پاورپوینت کامل نقد و بررسی تحقیقات خاورشناسان در زمینه تاریخ گذاری آیات و سور قرآن(قسمت اول) ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint

توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت کامل نقد و بررسی تحقیقات خاورشناسان در زمینه تاریخ گذاری آیات و سور قرآن(قسمت اول) ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت کامل نقد و بررسی تحقیقات خاورشناسان در زمینه تاریخ گذاری آیات و سور قرآن(قسمت اول) ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت کامل نقد و بررسی تحقیقات خاورشناسان در زمینه تاریخ گذاری آیات و سور قرآن(قسمت اول) ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint :

۲۳

چکیده

مراد از «تاریخ گذاری قرآن» تعیین تاریخ نزول سوره های قرآن است. با توجه به اینکه
این موضوع پژوهشی تاریخی است مبنا و روش تحقیق درست آن، استناد به ادله تاریخی،
روایات معتبر و مضامین آیات و سور است. بدین لحاظ، قرآن پژوهان مسلمان، اغلب در این
زمینه به روایت ابن عباس استناد کرده اند و براساس آن به ترتیب نزول سوره ها
پرداخته اند؛ ولی از آنجا که خاورشناسان بیشتر، بررسی لحن و آهنگ و سبک آیات و سور
را ملاک و مبنای تحقیق خود قرار داده اند و به روایات ضعیف استناد جسته اند، به
نتایجی ناموزون و نادرست نیز دست یافته اند؛ به گونه ای که نتیجه پژوهش آنها در
ارائه ترتیب سوره ها، نه تنها با ترتیب روایی ناسازگار است، بلکه میان ترتیبهای
خودشان هم تفاوت و ناسازگاریهای بسیار زیادی مشاهده می شود. این نکته نشان دهنده آن
است که معیارها و مبانی آنها چیزی جز ذوقیات و تخیّلات محض نبوده است.

این مقاله به گزارش و نقد پژوهش هشت تن از خاورشناسان در زمینه تاریخ گذاری قرآن
می پردازد که عبارت اند از:

تئودور نولدکه، گوستاو وایل، رودول، بلاشر، ریچارد بل، ویلیام مویر، گریم و هرشفلد.

واژه های کلیدی: تاریخ گذاری، تاریخ نزول، آیات و سور، مکی و مدنی، خاورشناسان.

مقدمه

اصطلاح «تاریخ قرآن» اصطلاح به نسبت جدیدی است که از سوی اسلام شناسان و
قرآن پژوهان غربی وضع شده است. پیش از قرن حاضر و در آثار علوم قرآنی پیشینیان،
همچون اتقان سیوطی، برهان زرکشی، و مناهل العرفان زرقانی، چنین تعبیر و اصطلاحی
یافت نمی شود. البته اصل مصداق و مطالب مربوط به آن وجود داشته است. به سخن دیگر،
در جهان اسلام از همان آغاز، منابع و مواد و مباحث تاریخ قرآن مطرح بوده است؛ به
عنوان نمونه در صحیحین، روایاتی درباره چگونگی تدوین و نگارش قرآن و کاتبان وحی ذکر
شده است. در برهان زرکشی و اتقان سیوطی نیز مطالب فراوانی درباره تاریخ قرآن مانند
چگونگی نزول وحی و ترتیب آیات و سوره ها و نامگذاری سوره ها و توقیفی بودن یا
توقیفی نبودن ترتیب و توالی آنها و نحوه تدوین مصاحف گوناگون و رسم الخط عثمانی و
اختلاف قرائت، مطرح شده است.

در دوران معاصر، تألیفات متعددی درباره تاریخ قرآن از سوی خاورشناسان به نگارش
درآمده است. دکتر محمد حسین علی الصغیر، سیر تألیفات تاریخ قرآن از سوی خاورشناسان
را به ترتیب تاریخی معرفی کرده است.۱

شایان ذکر است که در «تاریخ قرآن» مباحث گوناگونی همچون وحی، تقسیمات قرآن، اسباب
نزول آیات و سور، کیفیت نزول قرآن و ترتیب نزول آیات و سور به چشم می خورد. تحقیقی
که در پیش روی دارید، در خصوص ترتیب نزول آیات و سور است. از آنجا که قرآن بر حسب
مقتضیات و شرایط و نیازها به صورت تدریجی نازل گشته، پرداختن به تاریخ گذاری
واحدهای نزول قرآن امری ضرور به نظر می رسد. بهترین روشی که می تواند برای تفسیر
روشن و درست قرآن کریم به کار آید، روش تاریخی است.

از اواسط قرن سیزدهم خاورشناسانی همچون وایل، نولدکه، بلاشر، رودول، مویر، هرشفلد،
ریچارد بل وگریم، به پژوهشهایی در زمینه تاریخ گذاری قرآن اهتمام ورزیده اند. نقد و
بررسی پژوهش آنان، زوایای گوناگونی از این دانش را برای پژوهشگران قرآنی آشکار
می سازد.

پژوهش گوستاو وایل۲

در میان نظامهای تاریخ یابی آیات و سور قرآن، نظامی که بیشترین مقبولیت را احراز
نمود، نظام یا طبقه بندی چهار مرحله ای بود که توسط گوستاو وایل در کتاب مقدمه
تاریخی انتقادی بر قرآن آغاز شد و سپس به وسیله دانشمندان دیگری مانند نولدکه،
بلاشر و رودول مورد پیگیری و اهتمام بیشتری قرار گرفت. گوستاو تاریخ گذاری سوره ها
را براساس سه معیار ارائه نمود:

۱. استناد به رخدادهای تاریخی که از طریق منابع دیگر شناخته شده است؛ یعنی در قرآن
به برخی از وقایع تاریخی اشاره شده، ولی شرح آنها را باید در منابع تاریخی جست و جو
نمود.

۲. مضامین وحی یا محتوای آیاتی که بیانگر شرایط و وظایف گوناگون پیامبر است.

۳. سبک و سیاق ساختار وحی، به لحاظ نحوه لحن و آهنگ و شیوه نثر یا سجع عبارات.

شایان ذکر است که معیار سوم قابل خدشه و در خور نقد است که به تدریج مورد بررسی
قرار خواهد گرفت. وی سوره های قرآن را به چهار دسته ـ سه دسته مکی و یک دسته مدنی ـ
تقسیم کرده و سوره های مکی را به ترتیب به این مقاطع تاریخی نسبت داده است: از آغاز
بعثت تا هجرت به حبشه، حدود سال ۶۱۵ میلادی؛ از آن زمان تا هنگام بازگشت پیامبر از
طائف، حدود سال ۶۲۰ میلادی؛ و از آن تاریخ تا هجرت پیامبر(ص) به مدینه برابر با
سپتامبر ۶۲۲ میلادی. وایل برای سوره های هر طبقه، ویژگیهای معیّنی را برشمرده است.

ویژگیهای طبقه نخست

ـ اغلب با برخی از سوگندها آغاز شده اند.

ـ بیشتر آیات، کوتاه و احساس برانگیزند.

ـ آیات آن موزون و دارای سجع هستند.

ـ زبان این سوره ها مملو است از تصویرها و تمثیلهای شاعرانه و جاذبه شعری.۳

ویژگیهایی که وایل برای طبقه بندی نخست از سوره های مکی بیان کرده است، همه بر
مبنای سبک و ظاهر آیات و سور اظهار شده اند. این گونه نشانه ها هرگز دارای جامعیت و
مانعیت لازم نیستند تا بتوان تمام سوره ها را براساس آنها از یکدیگر متمایز و
طبقه بندی نمود. به سخن دیگر، به لحاظ سبک، تغییراتی در طول سالهای نزول وحی به
وجود آمده است، اما هیچ دلیلی وجود ندارد که تمام سوره هایی که سبکی یکسان دارند
متعلق به دوره ای خاص باشند و در دوره های دیگر یافت نشوند.

به عنوان نمونه، می توان به ملاک کوتاهی یا بلندی آیات و سوره ها اشاره نمود که
امری ذوقی و سلیقه ای است و اصولاًکوتاهی آیات و اعتقادی بودن آنها هیچ گونه
ملازمه ای با مکی بودن سوره مورد نظر و یا اختصاص آن به نخستین مرحله از دوران وحی
مکی در همه جا ندارد و موارد نقض بسیاری مشاهده می شود. به عنوان مثال، سوره های
بلند متعددی در مکه نازل شده است، مانند سوره های انعام، اعراف، اسراء، کهف، طه،
مریم، انبیاء و مؤمنون. و نیز در مدینه سوره های کوچک و کوتاه نازل شده است، مانند
سوره های نصر، زلزله و بیّنه. هرگز عقل و خرد و یا شیوه عقلانی و ادبی دانشمندان
نمی پذیرد که خداوند متعال لزوماً باید سوره های کوتاه را در اوایل وحی نازل کند،
آن گاه به تدریج به فرستادن آیات و سوره های بلندتر بپردازد؛ چرا که نقش موضوع و
محتوای آنها بسیار مهم تر از نوع و تعداد کلمات و عبارات است.

ویژگیهای طبقه دوم

ـ سوره ها بلندتر و به نثر نزدیک ترند.

ـ خیال انگیزی و جاذبه شعری هنوز در آنها دیده می شود.

ـ در آنها از صفات الهی همچون رحمت او، از اوصاف بهشت و دوزخ، چگونگی عقاب و عذاب و
نشانه های خدا در طبیعت، سخن به میان آمده است.

ویژگیهای طبقه سوم

ـ سوره ها بلندتر و در مقایسه با سوره های طبقه دوم، به نثر نزدیک ترند.

ـ به گونه ای خطابه ای و وعظی نازل شده اند و جنبه احساس برانگیزی ندارند.

ـ در آنها داستان انبیا و کیفرهای اخروی با جزئیات بیشتری بازگو شده است.

ویژگیهای طبقه چهارم

ـ سیر حوادث پس از هجرت را بیان می کنند.

ـ آیات و سوره ها بلندتر از سابق هستند.

ـ بیانگر قدرت و فرمانروایی فزاینده سیاسی و اجتماعی پیامبر(ص) هستند.۴

همان اشکال کلی نادرست بودن استناد به سبک و ظواهر آیات و سور برای تفکیک سوره ها و
تعیین تاریخ نزول آنها، بر این ویژگیهای سایر طبقات که وایل ذکر نموده، نیز وارد
است و نیازی به توضیح و بررسی دیگر ندارد. به سخن دیگر، این گونه ویژگیها ممکن است
جنبه تغلیب و اکثری داشته باشند، ولی هرگز از دو وصف جامعیت و مانعیت کامل و دقیق
برخوردار نیستند.

پژوهش نولدکه

تئودور نولدکه۵ نیز همچون گوستاو وایل، سوره های قرآن کریم را بر پایه سه معیاری که
در دیدگاه وایل ذکر گردید، به چهار طبقه ـ سه طبقه مکی و یک طبقه مدنی ـ تقسیم
نموده است. وی دستاوردهای پژوهش خویش را در کتاب تاریخ قرآن که آن را در سال ۱۸۶۰
میلادی منتشر نمود، ارائه داده است. نولدکه در ترتیب و تاریخ گذاری سوره های قرآن
روشی جدید برگزیده و در این زمینه، اخبار و روایات صحیح را نادیده گرفته است؛ حال
آنکه روایاتی از صحابه رسول اللَّه(ص) نقل شده که خود شاهد نزول وحی الهی بوده اند
و زمان و مکان آن را خوب می شناخته اند. طبقه تابعین نیز تفصیل آن را از زبان یاران
پیامبر(ص) شنیده اند و برای نسلهای پس از خود بازگو نموده اند. درخور یادآوری است
که تکیه بر روایات صحیح هرگز منافاتی با اعمال نظر اجتهادی و تتبع و پژوهش شخصی
ندارد؛ به ویژه در مواردی که روایات صریح و معتبری در دست نباشد. در این صورت، با
استناد به قرائن و امارات دیگر و جست و جو در متن آیات و تمسک به تاریخ و سیره
پیامبر می توان نظر داد.

به هر حال، نولدکه معتقد بوده است ترتیب زمانی آیات و سور قرآن را بر خلاف شیوه
اسلامی آن باید تنظیم نمود. او برای خود روش جدیدی برگزید که بسیاری از خاورشناسان
تحت تأثیر او قرار گرفتند و از او پیروی کردند؛ هر چند همه به نتایج مشترکی دست
نیافتند. این نوع تاریخ گذاری قرآن، اندک اندک اذهان همه خاورشناسان را به خود
مشغول نمود و سهمگین ترین اشتباهات را پدید آورد و بزرگ ترین خطرات را برای عرصه
پژوهشهای قرآنی ایجاد کرد. ویژگیهایی که نولدکه برای سوره ها در طبقات مختلف ذکر
کرده، بدین قرار است:

ویژگیهای سور دوران نخست وحی در مکه

۱. در سوره های مربوط به مرحله اول از وحی مکی، هیجان تشنج زای پیامبر، اغلب خود
را با شدت و حرارت فراوان نشان می دهد. این هیجان و احساس به قدری شدید بوده که او
نمی توانسته سخنان خود را با انتخاب مطرح کند، بلکه آن سخنان به صورت ناگهانی از
زبان او صادر می شده اند.۶

در پاسخ به وی می توان گفت: البته در قرآن مجید سه آیه وجود دارد که پیامبر را از
شتاب ورزیدن در ادای کلمات و آیات وحی باز می دارد و به او اطمینان می بخشد که هرگز
چیزی از وحی را فراموش نخواهد کرد: «وَ لاَتَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِن قَبْلِ أَن
یُقْضَی إِلَیْکَ وَحْیُهُ وَ قُل رَبِّ زِدْنِی عِلْماً؛۷ برای خواندن قرآن پیش از
آنکه وحی آن بر تو تمام شود عجله مکن و بگو: پروردگارا، علم مرا افزون ساز.»؛
«لاتحرک به لسانک لتعجل به انّ علینا جمعه و قرآنه؛۸ پیش از آنکه وحی بر تو پایان
یابد، زبان خود را به قرآن نجنبان. بر ماست که آن را جمع آوری کنیم و بر تو
بخوانیم.»؛ «سَنُقْرِئُکَ فَلاَ تَنسَی؛۹ ما به زودی قرآن را بر تو قرائت می کنیم و
هرگز آن را فراموش نخواهی کرد.»

همان گونه که ملاحظه شد، هیچ یک از این آیات دلالت نمی کند که پیامبر(ص) در انتخاب
سخنانش اختیار و مهار نداشته و ناخود آگاه کلمات از دهانش خارج می شده، بلکه مفاد
آیات مزبور صرفاً این است که حضرت به سرعت آنها را تکرار می کرده تا فراموش نکند.
پس ادعای نولدکه مبنی بر اینکه هیجان و احساس پیامبر در اوایل وحی به قدری شدید
بوده که نمی توانسته سخنان خود را انتخاب کند، مطلبی نادرست و غیرقابل دفاع است.

۲. سوره های این مقطع از وحی، نظیر آن غیب گوییهای کاهنان، هرگز طولانی نبوده، بلکه
از جمله های کوتاه فراهم می آمده، لکن سجعها به سرعت دگرگون می شد.۱۰

نولدکه سخنان قرآن را در سوره های مرحله نخست مکه در مسجع بودن و کوتاهی و همراهی
با سوگند، به کهانت کاهنان ملحد و غیب گویان پیش از نزول قرآن تشبیه نموده است و
حال آنکه مقایسه بین سخن قرآن با سخن کاهنان امری نادرست است و هرگز نباید تفاوتهای
قرآن با کهانت را نادیده انگاشت؛ چرا که در کهانت، تکلف و گنگی و اباطیل و اراجیف
وکلمات نامأنوس به کار می رفت، در حالی که در قرآن مجید هیچ یک از این نقصها و
عیبها وجود ندارد.

۳. بسیاری از آن سوره ها با سوگند آغاز می شوند که این روش نیز عمدتاً توسط کاهنان
به کار گرفته می شد. برخی از این سوگندها به قدری شدید و تندند که قابل درک نیستند
و شاید اصلاً بنابر آن نبوده که پاره ای از آنها درک شوند؛ چرا که همه گونه امور و
مطالب عجیب و غریب در این سوره ها یافت می شود.

۴. وصف هایی روشن و مؤکد در این سوره ها از روز رستاخیز وجود دارد. نعمتهای بهشت و
رنج و عذابهای دوزخ به گونه پرشور و هیجان انگیزی در آنها مطرح شده اند. البته تمام
سوره های این دوره دارای چنین شدت و حدتی نیستند، بلکه آخرین سوره های آن به گونه
آرام تری بیان شده اند.۱۱

نولدکه پس از معرفی ویژگیهای چهارگانه طبقه اول از سور مکی، به دشواری تعیین تاریخ
نزول دقیق سوره های مکی اذعان می کند و می افزاید:

با این همه، باید اذعان نمود که تعیین تاریخ نزول دقیق آنها فوق العاده دشوار است.
به عنوان مثال از هیچ طریقی نمی توان اطمینان حاصل نمود که آغاز سوره علق
قدیمی ترین قسمت وحی قرآنی باشد. روایتی که می گوید سوره علق نخستین سوره بوده است،
به عایشه ـ همسر مورد علاقه پیامبرـ برمی گردد، در حالی که او هنگام نزول وحی هنوز
به دنیا نیامده بود. علاوه بر اینکه عایشه به هیچ وجه از وثاقت و اعتبار کافی
برخوردار نیست. و دلیل دیگر اینکه سوره های دیگری وجود دارد که توسط دیگران به
عنوان نخستین واحدهای نزول معرفی شده اند.۱۲

پاسخ آن است که اولاً، در منابع اهل سنت، این روایت را از طریق غیر عایشه نیز نقل
کرده اند، به عنوان مثال، طبرانی در المعجم الکبیر به سند صحیح از ابی رجاء عطاردی
نقل می کند: «ابوموسی اشعری برای ما محفل قرآن تشکیل می داد و اقراء می نمود. موقعی
که به تلاوت سوره علق رسید چنین گفت: این نخستین سوره ای است که بر محمد(ص) نازل
شده است.» و نظیر این معنا را ابن اشته در کتاب المصاحف از قول عبیدبن عمیر روایت
کرده است.۱۳

ثانیاً: در منابع شیعی نیز روایاتی وارد شده که نسبت به نزول سوره علق به عنوان
نخستین سوره تصریح نموده اند.۱۴

ویژگیهای سوره های دوره میانی مکه

یک. «شیوه تخیل به گونه محسوسی کاهش می یابد.»۱۵

در پاسخ می گوییم: این پیش فرض که ویژگی تمثیلی و تخیلی سوره های قرآنی به تدریج
کاهش می یابد، در خور نقد است. به چه دلیل حالت استعاری و تمثیلی قرآن، فراز و نشیب
متوالی نداشته و همواره از فراز به نشیب جریان یافته باشد؟ اساساً مقام استعاره و
تمثیل کجاست؟

مراد از شیوه تخیل، به کارگیری انواع مجاز در سخن است و می دانیم که استعاره بهترین
نوع مجاز است. ابن رشیق هم گفته است که استعاره از محاسن کلام به شمار می آید،
مشروط بر اینکه در محل و موضع مناسب خود استعمال گردد.۱۶ البته به کارگیری هر نوع
استعاره ای موجب زیبایی سخن نمی شود. لذا عبدالقاهر جرجانی استعاره را به دو نوع
مفید و غیرمفید تقسیم می کند و می گوید: مراد از استعاره غیرمفید آن است که غرض از
آن صرفاً تنوع در تعبیر و تفنن در ادای کلام باشد که این از ارزش سخن می کاهد؛
برخلاف استعاره مفید که فائده و غرضی بر آن مترتب می گردد، مانند موردی که مشتمل بر
انواع تشبیه باشد.۱۷ مثلاً در آیه «ثُمَّ اسْتَوَی إِلَی السَّماءِ وَ هِیَ دُخَانٌ
فَقَالَ لَهَا وَ لِلْأَرْضِ ائْتِیَا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قَالَتَا أَتَیْنَا
طَائِعِینَ»۱۸ تشبیه مطوی به کار رفته و باعث زیبایی سخن شده است، زیرا آسمان و
زمین را به کسی تشبیه نموده که دارای عقل و درایت است و سخن می گوید و به همین
مناسبت سخن گفتن را به آن دو نسبت داده است.۱۹

با توجه به آنچه گذشت، هیچ دلیلی وجود ندارد که حالت استعاری و تمثیلی قرآن همواره
از فراز به نشیب بوده و به تدریج کاهش یافته باشد، بلکه قرآن کریم براساس مقتضای
حال نازل شده است. به سخن دیگر می توان گفت که استفاده از این گونه امور، از
ویژگیهای متداول و رایج هر زبانی از جمله زبان عربی است که قرآن در قالب آن نازل
شده است.

دو. «در این سوره ها هر چند که هنوز واجد حرارت و هیجان هستند، ولی در مجموع،
اضطراب و ناآرامی پیامبر فروکش می کند.»۲۰

نولدکه رو به کاهش نهادن اضطراب و ناآرامی پیامبر(ص) را از ویژگیها و نشانه های
سوره های دوران میانی مکه برشمرده است و حال آنکه هیچ دلیلی یا شاهدی برای اصل این
حالت و نسبت دادن آن به پیامبر(ص) ذکر نکرده است و در واقع هم هیچ دلیل عقلی یا
نقلی بر اثبات چنین مدعایی وجود ندارد. البته هرگاه آن حضرت اتصال به عالم غیب
می یافتند، نوعی حالت ناآرامی به ایشان دست می داد که اصطلاحاً«برحاء وحی» نامیده
می شد؛ ولی توجه به این نکته لازم است که اولاً این حالت دلیل بر اضطراب یا ترس و
شک و نگرانی نبوده، بلکه ناشی از درک و احساس عظمت و کبریایی مقام حق تعالی بوده
است و ثانیاً پیدایش این حالت، مخصوص زمان برقراری ارتباط مستقیم با عالم غیب بوده،
که هم در مکه وجود داشته و هم در مدینه رخ می داده است.

سه. «جایگاه سوگندها در آغاز آیات و سوره ها انتخاب شده اند.»۲۱

او کاربرد سوگند در عناوین آیات نخست سوره ها را نشانه تعلق آن سوره ها به دوران
میانی وحی مکی دانسته است؛ و حال آنکه اولین آیه از سوره های ذاریات، طور، نجم،
قلم، قیامت، مرسلات، نازعات، بروج، طارق، فجر، بلد، شمس، لیل، ضحی، تین، عادیات،
عصر، با سوگند آغاز شده اند. نولدکه همه این سوره ها را، خود، جزء سوره های دوران
نخست مکه یاد کرده است و جالب این است که تعداد این گونه سوره ها بیشتر از
سوره هایی است که در ردیف دوران میانی مکه برشمرده است و با سوگند آغاز شده اند. پس
چگونه می توان براساس علائمی همچون آغاز شدن سوره ها با سوگند، دوران نزول آنها را
معیّن ساخت؟!

چهار. «در این دسته از سوره ها که تعدادشان به۲۱ سوره می رسد، روی هم رفته، زیبایی
و جذابیت سبک آیات وحی از میان برمی خیزد. یک سوره از قرآن به نام سوره فاتحه به
آغاز همین مرحله مربوط می شود.»۲۲

از دیگر اشتباهات مهم نولدکه این است که نزول سوره فاتحه را مربوط به مرحله میانی
از وحی مکی دانسته و در مقام ترتیب و شماره گذاری، رقم ۴۸ را به آن اختصاص داده
است، در حالی که می دانیم سوره فاتحه جزء لاینفک و از شرایط صحت نماز است؛ چنان که
در برخی روایات آمده است: «لا صلاه الاّ بفاتحه الکتاب.»۲۳ از سوی دیگر مسلّم است
که نماز نخستین حکم شرعی بوده که در صدر اسلام، وجوب آن اعلام شده است و پیامبر و
پیروانش مقید به اقامه آن بوده اند. از این رو امکان ندارد آن گونه که نولدکه
تاریخ گذاری کرده، «فاتحه» سوره چهل و هشتم از واحدهای نزول باشد. بنابراین
همان گونه که در جدول ترتیب نزول منسوب به علمای مسلمان ارائه شده، این سوره پنجمین
سوره ای است که در اوایل وحی مکی، یعنی در همان آغاز بعثت، نازل شده است.۲۴

ویژگیهای سوره ها در مرحله پایانی وحی مکی

سوره ها در این مرحله تقریباً به طور کامل منثور هستند که البته نمونه های مسجعی را
نشان می دهند که رفته رفته به حالت قالبی و کلیشه ای درآمده و نوعاً به «ون» و «ین»
ختم می شوند. سخنان تمثلی و تخیلی کمرنگ می شود و آیات وحی، شکل خطابه ای به خود
می گیرند. قصص انبیا، افکار و ایده های پیشین را تکرار می کند. برخی از سوره ها حجم
و اندازه قابل توجهی دارند. پاره ای از آیات در سوره ها نیز نسبت به آیات در
سوره های مرحله پیشین، بلندترند. گاهی بارقه ای از نیروی شعری در آنها نمایان
می شود.

این دسته از سوره ها که تعدادشان نیز به۲۱ سوره می رسد، می تواند به عنوان نمایی از
خشم یا رنجش پیامبر در برابر واکنش برخی از هم قبیله ای های مکی به پیام او به شمار
آید.۲۵

ویژگیهایی که نولدکه برای سوره های مرحله پایانی وحی مکی برشمرده، بیشتر همان
استناد به سبک و اسلوب ظاهری آیات، مانند مسجع بودن، تخیلی بودن و…، است که قبلاً
مورد نقد و بررسی قرار گرفت و نیازی به تکرار آن مباحث وجود ندارد.

ویژگیهای سوره ها در دوران وحی مدنی

سبک سوره های مدنی شباهت نسبتاً نزدیکی به سوره های آخرین مرحله از دوران مکه دارد.
در بیشتر نثرهای آن، جلوه ها و زیباییهای فصیح فراوانی به چشم می خورد. بخشهای
بسیار درخشان و جذاب، به ویژه در آیاتی که خطاب به رزمندگان مؤمن آمده، وجود دارد.
این سوره ها که تعدادشان۲۴ سوره است ـ به ترتیب تاریخمندی یکی پس از دیگری قرار
گرفته اند ـ بیانگر قدرت فزاینده سیاسی پیامبر و تشکیل چارچوب اجتماعی امت اسلامی
او هستند.

در هر حال، پیامبر به عنوان رهبر شناخته شده و رسمی در دین و امور اجتماعی جامعه
مدینه مطرح می شود. آیات قرآنی او در ارتباط با تشریع احکام کیفری، امور داخلی یا
احوال شخصیه همچون قوانین ازدواج و طلاق و ارث، مقررات راجع به آداب و مراسم
گوناگون، امور شخصی، رهنمودهایی درباره گرفتاریها و مشکلات مقطعی بود و نیز آیاتی
درباره دعوت به جهاد در راه خدا نازل می گردد. بیش از سی مرتبه افرادی که از قبل به
آنها کتاب آسمانی داده شده بود، همگی با لقب «اهل الکتاب» مطرح شدند تا از گروهی که
فاقد کتاب آسمانی بودند و «امّیون» نامیده می شدند تفکیک گردند. دسته مهمی از آیات
مدنی اشاره به قطع رابطه پیامبر با قبایل یهود دارد و سپس مطرح ساختن شخصیت ابراهیم
به عنوان بنیانگذار خانه کعبه و نخستین اسوه مسلمانان حنیف بیانگر دین خالص الهی
است که بعدها به وسیله حضرت محمد(ص) تقویت و تثبیت گردید.۲۶

اظهاراتی که نولدکه در تبیین ویژگیهای آیات و سور مدنی ذکر می کند، قابل پذیرش است
و از موارد برداشتهای درست وی به شمار می آید.

پژوهش رودول

رودول۲۷ در سال ۱۸۷۶ میلادی ترجمه ای از قرآن در لندن چاپ و منتشر ساخت و همه
سوره های قرآن را به زعم خود براساس ترتیب زمانی نزولشان تنظیم نمود. وی در این
پژوهش خود از شیوه و عملکرد نولدکه پیروی کرده است؛ ولی در مورد ترتیب سوره های
مربوط به طبقه اول دوران وحی مکی، از نظرها و اجتهادات شخصی خویش بهره گرفته است.

وی سخن خود را از اینجا آغاز نموده که چون آیات نازل شده در ابتدای دوران وحی کوتاه
بوده اند، باید آنها را در جایگاه مناسبی از سوره های مختلف جای داد. مثلاً در مورد
سوره «ملک» چنین گفته است: «آیات هشتم تا یازدهم متأخر از سایر آیات نازل شده اند،
لکن بعداً در آنجا قرار گرفته اند، زیرا هر یک از آن آیات نسبت به بسیاری از آیات
دیگر این سوره، طولانی تر هستند.»۲۸

تردیدی نیست که به محض نگاه کردن به خود مصحف عربی ـ که بی نیاز از ترجمه و تنظیم
رودول است ـ آیات (۸ـ۱۱) سوره ملک را می یابیم که به ترتیب دارای این تعداد کلمه
هستند: (۵،۱۲،۹ و۱۳)؛ حال آنکه تعداد کلمات به کار رفته در سایرآیات این سوره مابین
۸ـ ۱۸ کلمه است. مهم تر اینکه آیات۸ ـ۱۱ این سوره که رودول مدعی شده بعدها به آن
قسمت پیوسته اند، به لحاظ مفاد و موضوع، ارتباط و پیوند کاملی با آیات قبل و بعد
خود دارند. اینک برای اثبات این حقیقت می توان آیات ششم تا سیزدهم این سوره را با
دقت مورد ملاحظه قرار داد: «وَ لِلَّذِینَ کَفَرُوْا بِرَبِّهِمْ عَذَابُ جَهَنَّمَ
وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ… إِنَّ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُم بِالْغَیْبِ لَهُم
مَغْفِرَهٌ وَ أَجْرٌ کَبِیرٌ وَ أَسِرُّوا قَوْلَکُمْ أَوِ اجْهَرُوا بِهِ إِنَّهُ
عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ». این دسته از آیات با آیات نخستین سوره، نظم و پیوند
منطقی و معنوی روشنی دارند؛ چرا که در آیات اول تا پنجم سوره، سخن از نشانه های
عظمت و قدرت الهی و ادله آن در جهان آفرینش بود و در آیات مورد بحث، از کسانی سخن
می گوید که این ادله را نادیده می انگارند و راه کفر و شرک را پیش می گیرند و همچون
شیاطین عذاب الهی را به جان می خرند. در ادامه، علت اصلی بدبختی استحقاق عذاب آنان
را بیان می کند و می فرماید: از یک سو خداوند گوش شنوا و عقل و هوش داده و از سوی
دیگر پیامبران خود را با دلایل روشن فرستاده تا آنکه سعادت آدمی تأمین گردد؛ ولی
هنگامی که انسان گوش دارد اما با آن نمی شنود و چشم دارد ونمی بیند، خرد دارد ولی
نمی اندیشد، اگر تمام پیامبران الهی و کتب آسمانی به سراغ او آیند اثری ندارد!

رودول همچنین ادعا کرده است که آیات ۲۴ـ۶۰ سوره ذاریات در جایگاه اصلی خود قرار
نگرفته اند، بلکه در جریان جمع آوری و تدوین قرآن در زمان عثمان، به انگیزه اینکه
قرآن تعدیل مناسبی پیدا کند به آنجا منتقل شده اند.۲۹ نادرست بودن این ادعا نیز به
سادگی قابل اثبات است؛ چرا که با تأمل در مفاهیم و مطالب این سوره و تحلیل محتوای
آیات متوجه می شویم که آیات ۲۴ـ۶۰ به صورت منطقی و طبیعی، مکمل موضوعی هستند که در
آیات اول تا بیست و سوم این سوره مورد بحث قرار گرفته است.

از آنجا که رودول در تاریخ گذاری و طبقه بندی از شیوه نولدکه پیروی نموده و مبانی و
معیارهای او را به کار گرفته است، دیدگاه مستقل و سخن تازه ای ندارد؛ جز سخنان و
آرای پراکنده ای که در زمینه شخصیت پیامبر(ص) و یا اقتباس قرآن از عهدین و… اظهار
نموده است که چون ارتباطی با تاریخ گذاری قرآن ندارد، طرح آنها در اینجا مستلزم
خروج موضوعی خواهد بود.

پژوهش بلاشر۳۰

در ترجمه بلاشر، سوره ها به ترتیب تاریخی رده بندی شده اند و تنها این ترتیب در چند
نکته با ترتیب و طرح نولدکه تفاوت دارد. بلاشر پیشنهاد نولدکه را درباره سه دوره
مکی کاملاً می پذیرد.۳۱ تفاوتهایی که ترکیب وی با طرح نولدکه دارد، بدین قرار است:
او دو سوره ذاریات و قلم را در آغاز دوره دوم مکی قرار داده و حال آنکه نولدکه آنها
را در پایان دوره نخست مکی جای داده است. دیگر اینکه او سوره انسان را در دوره نخست
مکی آورده است. تفاوت دیگر اینکه بلاشر سوره «اسراء» را در دوره سوم مکی قرار