پاورپوینت کامل علل انتخاب کوفه به عنوان مرکز خلافت از سوی حضرت علی« علیه‏السلام » ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint

توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت کامل علل انتخاب کوفه به عنوان مرکز خلافت از سوی حضرت علی« علیه‏السلام » ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت کامل علل انتخاب کوفه به عنوان مرکز خلافت از سوی حضرت علی« علیه‏السلام » ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت کامل علل انتخاب کوفه به عنوان مرکز خلافت از سوی حضرت علی« علیه‏السلام » ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint :

۹

مقدمه

پیامبر ، چونان خورشیدی ، در آسمان مکه طلوع کرد و پس از گذشت سیزده سال درآسمان یثرب ظاهر شد و بعد از ده سال نور افشانی در مدینه افول کرد . در حالی که افقنوری به سوی مردم شبه جزیره گشود و سرزمین حجاز و خصوصا شهر مدینه به عنوانمرکز دینی و ثقل سیاست معرفی شد .

پس از درگذشت پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله گزینش خلیفه به وسیله مهاجر و انصار ایجاب کردکه مدینه مقّر خلافت اسلامی گردد و خلفاء با اعزام عاملان و فرمانداران به اطراف واکناف به تدبیر امور بپردازند و از طریق فتح بلاد و شکستن سدها و موانع ، در گسترشاسلام آن بکوشند .

امیرمؤمنان علیه‏السلام که علاوه بر تصریح و تعیین صاحب رسالت ، از ناحیه مهاجر و انصاربرگزیده شده بود ، نیز طبیعتا می‏بایست هم‏چون خلفای گذشته مدینه را مرکز خلافتقرار دهد و از همان‏جا به رتق و فتق امور بپردازد . او در آغاز کار خلافت از همین شیوهپیروی کرد و با نامه‏نگاری و اعزام افراد لایق و برکنار کردن افراد دنیاپرست و ایرادخطابه‏های آتشین و سازنده خود ، امور جامعه اسلامی را اداره نمود و نظام اداری که درطی مدت بیست و پنج سال و به ویژه در دوره خلافت عثمان در آن انحراف و کجی‏هاییپیدا شده بود ، در حال اصلاح بود که ناگهان مسأله «ناکثین» یعنی پیمان‏شکنی کسانی کهپیش از همه با او بیعت کرده بودند ، رخ داد و گزارش‏های هولناک و تکان دهنده‏ای بهوی رسید و معلوم شد که پیمان‏شکنان ، به کمک مالی بنی‏امیه و نفوذ و احترام همسرپیامبر ، جنوب عراق را تسخیر کرده‏اند و پس از تصرف بصره ده‏ها نفر از یاران وکارگزاران امام علیه‏السلام را به ناحق کشته‏اند .

این امر سبب شد که امام برای تنبیه ناکثین و مجازات هم‏دستان آنان ، مدینه را بهعزم بصره ترک گوید و با سپاهیان خود در کنار بصره فرود آید . آتش نبرد میان سپاه امامو لشکریان ناکثین شعله‏ور شد و سرانجام سپاه حق پیروز گردید و سران شورش کنندهکشته شدند و گروهی از آنان پا به فرار نهادند . بصره مجددا به آغوش حکومت اسلامیبازگشت و اداره امور آن به دست یاران علی علیه‏السلام افتاد . اوضاع شهر و مردم حال عادی بهخود گرفت و ابن‏عباس ، مفسر قرآن و شاگرد ممتاز امام ، به استانداری آن‏جا منصوبشد . اوضاع ظاهری ایجاب می‏کرد که امام علیه‏السلام از راهی که آمده بود به مدینه بازگردد ودر کنار مدفن پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و با هم‏فکری گروهی از یاران و صحابه آن حضرت به نشرمعارف اسلامی و معالجه مزاج بیمار جامعه و اعزام سربازان به نقاط دوردست برایگسترش نفوذ قدرت اسلامی و دیگر شئون خلافت بپردازد و از هر نوع کشمکش ورودررویی با این و آن اجتناب کند . ولی این ظاهر قضیه بود و هر فرد ظاهربینی به امامچنین تکلیف می‏کرد بالاخص که مدینه در آن روز از قداست و معنویت و روحانیتخاصی برخوردار بود زیرا مهد واقعی اسلام و مدفن پیام‏آور خدا و مرکز صحابه از مهاجر وانصار بود که رشته گزینش خلیفه و عزل و خلع او را در دست داشتند .

با تمام این شرایط و جهات ، امام علی علیه‏السلام راه کوفه را برگزید تا مدتی در آن‏جااقامت افکند و مرکزیت خلافت مسلمین را در آن‏جا برپا دارد ؛ و این دقیقا همان نکته‏ایاست که ما را به بررسی و تحقیق پیرامون خود فرا خوانده و به عبارت دیگر مسأله اصلیمقاله ما را به خود اختصاص داده و در نهایت در قالب این سئوال نمود یافته که :

چه عواملی موجب شد حضرت کوفه را به عنوان مرکز خلافت انتخاب کنند ؟

به طور اجمال و در قالب یک فرضیه می‏توان به سئوال فوق چنین پاسخ داد که :شرایط جغرافیایی ، اجتماعی ، نظامی و اقتصادی موجب انتخاب کوفه به مرکزیتخلافت از جانب حضرت شد .

برای اثبات یا ردّ این فرضیه لازم است به سئوالاتی فرعی در راستای مسأله اصلیپاسخ دهیم . سئوالاتی از قبیل :

۱ . موقعیت جغرافیایی کوفه چگونه بود ؟

۲ . تأسیس کوفه چه زمان و چگونه صورت گرفت ؟

۳ . زمینه‏ها و انگیزه‏های تأسیس کوفه چه بود ؟

۴ . چه قشرها و اقوامی در کوفه ساکن بودند ؟

۵ . وضعیت کوفه قبل از علی علیه‏السلام چگونه بود ؟

۶ . کوفه در زمان حضرت چه وضعیتی داشت ؟

و بالاخره پاسخ‏گویی به سئوال اصلی .

سئوالات یاد شده سرفصل‏ها و بخش‏های مقاله ما را تشکیل خواهند داد .

روشی که برای تحقیق در این مقاله پیش گرفته‏ایم روش تاریخی – تحلیلی استبنابراین لازم است ابتدا داده‏های مستند تاریخی را پیرامون موضوعات یادشدهجمع‏آوری کرده و سپس براساس آن داده‏ها به تحلیل و نهایتا پاسخ‏گویی به سئوالاصلی بپردازیم .

در یک جمع‏بندی کلی و به منظور سازماندهی می‏توان مقاله را چنین معرفی نمود :

مقاله‏ای که در پیش روی دارید با عنوان «علل انتخاب کوفه به عنوان مرکز خلافت ازجانب علی علیه‏السلام » به ترتیب شامل : فهرست مطالب ، یک مقدمه (که تقدیم شد) ، پنجفصل که البته فصل اول خود شامل سه بخش می‏گردد . (نتیجه‏گیری از کل مقاله در فصلپنج تقدیم می‏شود) و در پایان فهرست منابع و مآخذ اشاره می‏شود .

مسأله علمی : چه عواملی موجب شد حضرت علی علیه‏السلام کوفه را به عنوان مرکز خلافتانتخاب کند ؟

کوفه

الف . موقعیت جغرافیایی کوفه

بنا به گزارش‏های متون جغرافیایی کهن ، کوفه در اقلیم سوم به طول ۵/۶۹ درجه وعرض۳۲۳۱ درجه جغرافیایی واقع است(۱) و باز بنا به همین گزارش‏ها فواصل کوفه ازشهرهای معتبر و مهم عالم اسلامی از این قرار بوده است : از کوفه تا مدینه نزدیک بیستمرحله(۲) و از مدینه تا مکه از طریق جاده حدود ده و از کوفه تا مکه (به طور مستقیم)قریب سه مرحله از این راه کم‏تر است(۳) از کوفه تا بصره دوازده مرحله(۴) ، از کوفه تا بغدادچهار مرحله و تا واسط(۵) شش مرحله فاصله است .

بنا به گزارش طبری کوفه در محلی که استپ زبانش را(۶) به سوی دشت آبیاری شده وزیر کشت دراز کرده در یک موضع برّی بر روی تراسی در کنار شاخه اصلی فرات و درارتفاع حدود ۲۲ متری از سطح دریا قرار گرفته است . این محل بالاتر از نجف در سمتغرب ، – نمک‏زار گودی که جغرافی‏دان‏های عرب درباره آن تحقیق کرده‏اند(۷) – و نیز فراتراز بطائح – گستره‏ای وسیع که به زیر آب می‏رفته و پوشیده از نی و جگن بوده – در جنوبکه تا بصره(۸) گسترده بود ، قرار دارد . خاک محل را مخلوطی از ریگ و شن (حسباء) وماسه سرخ در سمت غرب به طوری که از نام محل (سهله) پیدا است ، وجود داشته چراکه مسجد السهله که در منابع باستان‏شناسی ذکر شده دقیقا در شمال غربی شهر قرارداشته است . در سمت غرب اما کمی نزدیک‏تر به رودخانه خاک از رسوبات رسی (طین)تشکیل می‏شده که «ملطاط» را محدود می‏کرده است .(۹)

عالی بودن محل کوفه ، هوای خوب آن ، وجود آب فراوان و . . . همه این امتیازات درادبیات عرب ، به ویژه هنگامی که صحنه‏های مبارزه تن به تن میان کوفی‏ها و بصری‏ها بهتوصیف درمی‏آید ، چهره می‏نماید . ضمن آن که اهالی بصره همیشه بر معایب شهر خوداعتراف کرده‏اند .(۱۰) از همه اینها گذشته ، آنچه موجب می‏شود این محل برای سکونتانسان ارزش استثنایی داشته باشد وجود چشم‏اندازهای جغرافیایی شدیدا متفاوت درهر طرف است : صحرا ، رودخانه ، مرداب‏ها و دریاچه نمک ، آن هم بدون وجود معایب دراین پدیده‏های طبیعی ؛ این تلفیق جالب میان صحرای استپ و زمین زراعی – مسکونیو نزدیک به آب که می‏توانست موجب تعاطی این پدیده‏ها و ایجاد نوعی حالت تکمیلیشود ، باید دقیقا مورد بررسی قرار گیرد ؛ زیرا همین پدیده‏ها می‏توانست دلیل عدمانتخاب این محل هم بشود .(۱۱)

اگر به گونه‏ای ملموس‏تر به این مسائل بنگریم ، خاک کوفه مناسب کشت و زرع نبودهبلکه برای سکونت انسان خوب بوده است . هنگامی که اعراب در آن مستقر شدند تنهاسه صومعه که نیزارها میان آنها فاصله انداخته بود در آن‏جا وجود داشت : دیر حدیقه ،دیرامّ عمرو و دیر سلسله ، یعنی شواهدی از استقرار مسیحیت غربی که از حیرهپرتوافکن بودند .(۱۲)

در این سرزمین آرام و مناسب برای انزوا و تفکر ، در پایان سال ۱۷ه . گروه کثیری ازقبایل عرب ، طوایف ، بخش‏هایی از قبایل و عناصری که از دوردست‏ها آمده‏اند ، نیزکسانی که آشنایی بیش‏تری با این منطقه دارند مستقر خواهند شد و از آن مرکزیخواهند ساخت با تاریخی متلاطم و جایگاهی که مخفیانه برای کل اسلام و فرهنگ وتمدن آن به صورت الگوی آغازین در خواهد آمد .

ب . تأسیس کوفه

تأسیس کوفه یکی از ضروریات جنگی بود که فتوحات عصر عمر آن را ایجابمی‏نمود . زمانی که نیروی رزمی عرب به رهبری سعد بن ابی وقاص بعد از فتوحاتمنطقه سواد به سرزمین ایران رسید ناگزیر نیاز به خطوط ارتباطی بین مدینه – که مرکزدولت اسلامی بود – و بین میدان جنگ احساس می‏شد و لازم بود که سپاه جنگیمسلمانان یک نقطه اتکاء و یک پایگاه نظامی ثابتی را در نزدیکی میدان جنگ انتخابکند . بنابراین عمر فرمان خود را مبتنی بر «انتخاب دارالهجره و پایگاه نظامی برایمسلمین» خطاب به سعد بن ابی وقاص صادر کرد .(۱۳)

سعد ابتدا مدائن را مناسب تشخیص داد اما پس از مدتی دریافت که جو این منطقهبرای اعرابی که از دل صحرا آمده‏اند مناسب نیست لذا از عمر نظرخواهی نمود و برایشچنین نوشت :

«شکم‏های عرب‏ها افتاده و بازوهایشان لاغر شده و رنگ چهره آنها تغییر کرده است»عمر علت آن را از سعد جویا شد . سعد نیز ناسازگاری هوای مدائن و دجله را دلیل اینامر ذکر کرد . عمر به او نوشت : «انّ العرب بمنزله الإبل لا یصلحه الاّ ما یصلح الإبل ، فارتدلهم موضعا عدنا ، و لا تجعل بینی و بینهم بحرا .»(۱۴) سعد نیز سلمان و حدیفه را به اینمأموریت فرستاد .

سلمان به قصد انبار از غرب فرات گذشت و جایی را نپسندید تا به محل کوفه رسید .حدیفه نیز از شرق فرات عبور کرد و جایی را مناسب تشخیص نداد تا به کوفه رسید کهریگ‏زاری با شن سرخ بود و بدین ترتیب محل کوفه برای استقرار سپاه مناسب در نظرگرفته شد .(۱۵) اما به روایت دیگری ، سعد که به دنبال یافتن جای مناسبی به منظوراستقرار سپاه عرب بود با راهنمایی عبدالمسیح بن بقیله غسانی (از بزرگان اهل حیره) بهاین محل رهنمون گشت . او به سعد گفت : تو را به جایی راهنمایی می‏کنم که از دشتبالاتر و از فلات پایین‏تر باشد .(۱۶)

به روایت دیگری ، سعد همراه سپاه مسلمانان در قادسیه ماند تا این که عمر به اونوشت برای اعراب ، شهری بسازد و آن را در جایی قرار دهد که میان او و آنها دریا فاصلهنباشد . سعد به منطقه انبار رفت . ولی به سبب فراوانی مگس ، آن‏جا را نپسندید و ازآن‏جا به کویفه ابن عمر آمد ، آن‏جا را نیز مناسب تشخیص نداد . سرانجام در سرزمینکوفه امروز فرود آمد .(۱۷)

این مسأله (انتخاب و تأسیس کوفه) در سال ۱۷ه (۶۳۸م) اتفاق افتاد . البته منابعمختلف به اختلاف ، سال‏های ۱۸ و ۱۹ه را هم ذکر کرده‏اند .(۱۸)

روایات متعددی در باب چگونگی انتخاب این منطقه توسط سعد و بعدها نام‏گذاریآن به کوفه نقل شده که از مجموع آنها و بررسی روایات صحیح به این نتیجه می‏رسیم کهانتخاب این منطقه یک امر اتفاقی و غیر مترقبّه نبوده بلکه بعد از دقت‏های طولانی وبحث‏های دقیق که جای هرگونه اختلافات احتمالی را از بین می‏برده ، حاصل شده است .

ج . زمینه‏ها و انگیزه‏های تأسیس

چنان که قبلاً نیز اشاره شد انگیزه اولیه پیدایی کوفه ایجاد یک پایگاه نظامی ، درپیتصرف مدائن و فتح پایتخت شاهان ساسانی شکل گرفت که به رغم نظر اولیه عمر مبنیبر اکتفا به فتوحات مسلمانان در عراق ، بر آنها مسلم گشت که فتح کامل ایران میسر وقریب‏الوقوع خواهد بود ، لذا به این منظور ، وجود پایگاه وارد و گاهی به منظور سکونتنیروهای عرب ضروری تشخیص داده شد .(۱۹) اما در باب علل جابه‏جایی سپاه از مدائن بهکوفه ، آینده نظرهای متعددی ارائه شده : نیاز و میل به داشتن یک هویت فرهنگی ،سهولت امکان برقراری ارتباط با مام وطن ، ایجاد فاصله با مردم تحت سلطه ، الزاماتنظامی و . . . .

در یکی از دو روایتی که بلاذری به استناد منابع سنی (مانند واقدی) نقل کرده ، آمدهکه دلیل اصلی این کار فرمان عمر به سعد بوده است . در این فرمان از سعد خواسته شده«محلی برای مهاجرت» تهیه شود که هیچ بحری (رودی) آن را از مدینه جدا نکند(۲۰) وبنابراین از لحاظ فضایی ، ادامه سرزمین عربستان باشد . اما در همه منابع دیگر دلایلاقلیمی برای این کار ذکر شده است . نگاهی به نوشته‏های طبری بیندازیم : در پنجروایتی که او برای بنیان‏گذاری کوفه نقل کرده – که چهار روایت از سیفا و تنها یکی ازابوعوانه است – در همگی دلیل این جابه‏جایی مشکلات اقلیمی ذکر شده است .(۲۱)

بلاذری مسأله اقلیم را نه در مورد ترک مدائن بلکه در مورد ترک مکان‏هایی که به طورموقت در انبار یا سوق الحکمه انتخاب شده بود ذکر کرده است .(۲۲) اعراب پس از چهاردهماه اقامت در مدائن که عملیات جلو ، حلوان و سواد دجله ، در این اقامت فاصله انداختهبود احساس خستگی کردند و نتوانستند با محل – که آب و هوای آن را ناسالم ، متعفن وباتلاقی می‏دانستند -(۲۳) خو بگیرند . حشرات به شترهایشان حمله می‏کردند و آنها را آزارمی‏دادند . ظاهرا آب و هوای مرطوب تیسفون با کانال‏های پرآب ، علی‏رغم امتیازاتی کهیک شهر ساخته شده و سازماندهی شده در دسترس می‏گذاشت مطلوب آنان نبود .

بدون شک لزوم خو گرفتن با محیط طبیعی در هر جایی که بعد از این اعراب ساکنشوند اهمیت داشته است . از همین‏رو است که اعراب ، فسطاط را به اسکندریه و قیروانرا به کارتاژ ترجیح خواهند داد و مسلما همین امر است که فرمان انتخاب کوفه را درحاشیه کویر اعراب صادر کرده است . تصمیمی که بازتاب آن را در گزینش‏های آیندهاعراب خواهیم دید و خود موجب برپایی سنتی خواهد شد .

اما به گمان هشام جعیط(۲۴) این انتخاب بیش‏تر جنبه سیاسی ، استراتژیکی و فرهنگیداشته است . وی نظر خود را چنین بیان می‏کند : «عمر که نظریاتش نقش اساسی درانتخاب موقعیت شهر کوفه ایفا کرده اعلام داشته : جایی مناسب است که مناسبشترانش باشد .(۲۵) آیا در این گفته مفهوم زندگی شبانی عرب در عراق به عنوان جزیی ازعربستان نهفته بود ؟ پس چه‏طور سپاهیان عرب در جنگ مدائن و جولا شتران را همراهخود بردند ؟ این جمله مسأله پیچیده یکجانشین شدن ، انطباق انواع زندگی گذشته وآینده ، بقای حیات شبانی یا عزم جزم بر حفظ تمدن خویش – حتی آن‏گاه که به ایفاینقش دیگری ، یعنی ایجاد یک جامعه قدرتمند جنگنده که اساس آن را تقسیم غنایمبرگرفته از مردم بومی تشکیل می‏دهد ، فراخوانده شده است – را پیش روی اعراب مطرحمی‏کند .(۲۶)

از آن‏جا که اعراب در آن مرحله خواهان جای جدیدی بودند که وفق خلق و خویخود به آن شکل دهند و نه محدوده‏ای که طبق تمدن‏های دیگر ساخته شده باشد(احتمالاً در آن مرحله حتی قصد ساختن یک شهر نیز نداشته‏اند بل به طوری که ازسفارش عمر استنباط می‏شود(۲۷) طالب یک اردوگاه نظامی باز بوده‏اند) لذا از این‏رو استکه یک زمین لخت را به انبار ، سوق الحکمه ، یا حتی به حیره ترجیح داده‏اند . برحسبروایتی واحد اما جالب ، بنوبقیله در انتخاب محل کوفه سعد را راهنمایی کرده‏اند .(۲۸)

چنین بود وضعیت کوفه . از آن‏جا که اعراب به جامعه‏ای متحد علیه استقرار درمنطقه سواد رأی داده بودند ، انتخاب این محل حاشیه‏ای ، مرزی و به دور از مرکز ، امادارای تماس با مرکز به نظر کاملاً منطقی می‏رسید . بعدا هنگامی که اعراب جای پایخود را در عراق و مرزهای ایران استوارتر کردند ، به حرکتی معکوس ، به سوی شرق رویخواهند آورد و ابتدا شهر واسط و سپس بغداد را بنیان خواهند نهاد .

جامعه‏شناسی کوفه

قشرهای تشکیل دهنده کوفه و اقوام ساکن در آن

اعراب

همان‏گونه که قبلاً ذکر شد اولین ساکنان کوفه مجاهدان نبرد قادسیه بودند که موفقبه تسخیر سرزمین عراق شدند . اینان از قبایل مختلف نزاری و یمنی بودند . بنا به قولی ،نزاری‏ها هشت هزار و یمنی‏ها دوازده هزار نفر بوده‏اند .(۲۹) اولین سازماندهی اعراب درزمان عمر و به دست سعد در ده گروه صورت گرفت .(۳۰) پس از مدتی برخی از قبایلگروه‏های ده گانه – به دلیل هم‏پیمان شدن با برخی دیگر – از دیگران بیش‏تر شدند وپرداخت حقوق قبایل که به میزان جمعیت بستگی داشت ، مشکلاتی فراهم کرد . سعدموضوع را به عمر نوشت و عمر به وی دستور داد تشکل جدیدی را پایه‏ریزی کند .

سعد نیز افرادی را مأمور کرد تا قبایل مختلف ساکن کوفه را برحسب قرابتشان درهفت گروه سازمان دهند .(۳۱) به این ترتیب شهر کوفه به هفت قبیله یا به هفت بخشنظامی تقسیم می‏شد که محل تجمع نیروها و بسیج آنها و رسیدگی به حقوق‏ها و غنایمجنگی گردید .

این گروه‏بندی قبایل ، نوزده سال ادامه داشت تا زمانی که حضرت علی علیه‏السلام در سال۳۶ه . به کوفه آمد و تغییرات دیگری در آن داد . در طول این نوزده سال ، ساخت قدرتدر هر یک از این هفت گروه به گونه‏ای عجیب تغییر کرده بود . بعضی از طایفه‏ها درگروه‏ها ، موقعیت سلطه‏گرانه‏ای بر دیگر اجزای گروه به دست آورده بودند . بدین جهتعلی علیه‏السلام در حالی که گروه‏ها را در همان تعداد هفت نگاه داشت ، تغییرات مهمی درترکیب و صورت خارجی هفت گروه از طریق ترکیب و جابه‏جایی قبیله به ویژه از یکگروه به گروه دیگر انجام داد .(۳۲) علی علیه‏السلام در دوران خلافت خود بر آن بود تا نظام شصتقبیله ساکن در کوفه را درهم بکوبد و تفکر آنها را از قید و بند و خون و نژاد و قومیت آزادکند ، که به شهادت رسید .(۳۳)

ایرانیان

ایرانیان درصد چشم‏گیری از ساکنان کوفه را از همان آغاز تشکیل می‏دادند . گرچهبرخلاف تعالیم اسلامی ، عرب‏ها رفتار نژادپرستانه‏ای با آنها داشتند ولی به تدریج نقشحساسی در کوفه و انقلاب‏ها و قیام‏هایی که در مرکزیت این شهر رخ نمود ، پیدا کردند .ایرانیان ساکن در کوفه همه موقعیت یکسانی نداشتند . ترکیب ایرانیان بنا به روایاتتاریخی از این قرار بوده است :

الف . موالی

مسلمانان غیر عرب که در جنگ با مسلمانان شرکت نکرده و اسیر نشده بودند به طورکلی «موالی عرب» به شمار می‏آمدند ، زیرا اعراب بدین سبب که بلاد آنها را با جنگ فتحکرده بودند ، آنان را بندگان «آزاد کرده خویش» می‏شمردند .

از اهل ذمّه هم کسانی که رفته رفته دین پدران خویش را رها می‏کردند و آیینمسلمانی برمی‏گزیدند جزو موالی به شمار می‏رفتند .(۳۴)

موالی اعم از نظامی و غیرنظامی ، بنا بر نوع پیوستشان به جامعه اسلامی ، مراتب ودرجات متفاوتی در اجتماع داشتند ، از دسته نظامی که بگذریم ، سایر موالی ازتقسیم‏بندی زیر خارج نبودند :

۱ . اسیران جنگی

اسیران جنگی در آغاز عنوان برده داشتند و غلام قبایل و خاندان‏های عرب بودند .اینان با گرویدن به اسلام آزادی خود را باز یافتند . ولی مجبور بودند به خانواده‏ای کهقبلاً غلامشان بودند ، وابسته باشند . به مفهوم فنّی و در اصطلاح ریشه‏ای ، موالی حقیقیاین گروه بودند .

۲ . روستاییان و کشاورزان

شهرها و روستاهای اینان در اثنای غلبه مسلمانان ، منهدم شده بود ، لذا زمین‏هایکشاورزی خود را رها کردند و به منظور یافتن کار دیگر به سوی کوفه – تازه تأسیس -روان شدند .

۳ . پیشه‏وران و صنعت‏گران

گروه‏های زیادی از ایرانیان که مسلمان شده بودند برای بهبود بخشیدن به وضعیتاقتصادی خود به عنوان پیشه‏ور و صنعت‏گر به کوفه می‏آمدند .

۴ . تازه مسلمانان از خاندان‏های شریف

این گروه از مسلمانان از پرداخت جزیه معاف بودند ولی می‏بایست مالیات زمین(خراج) را بپردازند .(۳۵)

بر این تقسیم‏بندی باید تعداد چشم‏گیری از اسیران زن را که بهره فاتحان عرب خودشده بودند ، افزود . اینان به همسری مشروع اسیرکنندگان عرب درآمدند و برایشانفرزندها به دنیا آوردند ، نتیجه این بود که در مدت کم‏تر از بیست سال ، در حدود زمانیکه علی علیه‏السلام به کوفه آمد ، نسل جدید جوانی از اعراب در کوفه وجود داشتند که از نظرمادر ، ایرانی بودند .(۳۶)

ب . حمراء دیلم

عده‏ای از ایرانیان ساکن در کوفه به این نام خوانده می‏شدند . در این که چرا به«حمراء» و «حمراء دیلم» معروف شدند ، صریحا در تاریخ چیزی نیامده است . مرحوممحدّث ارموی در حاشیه کتاب الغارات از ابوعبید قاسم بن سلام(۳۷) نقل می‏کند که گفتهاست این که ایرانیان را سرخ‏پوشان – حمراء – خوانده‏اند به این دلیل است که عرب‏هااغلب سبزه و عجم‏ها بیش‏تر سرخ و سفید بودند . مراد از سرخ‏ها کسانی بودند که عمدتا«سفیدرو» بودند .(۳۸) به گفته جرجی زیدان بنی‏امیه مسلمانان غیرعرب را موالیمی‏خواندند ، هم‏چنین آنها را سرخ‏پوست (احمر) می‏گفتند و در فرهنگ عرب ، هرعجمی احمر لقب دارد .(۳۹)

ج . اسواران

اسواران سپاهی از نژاد غیرایرانی بوده است که یزدگرد از سندیان فراهم آورده بود .سپس انبوهی ایرانی به آنان پیوست ، آن چنان که دیگر مسأله نژاد آنها مطرح نبود .(۴۰)

به هر حال موالی (ایرانیان : اعم از اسیران مسلمان شده ، مهاجران مسلمان ، حمراءدیلم و اساوره) در کوفه اجتماع بزرگی را تشکیل دادند و جمعیت آنها افزایش یافت . ازجمله قراینی که بر فراوانی آنها در کوفه دلالت دارد ، این است که گاهی یک مرد عرب ازاهل کوفه با ده یا بیست نفر از موالی خود از خانه خارج می‏شد . دلیل دیگر فراوانی واهمیت وجود آنها در کوفه ، مساجدی است که ساخته بودند ؛ مانند مسجد الموالی ،مسجد الحمراء و مسجد مروزیه . حتی گفته‏اند تعداد موالی به نصف ساکنان کوفهرسید .(۴۱)

از دیگر اقوام ساکن در کوفه سیابجه بودند . آنها از اهالی سوماترا بودند که به هند وعراق و سرانجام به سواحل خلیج‏فارس کوچ کرده بودند . ایشان پس از اسلام هم در اینناحیه حضور داشتند . زیرا ساسانیان برای دفاع در مقابل دزدان دریایی از ایشاناستفاده می‏کرده‏اند . بنابر روایات بلاذری سیابجه تنها در بصره ساکن بوده‏اند ، زیراگروهی از کوفه همراه با زُط‏ها(۴۲) به امام علی علیه‏السلام در ذیقار پیوستند . سیابجه پس ازپیوستن اسواران همراه با اقوام زُط حلیف بنی حنظله شدند . سیابجه و زُط‏ها در سپاهایران ابتدا لشکریانی از اهل سند بودند که گرفتار آمده و ایرانیان برای آنها وظیفه تعیینکرده بودند . اینان از جمله کسانی بودند که در همین نخستین جنگ‏های ایران اسیرشده بودند چون از موقعیت اسواران آگاه شدند اسلام آوردند . ابوموسی نیز آنان را ماننداسواران در بصره منزل داد . گروهی از سیابجه متصدی بیت‏المال در بصره بودند . شمارآنها را برخی چهل و برخی چهارصد تن گفته‏اند .(۴۳)

وقتی طلحه و زبیر به قصد جنگ جمل وارد بصره شدند و عثمان بن حنیف انصاری ازسوی حضرت علی علیه‏السلام والی بصره بود . سیابجه از تسلیم بیت‏المال به طلحه و زبیر تاقبل از آمدن حضرت خودداری کردند . افراد طلحه و زبیر هم به فرماندهی عبداللّه‏ بنزبیر به آنها شبیخون زدند و همه آنها را کشتند ، فرماندهی سیابجه در آن موقع باابوسالمه زُطی بود که مردی صالح بود .(۴۴)

در جریان جنگ جمل با این که سیابجه و رظُ‏ها حلیف بنی تمیم و بیش‏تر بنی‏تمیمدشمن امیرالمؤمنین بودند ، آنها جزو سربازان علی علیه‏السلام باقی ماندند .(۴۵) بعدها معاویهگروهی از آنها را به سواحل شام و انطاکیه منتقل کرد .(۴۶)

در پایان این مباحث یادآور می‏شویم که آنچه که گفته شد در مورد اقوام و قبایل وگروه‏های بزرگ ساکن کوفه بود . مسلما با توجه به مرکزیتی که کوفه در عالم اسلامی یافتهبود ، افراد بسیاری از سایر شهرها به دلایل مختلف به این شهر کوچ کردند . هم‏چنینبردگان و غلامان غیر ایرانی نیز در این شهر حضور داشتند . اما از نظر تعداد و از جهتسیاسی قابل توجه نبوده‏اند .

کوفه قبل از علی علیه‏السلام

چنان که مشاهده کردیم کوفه به عنوان یک پایگاه نظامی آماده به خدمت برایجنگجویان اسلام که قصد حرکت به سوی ایران را داشتند ، ساخته شد . علی‏رغم این کهاین شهر در طی گذشت زمان تغییراتی را به خود دید ، هم‏چنان وظیفه اولیه آن باقی بودو جنگجویان فراوانی از س