۷] مرجعیت در عرصه اجتماع و سیاست: اسناد و گزارش‌هایی از آیات عظام نائینی، اصفهانی، ج۱، ص۲۷۱ـ ۲۷۲، قمی، حائری و بروجردی، ۱۲۹۲ تا ۱۳۳۹ شمسی، به کوشش محمدحسین منظورالاجداد، تهران: شیرازه، ۱۳۷۹ ش.

[۶۸] مرحوم آیهاللّه العظمی حاج‌آقا حسین قمی، نورعلم، ج۱، ص۸۹، دوره ۲، ش ۱ (دی ۱۳۶۴).

حضور بروجردی

از جمله عواملی که در حدود نیمه اول دهه ۱۳۲۰ ش تقویت حوزه علمیه مشهد را موجب شد حضور کوتاه مدت آیت‌اللّه حاج‌آقا حسین بروجردی در مشهد بود.
وی پس از مهاجرت به قم در ۱۳۲۳ ش و استقرار در این شهر در مقام مرجع تقلید، در تیر ۱۳۲۴ عازم مشهد شد و سه ماه رجب و شعبان و رمضان را در این شهر سپری کرد.
حضور وی در مشهد، دیدارهایش با علما و طلاب و هیئت‌های مذهبی و نیز رسیدگیش به امور مدارس علمیه، حوزه علمیه مشهد را جان تازه‌ای بخشید.

[۶۹] مرجعیت در عرصه اجتماع و سیاست: اسناد و گزارش‌هایی از آیات عظام نائینی، اصفهانی، ج۱، ص۴۱۳، قمی، حائری و بروجردی، ۱۲۹۲ تا ۱۳۳۹ شمسی، به کوشش محمدحسین منظورالاجداد، تهران: شیرازه، ۱۳۷۹ ش.

[۷۰] حسین بدلا، «مصاحبه با حجه الاسلام و المسلمین سید حسین بدلا»، ج۱، ص۹۴ـ۹۵، حوزه، سال ۸، ش ۱ و ۲ (فروردین ـ تیر ۱۳۷۰).

میزان شهریه

در این برهه شهریه درخوری به طلاب حوزه علمیه مشهد پرداخت نمی‌شد.
مقدار این شهریه گوناگون ذکر شده است.
مثلا گفته شده که شیخ علی اکبر نهاوندی برای مدت کوتاهی ماهیانه پنج تومان به طلاب پرداخت می‌کرده است،

[۷۱] محمد واعظزاده خراسانی، «مصاحبه با حجه الاسلام و المسلمین محمد واعظزاده خراسانی»، ج۱، ص۱۹۸ـ۱۹۹، حوزه، سال ۸، ش ۱ و ۲ (فروردین ـ تیر ۱۳۷۰).

یا این‌که در مدرسه سلیمان خان به هر یک از طلاب ماهیانه ۲۵ ریال از درآمد موقوفه پرداخت می‌شده است.

[۷۲] محمد واعظزاده خراسانی، «مصاحبه با حجه الاسلام و المسلمین محمد واعظزاده خراسانی»، ج۱، ص۱۹۹، حوزه، سال ۸، ش ۱ و ۲ (فروردین ـ تیر ۱۳۷۰).

در همین سال‌ها سید ابوالحسن اصفهانی که مرجعیت شیعه را بر عهده داشت مقرر کرد تا مقلدانش در خراسان وجوهاتشان را به نجف نفرستند و در همان مشهد پرداخت کنند، از این رهگذر مبالغی پول نزد نهاوندی و کفایی گرد آمد و میان طلاب مدارس‌ به‌طور مساوی ماهیانه بین پنج قران تا سه تومان توزیع گردید.
در سال‌های ۱۳۲۴ تا ۱۳۲۵ ش، میرزا محمدتقی ادیب نیشابوری برای درس سیوطی ماهیانه دو تومان و برای درس مطول سه تومان از شاگردان خود دریافت می‌کرد.

[۷۳] حسن صالحی، «نیم قرن تکاپو: خاطرات آیت‌اللّه سید میرزا حسن صالحی»، ج۱، ص۶۲، به کوشش غلامرضا جلالی، در مدرّس صالح: نکوداشت نیم قرن تکاپوی علمی آیت‌اللّه سید میرزا حسن صالحی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۸۵ ش.

در اثر مساعی میرزا احمد کفایی و تلاش دیگر مقامات علمی و استادان، شمار مجموع طالب علمان این حوزه در سال ۱۳۲۷ ش به هفتصد تن رسید.

[۷۴] رسول جعفریان، ج۱، ص۲۹، پانویس، برگ‌هایی از تاریخ حوزه علمیه قم، تهران ۱۳۸۱ ش.

با بهبود یافتن اوضاع، شمار طلاب علوم دینی در سال‌های بعد، هرچند به کندی، رو به ازدیاد نهاد.
در اوایل دهه ۱۳۳۰ ش درآمد حاصل از موقوفات که صرف هزینه‌های جاری مدارس و طلاب و مدرّسان می‌شد به این قرار بود: مدرسه نواب ۰۰۰، ۵۵۰ ریال، مدرسه میرزا جعفر ۶۰، ۰۰۰ ریال، مدرسه خیرات خان ۹۶، ۰۰۰ ریال، مدرسه عباس‌قلی خان ۰۰۰، ۱۱۷ ریال، مدرسه باقریه ۰۰۰، ۲۰۴ ریال، مدرسه بالاسر ۰۰۰، ۱۳ ریال، مدرسه دودر ۰۰۰، ۴۸ ریال، مدرسه پریزاد ۰۰۰، ۱۷ریال، مدرسه بهزادیه: ۰۰۰، ۵ ریال، مدرسه سلیمان خان ۰۰۰، ۱۹۵ ریال، مدرسه ابدال خان ۰۰۰، ۱۴۲ریال، و مدرسه رضوان ۵۰۰، ۱۸ ریال.

[۷۵] غلامرضا ریاضی، راهنمای مشهد، ج۱، ص۶۲ـ۶۴، مشهد ۱۳۳۴ ش.

محمدهادی میلانی

حوزه علمیه مشهد پس از گذراندن مرحله تجدید حیات و سپس تثبیت در دهه ۱۳۲۰ ش، در دهه ۱۳۳۰ ش تحول و جهش درخور توجهی را آغاز کرد.
سبب اصلی و عمده این تحول و جهش که جای‌گاه علمی و دینی این حوزه را بیش از پیش استوار کرد و ارتقا بخشید، مهاجرت آیت‌اللّه سید محمدهادی میلانی (متوفی ۱۳۵۴ ش) به مشهد و استقرار وی بیش از دو دهه در این شهر بود.
در ۱۳۳۲ ش علمای برجسته مشهد در جهت تقویت حوزه و جلوگیری از مهاجرت طلابِ بااستعداد و مدرّسان مشهد به شهرهایی چون قم و نجف، با امضای طوماری از سید محمدهادی میلانی، از نامورترین استادان حوزه نجف که در آن زمان در کربلا به سر می‌برد، درخواست مهاجرت به مشهد و اقامت و تدریس در این شهر کردند.

[۷۶] حسن صالحی، «نیم قرن تکاپو: خاطرات آیت‌اللّه سید میرزا حسن صالحی»، ج۱، ص۱۰۰، به کوشش غلامرضا جلالی، در مدرّس صالح: نکوداشت نیم قرن تکاپوی علمی آیت‌اللّه سید میرزا حسن صالحی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۸۵ ش.

ریاست حوزه

میلانی در ۱۳۳۳ ش به مشهد وارد شد و به دعوت و اصرار علمای بزرگ این شهر در مشهد ماند و در مدت ۲۲ سال در عمل ریاست حوزه علمیه مشهد را بر عهده گرفت و علاوه بر قرار گرفتن در جای‌گاه مرجعیت، به ویژه پس از درگذشت آیت‌اللّه بروجردی، با تأسیس مدارسی به سبک جدید و ساماندهی برنامه‌های آموزشی و پژوهشی حوزه گام‌های مؤثری در ارتقای کیفی حوزه برداشت.

[۷۷] محمد شریف رازی، گنجینه دانشمندان، ج۷، ص۱۰۳ـ۱۰۴، تهران ۱۳۵۲ـ۱۳۵۴ ش.

محور درس خارج اصول میلانی مبانی متخذ از استادان اصلیش شیخ محمدحسین اصفهانی و میرزای نائینی بود.

[۷۸] حسین شمس، «گفت‌وگو با آیهاللّه سید حسین شمس»، ج۱، ص۷۱ـ۷۲، پژوهش و حوزه، سال ۲، ش ۸ (زمستان ۱۳۸۰).

در درس او نزدیک به چهارصد طالب علم قریب الاجتهاد شرکت می‌کردند.

[۷۹] محمد شریف رازی، گنجینه دانشمندان، ج۷، ص۱۰۳، تهران ۱۳۵۲ـ۱۳۵۴ ش.

تأسیس مدارس

میلانی در جهت ساماندهی حوزه دست به تأسیس چهار مدرسه زد: مدرسه‌ای برای دروس مقدماتی و متوسطه، که خاص آموزش خط و انشا و املا و اندکی ریاضیات و صرف و نحو و منطق بود و آموزش در آن شش سال طول می‌کشید.
در ادامه آن شاگردان به مدرسه متون عالی می‌رفتند.
در این مدرسه طلاب تحت تعلیم و نظارت استادان به آموختن متون عالی فقه و اصول و کلام می‌پرداختند و در کنار این دروس، دروس جنبی تفسیر و حدیث و نهج البلاغه و صحیفه سجادیه و تاریخ ادیان گنجانده شده بود.
این دوره هم پنج سال طول می‌کشید.

[۸۰] محمدعلی حسینی میلانی، علم و جهاد: حیاه آیهاللّه العظمی السید محمدهادی الحسینی المیلانی قدس سرّه، ج۱، ص۱۵۵، ج ۱، قم ۱۴۲۷.

[۸۱] محمود پسندیده، حوزه علمیه خراسان، ج۱، ص۲۹۸ـ۲۹۹، ج ۱، مشهد ۱۳۸۵ ش.

طلاب، این مرحله را در چهارده دوره آموزشی می‌گذراندند و پاره‌ای از دروس اصلی خود یعنی زبان عربی و فقه و اصول را نیز بر اساس کتاب‌های تازه تألیفی که خواندن آن‌ها قبلا در حوزه مشهد مرسوم نبود، مثل کتاب‌های عربی آسان و اصول الفقه مظفر، به درس می‌خواندند.

[۸۲] محمود پسندیده، حوزه علمیه خراسان، ج۱، ص۲۹۶، ج ۱، مشهد ۱۳۸۵ ش.

[۸۳] محمود پسندیده، حوزه علمیه خراسان، ج۱، ص۲۹۸، ج ۱، مشهد ۱۳۸۵ ش.

اولین مدرسه که خاص این مرحله بود تحت عنوان مدرسه آیت‌اللّه میلانی در ۱۳۴۵ ش تأسیس شد.

[۸۴] محمود پسندیده، حوزه علمیه خراسان، ج۱، ص۲۹۶، ج ۱، مشهد ۱۳۸۵ ش.

مدارس تخصصی

طلاب پس از گذراندن دوره‌های آموزشی این مدرسه برای مراحل بالاتر تحصیل مخیر بودند که‌ به‌طور تخصصی به فقه و اصول بپردازند یا به تحصیل در دیگر علوم اسلامی و نیز زبان خارجی، که تخصص در آن‌ها برای یک مبلّغ اسلامی ضرورت دارد، مشغول شوند.

[۸۵] محمدعلی حسینی میلانی، علم و جهاد: حیاه آیهاللّه العظمی السید محمدهادی الحسینی المیلانی قدس سرّه، ج۱، ص۱۵۵ـ۱۵۶، ج ۱، قم ۱۴۲۷.

برای این مرحله دو مدرسه در نظر گرفته شده بود.
یکی مدرسه امام صادق علیه‌السلام که در ۱۳۴۹ ش تأسیس شد و به صورت تخصصی به فقه و اصول می‌پرداخت و طلاب آن لازم بود در پایان هر سال درسی رساله‌ای در موضوعاتی که خوانده بودند ارائه کنند؛ دوره این مدرسه چهار سال بود.

[۸۶] محمدعلی حسینی میلانی، علم و جهاد: حیاه آیهاللّه العظمی السید محمدهادی الحسینی المیلانی قدس سرّه، ج۱، ص۱۵۶، ج ۱، قم ۱۴۲۷.

[۸۷] محمود پسندیده، حوزه علمیه خراسان، ج۱، ص۳۰۵، ج ۱، مشهد ۱۳۸۵ ش.

دیگری مدرسه عالی حسینی بود که آن هم در ۱۳۴۹ ش تأسیس شد و طلاب آن به صورت تخصصی به تحصیل در علومی از قبیل حدیث و تفسیر و کلام و فلسفه و تاریخ و تاریخ ادیان می‌پرداختند و در کنار این دروس ضمن یادگیری یک زبان خارجی در زمینه سخنرانی و مناظره هم تخصص می‌یافتند، طول این دوره هم چهار سال بود.

[۸۸] محمدعلی حسینی میلانی، علم و جهاد: حیاه آیهاللّه العظمی السید محمدهادی الحسینی المیلانی قدس سرّه، ج۱، ص۱۵۶، ج ۱، قم ۱۴۲۷.

[۸۹] محمود پسندیده، حوزه علمیه خراسان، ج۱، ص۳۰۷ـ۳۰۹، ج ۱، مشهد ۱۳۸۵ ش.

این مدرسه تحت اشراف گروهی متشکل از برخی مدرّسان برجسته حوزه و بعضی از استادان دانشگاه اداره می‌شد.

[۹۰] محمدعلی حسینی میلانی، علم و جهاد: حیاه آیهاللّه العظمی السید محمدهادی الحسینی المیلانی قدس سرّه، ج۱، ص۱۵۶، ج ۱، قم ۱۴۲۷.

[۹۱] محمدهادی میلانی، دیدگاه‌های علمی آیهاللّه العظمی سید محمدهادی میلانی قدس‌سرّه: پاسخ به پرسش‌های فقهی، ج۱، ص۱۰، کلامی، فلسفی، عرفانی، تفسیری و تاریخی، به کوشش غلامرضا جلالی، مشهد ۱۳۸۴ ش.

در برنامه درسی این مدارس موادی گنجانده شده بود که پیش از آن دست‌کم در حوزه مشهد سابقه نداشت.
به نظر می‌رسد مدارس تأسیس شده زیر نظر آیت‌اللّه میلانی اولین مدارس حوزوی مشهد بودند که در آن‌ها‌ به‌طور رسمی امتحان برگزار گردید، هرچند این کار در سنّت حوزوی چندان شناخته شده نبود.

تبلیغ دینی

میلانی هم‌چنین به امر تبلیغ دینی اهمیت زیادی می‌داد، از این‌رو شمار فراوانی از روحانیان به همین منظور تحت اشراف وی ساماندهی و در اوقات مشخصی به نقاط مختلف ایران اعزام می‌شدند و بدون تبلیغات ظاهری در جهت تقویت بنیه دینی مردم شهرها و روستاها و آگاه کردن آنان از تبلیغات ضددینی و ضداسلامی فعالیت می‌کردند.

[۹۲] حسن صالحی، «نیم قرن تکاپو: خاطرات آیت‌اللّه سید میرزا حسن صالحی»، ج۱، ص۱۰۴، به کوشش غلامرضا جلالی، در مدرّس صالح: نکوداشت نیم قرن ت