توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت کامل مختصر نویسی ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت کامل مختصر نویسی ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت کامل مختصر نویسی ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint :

ذیل‌نویسی

در سیر تاریخ‌نگاری به شیوه وقایع‌نگاری آثاری تألیف شد که ذیل و تکمله آثار پیشین به شمار می‌آید.

فهرست مندرجات

۱ – تاریخچه ذیل‌نویسی
۲ – ذیل‌های تاریخ طبری
۲.۱ – ذیل‌نویسی طبری
۲.۲ – ذیل فرغانی
۲.۳ – تاریخ ثابت بن سنان
۲.۴ – تاریخ بنی ترکی
۲.۵ – تاریخ همدانی
۲.۶ – تاریخ ابن زاغونی
۲.۷ – تاریخ ابن جوزی
۳ – ذیل‌های تاریخ ابن جوزی
۳.۱ – ذیل العز ابوبکر
۳.۲ – ذیل ابن قادسی
۴ – تاریخ ابن اثیر
۵ – کتب ابن ابی الدم
۶ – ذیل‌های کتاب مرآ‌هالزمان
۷ – کتب ابن ساعی
۸ – تاریخ ابن عبری
۹ – ذیل‌های الکامل ابن اثیر
۹.۱ – زبده الفکره
۹.۲ – المختصر
۱۰ – دایرهالمعارف‌های تاریخی
۱۰.۱ – نهایه الارب
۱۰.۲ – مسالک الابصار
۱۱ – تاریخ ذهبی
۱۱.۱ – روش ذهبی
۱۱.۲ – مختصر ذهبی
۱۲ – تاریخ ابن شاکر
۱۳ – تاریخ یافعی
۱۴ – تاریخ ابن کثیر
۱۵ – تاریخ ابن خلدون
۱۵.۱ – پیرو روش مسعودی
۱۵.۲ – نظر ابن خلدون درباره تاریخ
۱۵.۳ – علم العمران
۱۵.۴ – مقدمه ابن خلدون
۱۵.۵ – بخش‌های دوم و سوم کتاب
۱۶ – آثار تاریخی پس از ابن خلدون
۱۶.۱ – تاریخ الخلفاء
۱۶.۲ – تاریخ الخمیس
۱۶.۳ – اخبارالدول و آثارالاول
۱۶.۴ – عیون‌الاخبار و نزهه‌الابصار
۱۶.۵ – شذرات الذهب
۱۶.۶ – سمط‌ النجوم العوالی
۱۷ – فهرست منابع
۱۸ – پانویس
۱۹ – منبع

تاریخچه ذیل‌نویسی

برخی مؤلفان افزون بر تدوین روی‌دادهای معاصر خویش، از تاریخ دوره‌های پیشین با مراجعه به منابع معتبر، به ویژه تاریخ طبر ی که تکیه‌گاه اصلی مورخان بود،

[۱] ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۹۲.

[۲] محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الاعلان بالتوبیخ لمن ذمَّ التاریخ، ج۱، ص۳۰۱، چاپ فرانتس روزنتال، بغداد ۱۳۸۲/۱۹۶۳.

« مختصر » فراهم آوردند.
قفطی

[۳] علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۱۱۰ـ۱۱۱، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.

سیر تاریخ‌نگاری پس از طبری را شرح داده است.

ذیل‌های تاریخ طبری

ذیل‌نویسی طبری

شاید طبری نخستین کسی باشد که بر کتاب خویش ذیل نوشته است.

[۴] محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الاعلان بالتوبیخ لمن ذمَّ التاریخ، ج۱، ص۳۰۱ـ۳۰۲، چاپ فرانتس روزنتال، بغداد ۱۳۸۲/۱۹۶۳.

[۵] طبری، تاریخ طبری (بیروت)، ج۱، ص۵.

وی کتاب ذیل المُذَیَّل را که تاریخ رجال است، در شرح حال صحابه و تابعان و علما تا نسل مشایخ خود، پس از سال ۳۰۰ تألیف کرد.

[۶] یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۶، ص۲۴۴۴ـ۲۴۵۷، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.

گزیده‌ای از این کتاب با نام المنتخب من ذیل المذیّل، از مؤلفی ناشناس، باقی است.

ذیل فرغانی

عبداللّه بن احمد فَرغانی (متوفی ۳۶۲)، محدّث و مورخ ، الصله یا التاریخ المذیّل یا ذیل التاریخ را به عنوان دنباله تاریخ طبری تألیف کرد.

[۷] یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۴، ص۱۴۹۳ـ۱۴۹۴، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.

[۸] محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۶، ص۱۳۲ـ۱۳۳، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/۱۹۸۱ـ۱۹۸۸.

تاریخ ثابت بن سنان

تاریخ از میان رفته ثابت بن سنان (متوفی ۳۶۵) که شامل حوادث ۲۹۵ تا ۳۶۳ بوده،

[۹] ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۶۴۷، بیروت ۱۹۶۵ـ۱۹۶۶.

تکمله‌ای مشهور بر آثار طبری و احمد بن ابی طاهر طیفور (متوفی ۲۸۰) و پسرش عبیداللّه بن احمد به شمار می‌آمده و در مقایسه با ذیل فرغانی بر تاریخ طبری، تفصیل کمتری داشته است.

[۱۰] علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۱۱۰، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.

این کتاب به جز روی‌دادهای سیاسی، مشتمل بر اخبار و وفیات ادیبان و وزیران و امرا نیز بوده است.

[۱۱] یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۲، ص۵۲۶، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.

[۱۲] یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۲، ص۵۵۴، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.

[۱۳] یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۲، ص۹۳۵، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.

بعداً هلال بن محسِّن بن ابراهیم صابی (متوفی ۴۴۸)، خواهرزاده ثابت، حوادث تاریخ ثابت را تا ۴۴۷ ادامه داد

[۱۴] علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۱۱۰، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.

که بخشی کوتاه از آن (شامل حوادث ۳۸۹ تا ۳۹۳) باقی است.
پس از آن فرزند هلال، غَرْس النّعمه محمد بن هلال صابی (متوفی ۴۸۰) ادیب و مترسل ، عیون التواریخ را در ذیل تاریخ پدرش نوشت و حوادث را تا ۴۷۹ ادامه داد.

[۱۵] علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۱۱۰، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.

[۱۶] خلیل بن ایبک صفدی، الوافی بالوفیات، ج۵، ص۱۶۸، ویسبادن ۱۹۶۲ـ۱۹۷۹.

[۱۷] سبط ابن جوزی، مرآه الزمان فی تاریخ، ج۱، ص۲۴۶ـ۲۴۷، چاپ علی سویم، آنکارا ۱۹۶۸.

تاریخ بنی ترکی

عَریب بن سعد/ سعید قرطبی (زنده در ۳۳۱)، ادیب و طبیب و مورخی از نسل موالی معروف به بنی ترکی ، تاریخ خود را از خلاصه تاریخ طبری فراهم آورد و اخبار افریقیه و اندلس را بدان افزود.

[۱۸] قسم ۱، ص ۱۴۱ـ۱۴۳، محمد بن محمد مراکشی، الذیل والتکمله لکتابی الموصل و الصله، سفر پنجم، قسم ۱، چاپ احسان عباس، بیروت (۱۹۶۵).

بخشی از این کتاب با عنوان صله تاریخ الطبری مشتمل بر حوادث ۲۹۰ تا ۳۲۰ به نام عریب به چاپ رسیده و بخش مربوط به تاریخ افریقیه و اندلس را نیز دوزی به پیوست البیان المُغرب ابن عِذاری منتشر ساخته است.

تاریخ همدانی

محمد بن عبدالملک همدانی (متوفی ۵۲۱) نیز به تکمیل تاریخ طبری پرداخت و گزیده‌ای از روی‌دادهای مهم سال‌های ۲۹۵ (آغاز خلافت مقتدر) تا ۵۱۲ (آغاز خلافت مستظهر) را از منابع سده چهارم و پنجم گرد آورد و به شیوه سال‌شمار تنظیم نمود.

[۱۹] محمد بن عبدالملک همدانی، تکمله تاریخ الطبری، ، ج ۱، ص ۳، چاپ البرت یوسف کنعان، بیروت ۱۹۶۱.

[۲۰] علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۱۱۱، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.

بخش نخست آن، که تا روی‌دادهای ۳۶۷ را در بر می‌گیرد، باقی است و با نام تکمله تاریخ الطبری چاپ شده است.
همدانی بیانی ساده و دور از حشو و صناعات و جانبداری‌های قومی و دینی دارد و به اخبار ادبا و متصوفه و فقها و علما نیز توجه نموده است.

[۲۱] محمد بن عبدالملک همدانی، تکمله تاریخ الطبری، ج۱، مقدمه کنعان، صو، چاپ البرت یوسف کنعان، بیروت ۱۹۶۱.

تاریخ ابن زاغونی

ابن زاغونی ابوالحسن علی بن عبیداللّه ، مورخ و فقیه حنبلی بغداد ، کار همدانی را ادامه داد و تاریخ خود را به شیوه سال‌شمار نوشت که از آغاز خلافت مسترشد (۵۱۲) تا مرگ مؤلف (۵۲۷) را در بر می‌گرفت.

[۲۲] خلیل بن ایبک صفدی، الوافی بالوفیات، ج۲۱، ص۲۹۴، ویسبادن ۱۹۶۲ـ۱۹۷۹.

[۲۳] ابن رجب، کتاب الذیل علی طبقات الحنابله، ج۱، ص۱۸۱، بیروت ۱۳۷۲.

وی به پاره‌ای مطالب بی اهمیت پرداخته که از ارزش کتاب کاسته، زیرا وی تاریخ‌نگار حرفه‌ای نبوده است.

[۲۴] علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۱۱۱، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.

ظاهراً بخشی از این کتاب باقی مانده است.

[۲۵] پانویس ۱، ابن فوطی، ج۴، قسم ۱، ص۵۳۴، تلخیص مجمع الا´داب فی معجم الالقاب، چاپ مصطفی جواد، دمشق ۱۹۶۲، چاپ محمد عبدالقدوس قاسمی، لاهور ۱۳۵۹/۱۹۴۰.

پس از وی شاگردش العفیف صدقه بن حسین حدّاد (متوفی ۵۷۳)، فقیه و مورخ فلسفی مشرب بغدادی، تاریخ ابن زاغونی را به شیوه سال‌شمار از ۵۲۷ تا نزدیک مرگ خود ادامه داد.

[۲۶] علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۱۱۱، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.

[۲۷] خلیل بن ایبک صفدی، الوافی بالوفیات، ج۱۶، ص۲۹۲ـ۲۹۳، ویسبادن ۱۹۶۲ـ۱۹۷۹.

تاریخ ابن جوزی

ابن جوزی عبدالرحمان بن علی (متوفی ۵۹۷)، مورخ و واعظ حنبلی بغدادی، در المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم که از دیگر تکمله‌های تاریخ طبری به شمار می‌آید، حوادث را تا ۵۷۴ ادامه داد.

[۲۸] علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۱۱۱، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.

ابن جوزی توجه خاصی به حوادث سیاسی عراق و اخبار دارالخلافه بغداد و شرق اسلامی، و نیز اخبار فرهنگی و اجتماعی داشت.
در این کتاب حوادث قبل از هجرت به ترتیب موضوعی و پس از آن به شیوه سال‌شمار آمده و به دنبال روی‌دادهای هر سال، سرگذشت مختصری از وفیات بزرگان آن سال به نظم الفبایی ذکر شده است.
به عقیده روزنتال

[۲۹] فرانتس روزنتال، تاریخ تاریخ نگاری در اسلام، ج۱، ص۱۶۵ـ۱۶۶، ترجمه اسداللّه آزاد، مشهد ۱۳۶۵ ش.

ابن جوزی هر چند آغازگر این شیوه نبوده، نخستین کسی است که‌ به طور مستمر و مفصّل و با هدف نقد رجال به شرح حال مشاهیر پرداخته است.
ابن جوزی بعداً خلاصه‌ای از المنتظم با عنوان شُذور العقود فی تاریخ العهود در یک جلد فراهم آورد

[۳۰] محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الاعلان بالتوبیخ لمن ذمَّ التاریخ، ج۱، ص۳۰۴، چاپ فرانتس روزنتال، بغداد ۱۳۸۲/۱۹۶۳.

و در آن حوادث را تا ۵۷۸ ادامه داد

[۳۱] عباس عزّاوی، التعریف بالمورخین، ج۱، ص۱۲۵، ج ۱: فی عهد المغول و الترکمان، بغداد ۱۳۷۶/۱۹۵۷.

و سپس دُرّه الاکلیل را در چهار مجلد

[۳۲] محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الاعلان بالتوبیخ لمن ذمَّ التاریخ، ج۱، ص۳۰۴، چاپ فرانتس روزنتال، بغداد ۱۳۸۲/۱۹۶۳.

در ذیل المنتظم نوشت و حوادث ۵۷۵ تا ۵۹۰ را در آن آورد، اما به استقصای روی‌دادها نپرداخت.

[۳۳] سبط ابن جوزی، مرآه الزمان فی تاریخ، ج۸، قسم ۱، ص۳۵۳، حیدرآباد دکن ۱۳۷۰/۱۹۵۱.

ذیل‌های تاریخ ابن جوزی

ذیل العز ابوبکر

العزّ ابوبکر محفوظ بن معتوق بن بُزوری (متوفی ۶۹۴) هم ذیلی بر المنتظم نوشت.

[۳۴] محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الاعلان بالتوبیخ لمن ذمَّ التاریخ، ص ۳۰۴، چاپ فرانتس روزنتال، بغداد ۱۳۸۲/۱۹۶۳.

ذیل ابن قادسی

ابن قادسی محمد بن احمد (متوفی ۶۳۲) ذیلی در چند جلد بر تاریخ ابن جوزی به نام الفاخر فی ذکر حوادث ایام الامام الناصر تا ۶۱۶ نوشت.

[۳۵] علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۱۱۱، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.

[۳۶] ابن کثیر، البدایه و النهایه، ج۷، جزء ۱۳، ص۱۱۳، چاپ احمد ابوملحم و دیگران، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.

[۳۷] محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الاعلان بالتوبیخ لمن ذمَّ التاریخ، ص ۳۰۴، چاپ فرانتس روزنتال، بغداد ۱۳۸۲/۱۹۶۳.

[۳۸] محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۲۱، ص۳۷۴، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/۱۹۸۱ـ۱۹۸۸.

تاریخ ابن اثیر

در اوایل سده هفتم ابن اثیر علی بن محمد جَزَری (متوفی ۶۳۰) مهم‌ترین اثر خود، الکامل فی التاریخ ، را نوشت.

[۳۹] فرانتس روزنتال، تاریخ تاریخ نگاری در اسلام، ج۱، ص۱۶۸، ترجمه اسداللّه آزاد، مشهد ۱۳۶۵ ش.

این کتاب در بخش نخست آن اقتباسی از طبری و مورخان پس از اوست و ابن اثیر با شیوه‌ای استادانه از روایاتِ گوناگون، خلاصه‌ای یک‌دست و هماهنگ فراهم آورده است.
الکامل پس از تاریخ طبری شهرت فراوان پیدا کرد و مرجع مورخان شد.
آن‌چه الکامل را از دیگر آثار تاریخی ممتاز ساخته، جامعیت و بیان روان و توجه یک‌سان به تاریخ جهان و کل سرزمین‌های اسلامی از شرق دور تا اقصای مغرب است.
ابن اثیر ضمن نقد روایات

[۴۰] ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۱، ص۲ـ۴، بیروت ۱۹۶۵ـ۱۹۶۶.

به ریشه‌یابی حوادث و نتیجه‌گیری و قضاوت نیز پرداخته است.
وی حوادث تاریخ اسلام را پس از هجرت تا ۶۲۸ به شیوه سال‌شمار نوشته و در ذیل هر سال، وفیات مشاهیر و حوادث پراکنده و کوتاه را تحت عنوان «ذکر عدّه حوادث» آورده است.

کتب ابن ابی الدم

ابن ابی الدم (متوفی ۶۴۲)، مورخ و قاضی شافعی، تاریخ مختصر خود التاریخ المظفری را به دوره اسلامی اختصاص داده و حوادث را از ولادت پیامبر اکرم تا ۶۲۷ به شیوه سال‌شمار و با ذکر تراجم شرح کرده است.

[۴۱] ابن ابی الدَّم، ج۱، ص۵۰ ـ۵۱، التاریخ الاسلامی المعروف باسم التاریخ المظفری، چاپ حامد زیان غانم زیان، قاهره ۱۹۸۹.

[۴۲] ابن ابی الدَّم، ج۱، صص ۴۱،، التاریخ الاسلامی المعروف باسم التاریخ المظفری، چاپ حامد زیان غانم زیان، قاهره ۱۹۸۹.

وی کتابی بزرگ‌تر با نام التاریخ الکبیر نیز نوشته است که آن را التاریخ المُقَفّی نیز نامیده‌اند.

[۴۳] محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الاعلان بالتوبیخ لمن ذمَّ التاریخ، ج۱، ص۳۰۶، چاپ فرانتس روزنتال، بغداد ۱۳۸۲/۱۹۶۳.

[۴۴] محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الاعلان بالتوبیخ لمن ذمَّ التاریخ، ج۱، ص۳۱۵، چاپ فرانتس روزنتال، بغداد ۱۳۸۲/۱۹۶۳.

ذیل‌های کتاب مرآ‌هالزمان

نوه ابن جوزی، یوسف بن قِز اوغلی (متوفی ۶۵۴)، کتاب بزرگ و مشهور خود، مرآه الزمان فی تاریخ الاعیان ، را نوشت و در آن حوادث را از آغاز آفرینش تا اوایل سال مرگ خود به صورت سا‌ل‌شمار شرح داد و وفیات بزرگان را نیز در ضمن آن آورد.

[۴۵] سبط ابن جوزی، مرآه الزمان فی تاریخ، سفر اول، ص ۴۰، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.

قطب الدین ابوالفتح موسی بن محمد یونینی (متوفی ۷۲۶) مرآه الزمان را مختصر کرد و ذیلی بر آن نوشت.
حاجی خلیفه

[۴۶] حاجی خلیفه، ج ۲، ستون ۱۶۴۷ـ۱۶۴۸.

از ذیل‌های دیگر این کتاب و ترجمه آن به ترکی یاد کرده است.

کتب ابن ساعی

در روزگاری که تاریخ‌نگاری راه تکامل را طی می‌کرد و آثار بسیاری تألیف می‌شد، ابن ساعی علی بن انجب بغدادی (متوفی ۶۷۴)، مورخ و نویسنده پرکار، در عراق درخشید و بر آثار نویسندگان معاصر و پس از خود تأثیر گذارد.

[۴۷] عباس عزّاوی، التعریف بالمورخین، ج۱، ص۹۱، ج ۱: فی عهد المغول و الترکمان، بغداد ۱۳۷۶/۱۹۵۷.

از آثار او الجامع المختصر فی عنوان التواریخ و عیون السیر است که جلد نهم آن به چاپ رسیده است.

[۴۸] جواد علی، تاریخ العرب فی الاسلام: السیره النبویه، بغداد ۱۹۶۱.

تاریخ ابن عبری

ابن عبری (متوفی ۶۸۵)، مورخ و دانشمند مسیحی، اخبار الزمان را که به سریانی نوشته بود، پس از تهذیب و اضافاتی با نام تاریخ مختصر الدول به عربی برگرداند.
وی در این کتاب ــ که از آغاز آفرینش تا عصر خود او را شامل می‌شود ــ افزون بر منابع عربی، از متون سریانی و غیر آن بهره گرفته و کتاب را به ترتیب موضوعی در ده «دولت» تنظیم کرده است.
دولت نهم بخش اعظم کتاب را در بر می‌گیرد و بیان سال‌شمار تاریخ اسلام از آغاز تا حمله مغول است.
در این کتاب به اوضاع فرهنگی و تاریخ علوم توجه شده است.

[۴۹] ابن عبری، تاریخ مختصرالدول، ج۱، ص۲۳۸ـ۲۴۱، چاپ انطون صالحانی یسوعی، بیروت ۱۹۵۸.

ذیل‌های الکامل ابن اثیر

از سده هشتم تاریخ‌های عمومی بسیاری، اغلب به عنوان خلاصه الکامل ابن اثیر، تألیف شد که برای دوره معاصر مؤلفان و گزارش‌های مستند به مشاهدات شخصی آنان و هم‌چنین به جهت احتوا بر منابعی که اکنون در دست نیستند، اهمیت ویژه‌ای دارند.

زبده الفکره

پاره‌ای از این آثار تنها حاوی روی‌دادهای دوره اسلامی است، از جمله زُبده الفکره فی تاریخ الهجره، تألیف بیبرس منصوری دولت‌مرد و مورخ مملوکی.
این کتاب مشتمل است بر یازده جلد در شرح وقایع از اول هجرت تا ۷۲۴ به صورت سال‌شمار.
بخش پایانی آن اطلاعات مهمی در باره ممالیک بحری دارد.

المختصر

ابوالفدا اسماعیل بن علی (متوفی ۷۳۲)، حکمران ایوبی حَماه، المختصر فی اخبار البشر را تألیف کرد که تاریخ عمومی و مختصری از کتاب‌های مفصّل است و تا حوادث ۷۲۹ را در بر می‌گیرد.
پس از آن ابن وَردی (متوفی ۷۴۹) این کتاب را مختصر کرد و شرح حوادث را تا سال مرگ خود ادامه داد و کتاب را تتمه المختصر فی اخبار البشر نامید.
مؤلفان دیگری نیز به تلخیص و تکمیل کتاب المختصر پرداخته‌اند.

[۵۰] المختصر فی اخبار البشر: تاریخ ابی الفداء، بیروت: دارالمعرفه، (بی تا).

دایرهالمعارف‌های تاریخی

در اواخر قرن هفتم و اوایل قرن هشتم آثاری دایره المعارفی تألیف شد که بخش مهمی از آن‌ها تاریخ عمومی بود.

نهایه الارب

احمد بن عبدالوهّاب نُوَیری (متوفی ۷۳۳) ادیب و مورخ بزرگ مصری، دانشنامه بزرگ خود، نهایه الارب فی فنون الادب ، را تألیف کرد و نزدیک به دو سوم کتاب را به مباحث تاریخی اختصاص داد.
این بخش، تاریخ عمومی جهان را از آغاز آفرینش و حوادث تاریخ اسلام را تا ۷۳۱ در بر می‌گیرد.
نویری در وقایع‌نگاری دوره اسلامی، شیوه سنّتی سال‌شمار را کنار نهاده و تقسیم‌بندی دودمانی را برگزیده است،

[۵۱] احمد بن عبدالوهاب نویری، نهایه الارب فی فنون الادب، ج۱۳، ص۲ـ۳، قاهره (۱۹۲۳ـ۱۹۵۵).

اما در ضمن هر موضوع، توالی زمانی و شیوه سال‌شمار را نیز رعایت کرده است.
تواریخ عمومی، به ویژه الکامل، از منابع وی بوده است.

[۵۲] احمد بن عبدالوهاب نویری، نهایه الارب فی فنون الادب، ج۲۵، ص۳۵۲ـ ۳۵۵، قاهره (۱۹۲۳ـ۱۹۵۵).

[۵۳] ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۴۵۸ـ۴۶۳، بیروت ۱۹۶۵ـ۱۹۶۶.

[۵۴] محمدرضا ناجی، تاریخ و تمدن اسلامی در قلمرو سامانیان، ج۱، ص۷۰، تهران ۱۳۷۸ ش.

مسالک الابصار

مقارن این دوره دیگر مورخ مصری، ابن فضل اللّه عُمَری (متوفی ۷۴۹)، کتاب دایره المعارفی دیگری به نام مسالک الابصار فی ممالک الامصار در ۲۷ جلد تألیف کرد.
او ضمن توجه فراوان به مباحث جغرافیایی، فصل‌هایی را به علوم مختلف و شرح حال بزرگان و دانشمندان اختصاص داده و از مجلد بیست و چهارم تا بیست و هفتم به تاریخ دولت‌های قبل از اسلام و دولت‌های اسلامی تا ۷۴۴ پرداخته است.

تاریخ ذهبی

شمس الدین محمد بن احمد ذهبی (متوفی ۷۴۸)، مورخ و محدّث سلفی و نویسنده پرتألیف سده هشتم، تاریخ عمومی خود تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام را به دوره اسلامی (از مغازی و سیره نبوی تا عصر خود) اختصاص داده است.

روش ذهبی

او به شیوه ابن جوزی ، شرح سال‌شمار روی‌دادها را تا سال ۷۰۰ با وفیات بزرگان هر سال و جرح و تعدیل رجال آمیخته است.
وی از تواریخ و کتب تراجم و رجال بسیاری بهره گرفته که از آن‌ها نام برده و برخی از آن‌ها را مختصر کرده است.

[۵۵] محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱، ص۱۲ـ۱۶، السیره النبویه، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۴.

وی تاریخ هفتصد ساله اسلامی را به هفتاد دهه تقسیم کرده و به هر دهه عنوان «طبقه» داده است.

مختصر ذهبی

ذهبی مختصری از این کتاب فراهم آورد و آن را العِبَر فی خَبرِ من غَبَر نامید و ذیلی شامل حوادث ۷۰۱ تا ۷۴۰ بر آن نوشت

[۵۶] محمد عبدالمطلب بکاء، مصطفی جواد: حیاته و منزلته العلمیه، بغداد ۱۹۸۹.

و پس از آن مؤلفان بعدی ذیل‌های دیگری بر آن نوشتند.
ذهبی خلاصه‌ای نیز از تاریخ اسلام از آغاز تا ۷۴۴ و وفیات مشاهیر هر سال به شیوه سال‌شمار تألیف کرد و آن را دول الاسلام نامید و بر آن نیز ذیلی نوشت.

تاریخ ابن شاکر

محمد بن شاکر کُتُبی (متوفی ۷۶۴)، مورخ و ادیب دمشقی، تاریخ عمومی اسلام را با عنوان عیون التواریخ مشتمل بر حوادث اسلام از سیره نبوی و نسب و ولادت پیامبر تا ۷۶۰ به صورت سال‌شمار نوشت و در ذیل هر سال، وفیات و سرگذشت مشاهیر و علما و متصوفه و گزیده‌ای از اشعار ادیبان را آورد.
ابن شاکر مطالب فراوانی از الکامل ابن اثیر و منابع دیگر نقل کرده است.

[۵۷] ابن کثیر، البدایه و النهایه، ج۷، جزء ۱۴، ص۳۱۷، چاپ احمد ابوملحم و دیگران، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.

[۵۸] محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الاعلان بالتوبیخ لمن ذمَّ التاریخ، ج۱، ص۳۱۱، چاپ فرانتس روزنتال، بغداد ۱۳۸۲/۱۹۶۳.

تاریخ یافعی

عبداللّه بن اسعد یافعی (متوفی ۷۶۸)، مورخ صوفی مسلک یمنی، سال‌شمار تاریخ اسلام را با نام مرآه الجنان و عبره الیقظان از هجرت پیامبر اکرم تا ۷۵۰ تألیف کرد و به پیوست روی‌دادها، وفیات مشاهیر را آورد.
منبع اصلی وی در تاریخ و تراجم، کتاب‌های ذهبی و ابن خلّکان بوده است.

[۵۹] عبداللّه بن اسعد یافعی، مرآه الجنان و عبره الیقظان، ج۱، ص۷ـ ۸، چاپ خلیل منصور، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.

یافعی نیز مانند ابن شاکر به اخبار متصوفه و اشعار توجه نشان داده است.

تاریخ ابن کثیر

تأثیر باورهای کلامی بر اندیشه تاریخی را می‌توان در البدایه و النهایه ابوالفدا اسماعیل بن عمر بن کثیر (متوفی ۷۷۴)، مورخ و مفسر و محدّث سلفی دمشق ، مشاهده کرد.
بخش پایانی این کتاب بحثی اعتقادی در باره معاد و قیامت ، یا به تعبیر مؤلف «نهایه»، است

[۶۰] ابن کثیر، البدایه و النهایه، ج۱، جزء۱، ص۴ـ ۵، چاپ احمد ابوملحم و دیگران، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.

که در چاپ‌های موجود حذف شده است.
ابن کثیر در تدوین کتاب از آثار مورخان پیشین، از طبری گرفته تا ذهبی ، استفاده کرده است.
وی گزیده‌ای از المُقتَفی تألیف استاد خود علم الدین قاسم بن محمد بِرزالی (متوفی ۷۳۹) را که مشتمل بر حوادث ۶۶۵ تا ۷۳۸ بوده، در پایان کتاب خود آورده و شرح حوادث پس از آن را تا زمان خویش ادامه داده است.

[۶۱] ابن کثیر، البدایه و النهایه، ج۷، جزء ۱۳، ص۲۶۵، چاپ احمد ابوملحم و دیگران، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.

[۶۲] ابن کثیر، البدایه و النهایه، ج۷، جزء ۱۴، ص۱۹۴ـ۱۹۷، چاپ احمد ابوملحم و دیگران، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.

[۶۳] ابن شاکر کتبی، فوات الوفیات، ج۳، ص۱۹۷، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۷۳ـ۱۹۷۴.

ابن حجر عسقلانی (متوفی ۸۵۲) بر البدایه و النهایه ذیل نوشته است.

[۶۴] دانشنامه اسلام‌، ذیل «ابن کثیر».

تاریخ ابن خلدون

نخستین مورخی که مواد تاریخی را در ارتباطی تنگاتنگ با دیگر معارف انسانی مطالعه کرد، ابن خلدون (متوفی ۸۰۸)، سیاستمدار تونسی و متفکر بزرگ دنیای اسلام، بود.

[۶۵] ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۱، ص۱۳.

پیرو روش مسعودی

وی در العبر و دی