پاورپوینت کامل درآمدی بر دانش آیات مستثنی ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint

توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت کامل درآمدی بر دانش آیات مستثنی ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت کامل درآمدی بر دانش آیات مستثنی ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت کامل درآمدی بر دانش آیات مستثنی ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint :

۴۲

چکیده

به آیات مدنی در سور مکی و آیات مکی در سور مدنی در اصطلاح «آیات مستثنی» اطلاق می شود. پرداختن به آیات مستثنی ابتدا در روایات مکی و مدنی و گاه در روایات ترتیب نزول مورد توجه بود، سپس در آغاز سوره ها در کتابهای تفسیر، ناسخ و منسوخ و شمار آیات (عَدّ الآیات) و سپس به شکل مستقل در کتاب های علوم قرآنی مورد توجه قرار گرفت و فصلی را در این کتب ذیل بحث مکی و مدنی گشود و در سده های اخیر در کتابهای تاریخ قرآن نیز مورد توجه قرار گرفت و سرانجام تک نگاری هایی را در عصر حاضر به خود اختصاص داده است. این در حالی است که اساسا وجود آیات مستثنی به شکل کلی یا جزئی مورد اتفاق همگان نیست و درباره امکان وجود این دست از آیات، باورهای گوناگونی وجود دارد.

کلید واژه ها: آیات مستثنی، مکی، مدنی.

طرح بحث

قرآن مجید به عنوان معجزه ای پایدار و کتابنامه زندگی برتر از زمان نزول همواره عرصه دقتها و توجهات بوده و از این رهگذر از آفات و دستبردهای سهو و نسیان و نیز مکر و طغیان بر کنار مانده است.

وحیانی بودن کلام قرآن، شخصیت و اخلاق والای پیامبر صلی الله علیه و آله به عنوان مبلغ آن اعجاز درونی و زیبایی سرشار شکلی و محتوایی آیات قرآن و نظام ارزشی اسلام نسبت به اهتمام و علم به قرآن موجب گردید این کتاب آسمانی عاشقان خود را هماره به ظرائف و دقایق داخلی و خارجی خود معطوف کند. از همین روست که شناخت مکان و زمان نزول در کنار دیگر وجوه قرآن، به عنوان دستمایه های فهم بهتر قرآن، مجموعه علوم قرآنی را پدید آورده است.

از دیرباز در میان مفسران مرسوم بوده در آغاز تفسیر هر سوره، مکی و مدنی بودن سوره را یادآور شوند و در همین سرآغازها سخن از آیاتی می رود که در نزول با کل سوره همداستان نیستند و اصطلاحا آیات مستثنی خوانده می شوند و بنابراین هنگام تفسیر آن آیات، به یکباره فضای مفاهیم و برداشت از یک دوره نزول (مکی یا مدنی) به دوره دیگر منتقل می شود. این ویژگی فهم خاص متناسب با فضای نزول را به همراه خواهد داشت.

بررسی مستقل این دست آیات که پیش تر زیرمجموعه علم مکی و مدنی بوده اند، با عنوان دانش آیات مستثنی رهگشای توسعه علوم قرآنی و ارائه نظرات و باورهای سفته و صحیح است.

تعریف علم آیات مستثنی

پیشینیان از زمان صدر اسلام هنگام بر شمردن سوره های مکی و مدنی یا هنگام اشاره به مکی و مدنی بودن یک سوره، گاه آیاتی را از یک سوره استثناء می کردند که در نزول مخالف کل سوره است به عنوان مثال می گفتند: «سورهُ فلان مکیهٌ إلا ثلاثَ آیات منها» یا «نزلت بمکه سورهُ فلان سِوی خمسِ آیاتٍ مِن أخراها»۱ بدین ترتیب چه بسا سوره ای مکی حاوی آیات مدنی و سوره ای مدنی حاوی آیات مکی، معرفی می شد. بنابراین اصطلاحاً به آیات مکی در سور مدنی و بالعکس آن «آیات مستثنی» اطلاق شد.

بر این اساس علم آیات مستثنی، علمی است که به کمک روایات و بهره گیری از تلویحات یا تصریحات قرآن به حوادث تاریخی دوران رسالت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله به تعیین آیات مکی در سور مدنی و بالعکس آن می پردازد. ابوالقاسم نیشابوری (م ۴۰۶ ق) در کتاب التنبیه علی فضل علوم القرآن می نویسد:

مِن أشرفِ علومِ القرآنِ علمُ نزوله و جهاته … و الآیاتِ المَدَنیات فی السورِ المکیه و الآیاتِ المکیّاتِ فی السور المَدَنیّه و … ۲

انواع آیات مستثنی

از آنجایی که در اصطلاح به آیات مکی در سوره های مدنی و آیات مدنی در سوره های مکی آیات مستثنی و در زبان عربی، «الآیات المستثناه»۳ یا «الآیات المستثنات»۴ گویند، دو نوع آیات مستثنی داریم: ۱) آیات مستثنای مکی، یعنی آیات مکی در سور مدنی و ۲) آیات مستثنای مدنی، یعنی آیات مدنی در سور مکی.

آیات مستثنای مدنی گاه در آغاز سور مکی، نظیر هشت آیه اول سوره کهف،۵ گاه در میانه سور مکی، نظیر آیه ۷۱ سوره مریم۶ و گاه در پایان یک سوره مکی، نظیر سه آیه پایانی سوره نحل۷ گزارش شده اند، اما آیات مستثنای مکی تنها در میانه سور مدنی، نظیر آیه ۱۰۹ سوره بقره۸ و گاه در پایان سور مدنی نظیر دو آیه پایانی سوره توبه،۹ گزارش شده اند.

پیشینه علم آیات مستثنی

توجه به آیات مدنی در سور مکی و آیات مکی در سور مدنی از صدر اسلام مورد اهتمام صحابه و سپس تابعین بوده است و در روایتی که از ابن عباس (م ۶۷ ق) درباره سوره های مکی و مدنی نقل شده و برای اولین بار ابوجعفر نحاس ( م ۳۳۸ ق) آن را گزارش کرده است۱۰ شاهد اهتمام وی هستیم. در میان تابعین نیز به ترتیب بیشترین آراء درباره آیات مستثنی از مقاتل بن سلیمان (م۱۵۰ ق)۱۱، قتاده (م ۱۱۷ ق)۱۲ و محمد بن سائب کلبی (م ۱۴۶ ق) نقل شده است.

پرداختن به آیات مستثنی ابتدا در روایات مکی و مدنیِ کامل و گاه در روایات ترتیب نزول مورد توجه بود، سپس در آغاز سوره ها در کتابهای تفسیر، ناسخ و منسوخ و شمار آیات (عَدّ الآیات) و سپس به شکل مستقل در کتابهای علوم قرآنی مورد توجه قرار گرفت و فصلی را در این کتب، ذیل بحث مکی و مدنی گشود و در سده های اخیر در کتابهای تاریخ قرآن نیز مورد توجه قرار گرفت و سرانجام تک نگاری هایی را در عصر حاضر به خود اختصاص داده است.

اولین تألیفی که به برشمردن آیات مستثنی پرداخت مربوط به قرن دوم هجری توسط مقاتل بن سلیمان پدید آمده است. وی در تفسیر خود به شکل درخور توجهی در آغاز تفسیر هر سوره به آیات مستثنای آن سوره در صورت وجود آنها اشاره کرده است و شیوه ای را در بیان این آیات ابداع کرده است که تاکنون نیز در تفاسیر مورد پیروی است، یعنی همان ذکر آیات مستثنی در آغاز سخن از تفسیر هر سوره.

در قرن چهارم ابوجعفر نحّاس (م ۳۳۸ ق) در کتاب الناسخ و المنسوخ فی القرآن کریم با تقطیع روایتی از ابن عباس، در آغاز سخن از هر سوره به ذکر آیات مستثنی می پردازد.

ابوالقاسم نیشابوری (م ۴۰۶ ق) در کتاب التنبیه علی فضل علوم القرآن پس از برشمردن علوم مختلف مربوط به زمان و مکان نزول قرآن و نیز علم آیات مدنی در سور مکی و آیات مکی در سور مدنی دانستن این علم را از شروط جواز سخن گفتن درباره آیات قرآن دانسته اند و نوشته اند: «فهذه خمسهٌ و عشرون وَجهاً مَن لم یعرفْها و یمیّز بینَها لم یحلَّ له أن یتکلَّمَ فی کتابِ الله تعالی»۱۳

همچنین در قرن پنجم، ابن سلامه (م۴۱۰ ق) در کتاب الناسخ و المنسوخ به این آیات اهتمام می ورزد.

به نظر می رسد اولین فردی که آیات مستثنی را یکجا گردآوری کرد ابوعمرو دانی (م ۴۴۴ ق) است، وی در کتاب البیان فی عدّ آی القرآن با استفاده از نقلی از قتاده (م ۱۱۷ ق) که اصل آن را محاسبی در فهم القرآن گزارش کرده است (ص۳۹۶ ۳۹۵) به ذکر آیات مستثنی از دیدگاه قتاده می پردازد.۱۴

در قرن ششم شاهد اولین مباحث نظری و نقد و بررسی هایی درباره این آیات هستیم به عنوان مثال بغوی (م ۵۱۶ ق) در تفسیر معالم التنزیل ذیل سوره انفال می نویسد:

سورهُ الأنفال مَدَنیّه و هی خمسٌ و سبعونَ آیهً. قیلَ إلا سبعَ آیاتٍ مِن قوله وَإِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ إلی آخِرِ سبعِ آیاتٍ، فإنّها نَزَلَت بمکه. و الأصح أنها نَزَلَت بالمدینه و إن کانت الوقعهُ بمکهَ.۱۵

محمد بن عبدالله معروف به ابن عربی مالکی (م ۵۴۳ ق) در کتاب الناسخ و المنسوخ خود می نویسد:

قیل إنّ سورهَ الانفال مدنیهٌ إلا قولَه تعالی وَإِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ… فإنْ کانَ هذا بنقلٍ صحیحٍ فَبِها و نِعمَت و إن کانَ بحکمِ الظن … فلایَصِحُّ هذا.۱۶

رفته رفته این دسته آیات نام جدیدی به خود گرفت و با عنوان «آیاتٌ مستثناه» مورد اشاره قرار گرفت و در مورد نحوه دستیابی به آنها بحث شد از جمله ابن الحصّار (م ۶۱۱ ق) می گوید:

و کل نوع مِن المکی و المدنی منه آیاتٌ مستثناهٌ، إلّا أنَّ مِن الناس مَن اعتمدَ فی الاستثناء علی الاجتهاد دونَ النقل.۱۷

در قرن هفتم سخاوی (م ۶۴۳ ق) در کتاب جمال القراء به شکل کامل و بی سابقه ای آیات مستثنی را بر می شمارد.۱۸

جعبری (م ۷۳۲ ق) در قرن هشتم در کتاب حُسن المدد فی فنّ العدد تعداد آیات مستثنای مکی و مدنی را بیان می کند و سپس در آغاز هر سوره، آنها را یادآور می شود.۱۹

در همین قرن زرکشی (م ۷۹۴ ق) اولین فردی است که این دسته از آیات را با عنوان «الآیات المدنیات فی السور المکیه» و «الآیات المکیات فی السور المدینه» به عنوان دو بخش از نوع «معرفه المکی و المدنی» وارد کتب علوم قرآن می کند. (ص ۲۹۰۲۸۷)

در قرن نهم هجری بود که ابن حجر عسقلانی (م ۸۵۲ ق) آیات مستثنای مکی را انکار می کند. وی در کتاب فتح الباری می نویسد: «قد اعتنی بعضُ الأئمه بِبَیان ما نَزَلَ من الآیات بالمدینه فی السور المکیه»۲۰ سپس سوره های مکی که پاره ای از آن را استثناء کرده اند بر می شمارد و ادامه می دهد: «و أما عکسُ ذلک و هو نزولُ شیئٍ مِن سورهٍ بمکه، تأخَّرَ نُزولُ تلک السورهِ إلی المدینهِ، فلَمْ أرَه إلا نادراً»۲۱ و سپس تنها به یک مورد یعنی آیه ۳۰ سوره انفال اشاره می کند و می گوید: «قیلَ نَزَلَت بمکه» اما در مقام انکار حتی این یک مورد نیز می نویسد: «هذا غریبٌ جدّاً» ۲۲

سیوطی (م ۹۱۱ ق) در قرن دهم هجری مفصل ترین گردآوری آیات مستثنی تا آن زمان را در کتاب الاتقان سامان می دهد و بعد از بیان اقوال گوناگون به نقد و بررسی آنها می پردازد و شماری را قبول و شماری را رد می کند.۲۳ تلاش وی در این زمینه از دو جهت حائز اهمیت است یکی تفصیل و دیگری نقد و بررسی که هر دو بی سابقه است.

ابوعبدالله زنجانی نیز در کتاب تاریخ قرآن خود به برشمردن این آیات پرداخته است. همچنین آیت الله معرفت رحمه الله در مقام نقد و انکار تمامی آیات مستثنی اعم از مکی یا مدنی به شکل نسبتاً کامل اقوال مختلف را جمع آوری و نقد نموده است.

از مفصل ترین تألیفات در این زمینه کتاب المکی و المدنی فی القرآن الکریم اثر عبدالرزاق حسین احمد است که تا پایان سوره إسراء، آنچه آیه مستثنی وجود دارد را معرفی و به قائلان آن نسبت داده و جز دو مورد، همگی را نقد نموده است؛ ولی در کتاب خود بحث را به شکل مصداقی پیش برده و وارد بحث نظری نشده است.

در عصر حاضر دکتر جعفر نکونام از جمله کسانی است که به شکل ضمنی به بحث امکان وجود آیات مستثنی پرداخته است و با ادله ای آن را انکار نموده است.۲۴

سیر نگارشهای آیات مستثنی

چنانکه پیش تر اشاره شد نگارش هایی که به این آیات پرداخته اند شش دسته هستند که عبارتنداز: ۱. کتاب های ناسخ و منسوخ ۲. کتابهای عدّ الآیات ۳. تفاسیر ۴. کتاب های علوم قرآنی ۵. کتاب های تاریخ قرآن ۶. تک نگاری ها.

در اینجا به ترتیب تاریخی، در هر قرن مهم ترین تألیفاتی که به آیات مستثنی پرداخته اند را برمی شماریم و مختصری درباره چگونگی پرداختن آن تألیفات به این آیات توضیح می دهیم.

قرن دوم

در قرن دوم هجری مقاتل بن سلیمان (م۱۵۰ق) طی تفسیر خود، در آغاز هر سوره بعد از بیان مکی یا مدنی بودن سوره، آیه یا آیاتی را از آن استثناء نموده است. وی گاه به سبب نزول آیاتی که استثناء می کند، به عنوان دلیل سخنش، اشاره می کند، نظیر: «سوره أنعام مکیه کلُّها إلا … و قولَه وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَی عَلَی اللَّهِ کَذِبًا أَوْ قَالَ أُوحِیَ إِلَیَّ نزلت فی مسیلمه».۲۵ موارد دیگر را می توان در آغاز سوره های هود، حج و … مشاهده نمود.

مقاتل در استثنای آیات مستقیماً نظر می دهد و هیچ گاه سخن خود را به قول کسی مستند نمی کند. وی به عنوان اولین فردی است که به این شیوه یعنی بر شمردن آیات مستثنی در آغاز هر سوره عمل کرده است، ۶۸ آیه مستثنای مدنی را در ۱۴ سوره مکی و ۳ آیه مستثنای مکی را در ۲ سوره مدنی بر می شمارد.

قرن سوم

در قرن سوم هجری ابو عبدالله محاسبی (م ۲۴۳ ق) در قسم ششم از کتاب فهم القرآن با سند «حدثنا عبدالله بن بکر قال: حدثنا سعیدٌ عن قَتادهَ» روایتی را نقل می کند که آنچه در مدینه نازل شده است را برمی شمارد و ضمن آن قتاده (م ۱۱۷ ق) به آیات مستثنای مکی و مدنی اشاره می کند.۲۶

قرن چهارم

در قرن چهارم ابو اسحاق زجّاج (م ۳۱۱ ق) در کتاب معانی القرآن و اعرابه در آغاز تفسیر هفت سوره مکی۲۷ به نوزده آیه مستثنای مدنی اشاره می کند و بنابراین آیه ای را مستثنای مکی نمی داند. وی هنگام اشاره به آیات مستثنی نه سخن خود را به گفته کسی مستند می کند و نه دلیلی ذکر می کند.۲۸

در همین قرن ابوجعفر نحّاس (م ۳۳۸ ق) از جمله کسانی است که در کتاب الناسخ و المنسوخ فی القرآن الکریم به برشمردن آیات مستثنی می پردازد. وی در آغاز ذکر مباحث نسخ در هر سوره با ذکر سند، به مکی یا مدنی و آیات مستثنای آن سوره می پردازد. نحاس بیشتر در تعیین نوع سوره و آیات مستثنی از روایتی که از یموت بن مزرّع (م۳۰۴ ق) با سند خود از ابن عباس نقل می کند به شکل تقطیع شده بهره گرفته است و در بسیاری از موارد آن را اینگونه گزارش می کند: «حدثنا یموت بإسناده عن ابن عباس»۲۹ وی سند کامل و قسمت اول این روایت که سیوطی آن را به شکل یکجا در الاتقان از همین منبع نقل کرده است۳۰ را در آغاز سخن از سوره انعام بیان می کند.۳۱

گفتنی است که وی در غالب موارد بعد از بر شمردن آیات مستثنی به یاد کرد سبب نزول آن آیات به عنوان دلیلی بر ادعای مطرح شده، می پردازد.۳۲

نحاس مجموعاً دوازده سوره را دارای آیات مستثنی معرفی می کند که همگی مکی هستند، بنابراین آیات مستثنای آنها مدنی است و عبارتند از: انعام، نحل، حج، شعراء، لقمان، سجده ، زمر، تغابن، مزمل، ابراهیم، رعد و صافات.۳۳

قرن پنجم

در قرن پنجم ابن سلامه (م۴۱۰ ق) در کتاب الناسخ و المنسوخ در آغاز بیان آیات منسوخ هر سوره بعد از بیان مکی یا مدنی بودن سوره ها به سه شیوه به ذکر آیات مستثنی می پردازد: ۱) صرفاً اشاره به عدد آیات مستثنی می کند.۳۴ شاید به سبب شهرت استثنای این آیات به آنها اشاره نمی کند. ۲) علاوه بر بیان تعداد آیات مستثنی به ذکر آنها نیز می پردازد.۳۵ علاوه بر بیان تعداد و خود آیات مستثنی به ذکر سبب نزول آن آیات نیز اهتمام دارد.۳۶

در همین قرن ثعلبی ( م ۴۲۷ ق) در کتاب تفسیر خود، الکشف و البیان در آغاز تفسیر سوره ها به ذکر آیات مستثنی پرداخته است.۳۷

نیز در همین قرن، مکی بن ابیطالب (م ۴۳۷ ق) در کتاب الایضاح لناسخ القرآن و منسوخه به شکل مختصر در آغاز پنج سوره به ذکر آیات مستثنی می پردازد.۳۸

باز در قرن پنجم، ابوعمرو دانی (م ۴۴۴ ق) در کتاب البیان فی عدّ آی القرآن به نحو نیکو و بی سابقه ای به بحث آیات مستثنی در آغاز هر سوره پرداخته است و سپس از عدد آیات آن سوره که موضوع اصلی کتاب است سخن گفته است.

وی ابتدا در اوائل کتاب با سند خود تا قتاده روایتی از وی درباره آیات و سور مکی و مدنی را می آورد و همه آیاتی که قتاده از سور مختلف استثناء می کند را از میانه روایت به آخر آن انتقال می دهد و کنار هم از قول قتاده ذکر می کند.۳۹ سپس در آغاز سور ضمن برشمردن آیات مستثنی به قائل یا قائلین آن نیز اشاره کرده است. مثلاً ذیل سوره انعام می نویسد:

مکیه، إلا ثلاثَ آیات منها نزلت بالمدینه مِن قوله تعالی قُلْ تَعَالَوْا إلی قوله تعالی لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ هذا قول

ابن عباس و مجاهد و عطاء بن یسار و الکلبی.۴۰

وی همچنین به اقوال گوناگون نیز اشاره می کند و تفاوت آنها را می نمایاند.۴۱ همچنان که در پاره ای موارد اقوال برخی صحابه یا تابعین را با سند ذکر می کند یا سبب نزول آیه یا آیات مستثنی را نیز بیان می کند.۴۲

در همین قرن، ابوالحسن ماوردی (م ۴۰۵ ق) در تفسیر خود، النکت و العیون، به نحو کامل و جامعی در آغاز تفسیر هر سوره به ذکر آیات مستثنی به همراه قائل یا قائلین آن۴۳ و گاه ذکر سبب نزول آن آیات۴۴می پردازد.

قرن ششم

در قرن ششم هجری ابو محمد بغوی (م ۵۱۶ ق) طی کتاب تفسیر خود با نام معالم التنزیل در آغاز تفسیر سور به آیات مستثنایی که بیشتر شهرت دارند اشاره می کند و در موارد اندکی قائل یا قائلین آن رأی را بیان می کند.۴۵

در همین قرن ابن عطیه اندلسی (م ۵۴۶ ق) در کتاب المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز در آغاز تفسیر هر سوره آراء و نظرات صحابه و تابعین راجع به آیات مستثنی را بیان می کند. نکته جالب این است که وی بعد از بیان آراء، گاه نظرات خود را نیز در این مورد یاد می کند، گاه، دفع دخل مقدر می کند۴۶ و گاه، شماری از آیات که نقلی در استثنای آن نیامده؛ ولی به نظر وی مستثنی هستند را اشاره می کند.۴۷ در همین قرن امین الاسلام طبرسی (م ۵۴۸ ق) در تفسیر مجمع البیان در آغاز تفسیر هر سوره به ذکر اقوال مختلف راجع به آیات مستثنای هر سوره اشاره می کند؛ ولی سندی ارائه نمی دهد و گاه به سبب نزول آن آیه یا آیات اشاره می کند. او تقریباً به اکثر سوره هایی که گفته اند دارای آیات مستثنی است اشاره کرده و حتی به مواردی که آیه یا آیاتی را به لحاظ مکان نزول استثناء کرده اند و در واقع مشخصاً به لحاظ زمان اینگونه نیست، اشاره کرده و آن را به قائلش منسوب می دارد.۴۸

از آنجایی که دیگر مفسران در همین قرن نظیر ابن جوزی (م ۵۹۷ ق) در زاد المسیر و قرون بعدی نظیر رازی (م ۶۰۶ ق) در مفاتیح الغیب، قرطبی (م ۶۷۱ ق) در الجامع لاحکام القرآن، خازن (م ۷۲۵ ق) در لباب التأویل، نظام الدین نیشابوری (م ۷۲۸ ق) در غرائب القرآن، ابوحیان (م ۷۴۵ ق) در البحر المحیط، ابن کثیر (م ۷۷۴ ق) در تفسیر القرآن العظیم، بقاعی (م ۸۸۵ ق) در مصاعد النظر للإشراف علی مقاصد السور و تفسیر نظم الدرر، آلوسی (م ۱۲۷۰ ق) در روح المعانی و دیگران عموماً همچون طبرسی و ابن عطیه عمل کرده اند به همین اشاره بسنده می کنیم و در ادامه اقسام دیگر کتبی که به این بحث پرداخته اند و شیوه ای نوین در ارائه این آیات داشته اند را بررسی می کنیم.

قرن هفتم

در قرن هفتم هجری سخاوی (م ۶۴۳ ق) در کتاب جمال القراء به شکل کامل و بی سابقه ای به ذکر یکجای آیات مستثنی می پردازد و اقوال ابن عباس، قتاده، مقاتل و کلبی را در این باره بیان می کند.۴۹ البته وی این مطالب را تحت عنوان خاصی بیان نمی کند، بلکه در پایان می نویسد: «فهذا جمیعُ المختلَف فی تنزیله، ذکرتُه و ما لم أذْکُرْه من السور، فلا خلافَ فیه و هو علی ما ذَکَره عطاءُ الخراسانی فی المکی و المدنیّ»۵۰ از همین جا روشن می شود که وی این مطالب را به عنوان سوره های «مختلَفٌ فیها» بیان کرده است.

قرن هشتم

در قرن هشتم ابراهیم بن عمر جعبری (م ۷۳۲ ق) در کتاب حُسن المدد فی فنّ العدد که به برشمردن تعداد آیات هر سوره در مذاهب مختلف اختصاص دارد در پایان باب هشتم کتاب که درباره سور مکی و مدنی است می نویسد:«و دَخل مِن آی المدنی فی المکی أربعون آیه و دَخل مِن آی المکی فی المدنی خمسُ آیات سأنصُّ علی کل منها فی سورِها إن شاء الله تعالی»۵۱ بنابراین وی تعداد آیات مستثنای مدنی را چهل و تعداد آیات مستثنای مکی را پنج آیه می داند. وی سپس چنانکه وعده داده بود در آغاز هر سوره آیات مستثنی را از قول قائلین آنها معرفی می کند.

در همین قرن، بدر الدین زرکشی (م۷۹۴ ق) درگامی بلند در کتاب البرهان اقدام به گردآوری آیات مستثنی در باب مکی و مدنی نمود. وی ضمن بر شمردن آیات مستثنای مکی و مدنی مستقیماً آیه یا آیاتی را از سوره ای استثنا و سپس در غالب موارد، سبب نزول را به شکل اجمالی بیان می کند. گفتنی است وی جز در یک مورد کلام خود را به کسی اسناد نمی دهد و آن در پایان این دو بخش است که می نویسد: «سوره «أرأیت» مکیه إلا قولَه فَوَیْلٌ لِلْمُصَلِّینَ إلی آخرها فإنها مدنیه، کذا قال مقاتلُ بنُ سلیمان.»۵۲ اما که با مراجعه به تفسیر مقاتل بن سلیمان، اثری از این استثناء نمی یابیم؛ جز اینکه مقاتل در ذیل تفسیر این آیه مراد از آن را منافقین می داند و شاید زرکشی با توجه به این مطلب این آیات را مدنی النزول دانسته است.

زرکشی نه سوره مکی و پنج سوره مدنی را حاوی آیات مستثنی معرفی می کند.۵۳

قرن نهم

در قرن نهم محمد بن یعقوب فیروزآبادی (م ۸۱۷ ق) در کتاب بصائر ذوی التمییز در فصل ششم در کنار موضوعاتی ک