پاورپوینت کامل مروری بر دیدگاه ها و فعالیت های مرحوم آیت الله میرزا خلیل کمره ای و مسائل حج ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint

توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت کامل مروری بر دیدگاه ها و فعالیت های مرحوم آیت الله میرزا خلیل کمره ای و مسائل حج ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت کامل مروری بر دیدگاه ها و فعالیت های مرحوم آیت الله میرزا خلیل کمره ای و مسائل حج ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت کامل مروری بر دیدگاه ها و فعالیت های مرحوم آیت الله میرزا خلیل کمره ای و مسائل حج ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint :

۱۰۸

میرزا خلیل کمرهای (م ۱۴۰۵ قمری) عالمی سرشناس و جامعالاطراف است که طی دهههای
بیست تا پنجاه، با داشتن چهرهای علمی در جامعه ایران، نقش قابل ملاحظهای در شکل
دهی به افکار مذهبی در سطح عمومی داشت. وی بهخصوص به دلیل آشناییاش با تاریخ
اسلام، تبحّرش در نگارش عمومی دینی ـ اجتماعی و مشارکتش در کارهای مطبوعاتی و
همچنین داشتن دیدگاههای رایج در دهه بیست و سی در باره وحدت اسلامی و تلاش برای
تحقّق آنها، شهرتی خاص دارد. بیشتر آثار وی تاریخی است اما بهطور کلی، باید آثار
او را در زمره آثار دینی ـ تاریخیِ این دوره به شمار آورد. علاوه بر کتابهایش، از
وی فراوانی در مطبوعات مذهبی آن دوره، از جمله نشریه «آیین اسلام» و بسیاری از
نشریات دیگر به چاپ رسیده است.

در سال ۱۳۴۸ خورشیدی، فرزندش ناصرالدین کمرهای به همراه دکتر عباس قانع، فهرست
تألیفات ایشان را ضمن کتابچهای منتشر کردند. این آثار که مشتمل بر پنجاه عنوان
میشود، بیشتر کتاب و شماری هم ی است که از وی در جایهای مختلف به چاپ رسیده است.

–[۱۰۹]–

میرزا خلیل بهطور عمده، علاقمند به مباحث تاریخ اسلام بود و در این

زمینه آثار متنوّعی نوشت; نمونهای از آنها:

کتاب «صحیفه سخن زهرا(علیها السلام) در اساس دولت کبری و شکل خلافت عظمی یا سرچشمه
آب حیات» (ص۶۸۴) است که ضمن آن، شمار زیادی از وی در زمینههای مختلف تاریخی و شبه
تاریخی درج شده است.

جلد دوم همان کتاب با عنوان «ملکه اسلام، فاطمه زهرا(علیها السلام) اولین محکمه
قضایی بعد از پیغمبر» (ص ۳۱۰) است که هم شرحی است بر خطبه آن حضرت و هم تحلیلی است
از وقایع دوران نخست اسلام.

یکی از کارهای علمی او کتاب «نهج البلاغه یا دائره المعارف علوی» است که یکی با
عنوان «بخش یکم آسمان و جهان» (ص ۵۲۶) و دیگری با عنوان «بخش جنگ» (ص۵۷۸) چاپ شده و
مؤلف ضمن آنها به تشریح و توضیح برخی از خطب نهج البلاغه پرداخته است. بخشی از
مباحث آن مربوط به طبیعتشناسی از دیدگاه امام و بخشی هم مسائل تاریخی و غیره است.

از علایق دیگرِ وی، مطالعات مربوط به عاشوراست که در این زمینه، از خود چندین کتاب
نشر داده است; از جمله سه جلد با عناوین «عنصر شجاعت یا هفتاد و دو تن ویکتن»
(۴۱۵ + ۳۹۴ + ۳۲۸ صفحه، تهران کتابفروشی اسلامیه) که در شرح حال تک تک شهدای کربلا
است. در همین زمینه وی کتاب «یک شب و روز عاشورا» را که در سال ۱۳۶۲ توسط انتشارات
امیر کبیر برای بار دوم چاپ شد.

کتاب دیگر او «معجزه تاریخ امام عظیم، حسین بن علی و عنصر امامت» (۴۸۸ صفحه، تهران،
اسلامیه) است.

یکی از پرحجمترین کارهای وی، کتاب «فتاوی صحابی کبیر، سلمان فارسی» (ص۸۶۷) است که
ضمن آن شرح حال مفصلی از سلمان و فتح ایران و مدائن ارائه کرده است.

این آثار با آنکه مشحون از نقلها و احیانا تحقیقات تاریخی است، اما آشفتگیهایی در
آنها وجود دارد.

آنچه در اینجا برای ما اهمیت دارد، آن است که یکی از زمینههای علمی وی، کار در
باره حج و مکه و وحدت اسلامی است که در اطراف آن

–[۱۱۰]–

و کتابهایی منتشر کرده است. وی علاوه بر کارهای علمی، با ایجاد ارتباط با علمای
سعودی و حتی مسؤولان و در رأس آنها ملک فیصل، تلاش کرده است تا ایدههای خود را به
آنان انتقال دهد و به خصوص ذهنیت آنان را نسبت به مذهب تشیع اصلاح کند.

میرزا خلیل در این زمینه، فعالیتی مشابه آنچه که زمانی در دارالتقریب توسط شیخ
محمدتقی قمی، شیخ شلتوت و آیتالله بروجردی دنبال میشد و در ایران هم برخی از
نشریات مذهبی مانند نشریه مسلمین حاج سراج انصاری و آیین اسلام دنبال آن بودند، از
خود نشان میدهد. این بستر فعالی بود که مدتها در ایران ادامه داشت و بیش از آنکه
با سعودی که آن زمان تازه حرکتش را جدیتر کرده و افراطی برخورد میکرد، هماهنگ
باشد، با مصر و الازهر همکاری و همدلی داشت. ویژگی میرزا خلیل آن بود که متوجه
اهمیت نقش حج در این میان شد و دریافت که سعودیها در تلاشند تا راهبری جهان تسنن
را در اختیار بگیرند. البته و صد البته که افراطگری سعودیها امکان ایجاد وحدت را
دشوار میکرد و استخفاف نسبت به شیعیان، به همان مقدار که زمان عثمانی و سپس دوره
اخیر آن، در عهد قاجار و بعدها در سال ۱۳۲۲ با کشتن ابوطالب یزدی و نیز سفر نخست
همین میرزا خلیل در سال ۱۳۲۷ وجود داشت، همچنان ادامه یافت.

چند اثر علمی میرزا خلیل، به نوعی به مکه، مدینه، قبله و مسائل حج مربوط میشود.
عناوین آنها عبارت است از:

۱ . پیام ایران به نجد و حجاز و مصر (۱۸۸ ص).

۲ . قبله اسلام، کعبه یا مسجد الحرام (۷۱۵ ص).

۳ . بیتالمقدس و تحوّل قبله (۲۳۱ ص).

۴ . آفاق کعبه (۴۶۴ ص).

۵ . نهیب پیغمبر(صلی الله علیه وآله) به ملوک و امراء و فقها و علما از خَیف منی.

۶ . کلید امن جهان (شرح خطبه حَجّه الوداع، تکمله آن: کلید امن دنیا).

۷ . رساله مناسک و مسائل حج و عمره (۴۶۳ ص).

۸ . ندایی از سرزمین بیتالمقدس (سفرنامه مؤلف به مؤتمر

–[۱۱۱]–

اسلامیاردن) (۱۵۶ص).

۹ . اجتماع پیرامون خانه تقدس (مقالهای در مجله دین در عصر دانش) (۷ ص).

۱۰ . اسرار حج (ترجمه ابوالقاسم سحاب) (۱۵۴ ص)

مرحوم کمرهای درسال ۱۳۳۸ خورشیدی، درکنگره مؤتمراسلامیدر بیتالمقدس شرکت کرد که
افتتاح آن توسط سلطان محمد خامس، سلطان وقت مراکش بود. در این سفر مرحوم آقای
طالقانی هم حضور داشت و آنان پس از خاتمه کار کنفرانس، راهیِ مصر شدند تا با میرزا
محمدتقی قمی، نماینده آیتالله بروجردی در دارالتقریب، در قاهره ونیز شیخ شلتوت،
شیخ ازهر دیدار کنند. کمرهای گزارشی کوتاه از این سفر را در کتاب پیام
امیرالمؤمنین به سلاطین اهل قبله (ص ۲۳ ـ ۲۴) آورده است. وی همانجا (ص۲۶) نوشته است
که مؤلف یکبار هم در کنگره مؤتمر اسلامی شعوب المسلمین در پاکستان شرکت کرد که
مربوط به سال ۱۹۵۲ میلادی است. در ادامه، گزارش وی را در باره کنفرانس اسلامی بیت
المقدس، از کتاب «بیت المقدس و تحوّل قبله» او خواهیم آورد.

میرزا خلیل در سال ۱۳۸۲ ق. / ۱۳۴۲ ش. کتابی با عنوان «پیام ایران به نجد و حجاز و
مصر» چاپ میکند که به نوعی با افکار ضدّ غالی وی که بهطور معمول در جهت وحدت
اسلامی ارتباط دارد. روی جلد آمده است: تألیف مجتهد و فقیه شیعه حضرت آقای حاج
میرزا خلیل کمرهای. (در کتابهای قدیمیتر، وی نامش را خلیل صیمری کمرهای
مینوشت). دنباله عنوان کتاب، آن هم روی جلد، این توضیحات آمده است: امام به عقیده
شیعه امامیه ناخداست نه خدا. مبارزه رسول خدا(صلی الله علیه وآله) و ائمه
معصومین(علیهم السلام) با غلاه، و عظمت ناخدایان کشتی نجات.

این کتاب ازطرف حسین فشاهی، مدیرانتشارات شمس، به مناسبت یکمین سالگرد آیتالله
بروجردی نشر یافته، که از وی با عنوان «راد مردی که برای برافراشتن پرچم تشیع و به
رسمیت شناساندن مذهب امامیه، کوششهای فراوان و اقدامات مصلحانه فرمودهاند» یاد
کرده است.

فشاهی مقدمهای هم برای کتاب نوشته و از ضرر و زیان اختلاف میان

–[۱۱۲]–

مسلمانان و تلاش شلتوت و مرحوم بروجردی برای وحدت سخن گفته است. وی در این مقدمه از
«استخفافی که هر سال نسبت به حجاج و زوار و تجّار ایرانی از طرف متعصّبین اهلتسنن
اصطلاحی میشود» سخن گفته و کوشیده است تا نشان دهد که وحدت مسلمین تا چه اندازه
میتواند رشته مودّت و اتحاد میان آنان را استوار کرده و آنها را در مقابل دشمنان
متّحد سازد.

میرزا خلیل شرحی از سفر نخست خود که از طریق نجد به حج مشرف شده و مربوط به سال
۱۳۶۷ / ۱۳۲۷ ش. میشود به دست داده که فوقالعاده جالب توجه است:

«در سفر اول که به حج مشرف شدم قافله ما از طریق نجد گذر میکرد. در مدینه منوره،
بعضی مفسدهجویان را مشاهده کردیم که تربت را بهانه کرده مفسدهها برپا کردند. به
عکس آنچه در آن سفر از عظمای مصریین، نمایندگان اخوان المسلمین مانند مرحوم شیخ حسن
بنا در نطقهای پرشور خود در مکه و مدینه نهایت پختگی و خیرخواهی و افکار مصلحانه
دیده شد و شنیده شد…

عدد حجاج ایرانی در این سال از ده هزار میگذشت که با سیارات و اتومبیلهای خود در
رفتن و آمدن تحمّل مشقات سفر را کرده و یک دنیا اخلاص نسبت به سایر مسلمانان…
داشتند… لیکن بعضی عساکر سعودی و افراد ارتش از افسر و تابعین، با یک نوع
استخفافی با ما روبرو شده و سخنانی تحقیرآمیز به ما میگفتند; از قبیل اینکه این
سیارات از قومی هستند که بر تربت سجده میکنند… سپس باز در حرم نبوی در مسجد
مدینه بعضی ماجراجویان را دیدیم در صفوف نمازگزاران میگشتند و متعرض مهر نماز
نمازگزاران ایرانی میشدند… موقعی من در صفّه مبارکه مسجدالنبی نشسته، مشغول
تلاوت قرآن بودم… در این ضمن وسط مسجد غوغایی برخاست. شخصی را میزدند و کشان
کشان تا نزدیک صفّه رساندند. آنجا یکی از غلامان سیاه حرم… با عصایی که به منزله
گرزی بود برخاست و با آن گرز بر پشت آن بینوا نواخت. (ص ۲۳ ـ ۲۵)

وی در ادامه، گفتگوی خود با یک مصری را، در باره کشتن ابوطالب یزدی،

–[۱۱۳]–

نقل میکند.

میرزا خلیل در بازگشت، باز از ریاض عبور میکند و از روی اتفاق، با منشی ملک سعود
که آن زمان ولیعهد بود، برخورد کرده، وی را به دیدار او میبرند. وی در این دیدار
شرحی از مصایبی که ایرانیها میکشند، برای او بیان میکند. همچنین مطالبش را مفصل
نوشته و آن را تقدیم امیر سعود کرده و در این کتاب بخشهایی از همان نوشته را آورده
است. او با اشاره به پخش کتابهایی در ردّ شیعه; مانند «الصراع بین الاسلام و
الوثنیه» از عبدالله علی قصیمی و کتاب «الوشیعه فی ردّ الشیعه» صلاح را در آن
میبیند تا برای روشن کردن حقایق، مطالبی را در مبارزه امامان با غلوّ بنویسد.

میرزا خلیل در مقدمه کوتاه دیگرِ خود، باز از مصایب جهان اسلام و بدبختیهای
مسلمانان سخن گفته و اینکه در میان چنین گردابهایی، کسانی اختلافات جزئی را به
عنوان اختلاف در دین عنوان کرده و راه را برای استعمارگران هموار میکنند.

بحث مبارزه با غلو، از صفحه ۴۸ آغاز میشود و در ادامه، مطالبی از مبارزه پیامبر و
امامان(علیهم السلام) در این باره ارائه میگردد. فصلهای مختلف کتاب، به مبارزه تک
تک امامان با غلوّ اختصاص یافته است. این یکی از حساسیتهای مهم فکری میرزا خلیل
است.

در پایان این کتاب، تصویری از ملاقات میرزا خلیل کمرهای با شیخ ازهر (شیخ شلتوت)
همراه با تصویر فتوای شیخ شلتوت در جواز عمل به فقه امامیه به چاپ رسیده است.

کتابچه «کلید امن دنیا» اثر دیگری است که میرزا خلیل در سال ۱۳۴۲ نوشته است.

روی جلد این کتاب، در توضیح عنوان آن آمده است: پیام رسولخدا(صلی الله علیه
وآله)در موسم حجّ اکبر از مسجد الحرام و عرفات و منا در سال حجهالبلاغ (سال ۱۰
هجری)، نظری به اعلامیههای منشور امنیت جهان در پرتو امن حرمالله.

وی در این کتاب، نقلهایی را که در منابع کهن در باره خطبهها و سخنان آن حضرت در
حَجّهالوداع ارائه شده، آورده و به فارسی هم ترجمه کرده است. بخش بعدیِ کتاب «نهیب
پیغمبر از آسمان خَیف منا به طبقات

–[۱۱۴]–

مسلمین; از فقها و عظما و ملوک و امرا» است که در آن، خطبه حضرت در منا، همراه با
ترجمه و شرح کوتاه آمده است.

در قسمت سوم با عنوان «کلید امنیت جهان در پرتو پیام رسول خدا به بیان فتوا و نظریه
فقیه ایران» ـ یعنی مرحوم کمرهای ـ در باره خطبههای آن حضرت در حجّهالوداع
اختصاص یافته است. در واقع این کتاب، سه کتاب در یک کتاب است. بخش «نهیب پیامبر» در
سال ۱۳۴۲ ش. توسط شورای عالی حج در ۱۶ صفحه به صورت مستقل منتشر شده است.

مرحوم کمرهای در سال ۱۳۸۴ق. / ۱۳۴۴ش. در حج شرکت کرده و در کنگرهای که توسط
«رابطه العالم الاسلامی»، پس از ایام حج برگزار گردیده، شرکت میکند. از وی پیش از
آن دعوت رسمی به عمل آمده بود. علاوه بر وی، نمایندگان شیعه شرکت کننده در این
کنگره حدود ده نفر بودند. از اهل سنت، بیش از دویست و شصت نفر در آن کنگره شرکت
داشتهاند. پس از بازگشت، ایشان جزوهای تحت عنوان «مختصری از کنگره رابطه عالم
اسلامی در مکه، ذیحجه ۱۳۸۴» مینویسد و شرحی از چگونگی برگزاری آن و کمیسیونهای
فرعی و مصوبات آن ارائه میکند. وی چگونگی مشارکت شیعیان در این محفل را توضیح داده
و شرح میدهد که آنان کوشیدند تا جلوی پخش کتاب محبّالدین خطیب را که به رایگان
میان زائران توزیع میشد بگیرند. هدف وی از نگارش این جزوه، نشان دادن این است که
چگونه حضور علمای شیعه سبب شد تا مناسبات سنی و شیعه بهبود یابد. در این جزوه ۳۲
صفحهای، تصویری هم از حضور مرحوم کمرهای در کنگره به چاپ رسیده است.

کتاب دیگر کمرهای که آن را تحت تأثیر کنگره رابطه عالم اسلامی سال ۴۴ مینویسد،
کتاب «ارض النبوه جسر عظیم و هیجسر العباد للمعبود» به زبان عربی (ص۱۲۹) است که در
آغازِ آن تصویر ملک فیصل و تصویر خودِ کمرهای در دو صفحه جداگانه آمده است.
سعودیها که بنا داشتند تا مرکزیت الازهر را به عربستان منتقل کنند، کعبه و حرمین
را به عنوان پل فیروزی مطرح کردند و مرحوم کمرهای هم تلاش کرده است تا با استفاده
از همین بینش، شیعیان را نیز سهیم در این تلاشها نشان دهد و وحدت اسلامی

–[۱۱۵]–

را تقویت کند. این کتاب مروری است بر پیامهای نبوی در مقاطع مهم

تاریخ اسلام در عصر پیامبر(صلی الله علیه وآله); پیمان عقبه، بدر، احد و…
واشاراتی دارد به وضعیت مصیبتبار مسلمانان و تأکید بر اینکه این تصور سنیها که
تشیع مذهب عجمها است و حجشان صحیح نیست و برای تلویث کعبه آمدهاند و… درست نیست
و مخلّ به وحدت و یکپارچگی مسلمانان است.

وی برخی ازدشواریهای میان شیعه وسنی را دردوره عثمانی،که درشهر مکه پدید آمد، مرور
کرده و استخفاف و تحقیری که سنیان در باره شیعیان اعمال کردهاند را بیان میکند،
آنگاه در پایان، متن نامهای را که به پادشاه سعودی نوشته و پیشنهاد تدریس فقه
جعفری را در دانشگاه مدینه کرده، به چاپ رسانده است. و نیز در همین نامه به کارهای
علمی خود در زمینه حج و مکه و مدینه اشاره کرده و آنها را به رسم هدیه برای ملک
ارسال کرده است. ترجمه فارسی این نامه هم درادامه آن آمدهاست. (صص ۱۱۴ ـ ۱۲۹).

میرزا خلیل بعدها کتاب دیگری با عنوان «سروش مقدس وادی ایمن مکه و مدینه» چاپ کرد و
زیر عنوانِ اصلیِ آن افزود: اسمعی یا حجاز.

عنوان دیگر این کتاب «قبله اسلام، کعبه یا مسجد الحرام» است که (ضمن۴۴۰ صفحه) در
سال ۱۳۵۶ ش. انتشار یافته است. محتوای آن، علاوه بر مباحث اصلی مورد نظر وی، ارائه
گزارشها، تصاویرِ نامهها و عکسها و اسنادی است که به نوعی با فعالیتهای وی در
کنگرههای مختلف در اختیارش بوده است. برخورد او با وهابیت در این کتاب قدری تندتر
از گذشته مینماید و وی میکوشد ـگرچه پراکندهـ به برخی از دعاوی آنان در
زمینههای مختلف پاسخ دهد.

بخش اصلی کتاب که پیش از آن تاریخ، گویا به صورت مختصر چاپ شده بوده، از صفحه ۱۵۸
آغاز میشود. در ضمن، به مباحثی که به نوعی با فتاوی علمای وهابی مربوط میشود نیز
پرداخته شده که از آن جمله خراب کردن بناهای موجود در منا به فتوای علمای مکه; از
جمله بن باز در سال ۱۳۹۷ (۱۳۵۵ ش.) است (ص ۲۰۳). در این تخریب حتی توالتهای موجود
در منا هم به بهانه آنکه نباید ساختمانی در منا باشد، تخریب شد و میرزا خلیل تلاش
میکند عواقب این مسأله را که چه مشکلاتی به لحاظ سلامت برای

–[۱۱۶]–

حجاج خواهد داشت، گوشزد نماید.

وی در ادامه، پس از مرور بر برخی نزاعهای میان شیعیان و حنبلیان در بغداد، به
درگیریهای موجود میان زائران ایرانی و مأموران سعودی در حرم نبوی، در همان سال
۱۳۹۷ ق. پرداخته و اشاره میکند که در پی یکی از این درگیریها، شش زائر ایرانی
مجروح شدند که به بیمارستان صحرایی شیر و خورشید ایران و سپس به بیمارستان ملک
انتقال داده شدند. در این وقت ۱۵ هزار زائر ایرانی در مدینه بودهاند (ص ۲۴۲ ـ
۲۴۳).

میرزا خلیل باز به همان بحث خود درباره حنابله و داستان محنت احمدبن حنبل و مشکلات
میان معتزله و اهل حدیث ادامه میدهد. یکی دیگر از بحثهای کتاب مربوط به زیارت
قبور است که مستندات آن را مورد بحث قرار داده است. در پایان کتاب، تصاویری از مجلس
درس تفسیر میرزا خلیل، اقامه نماز عید فطر و دیگر برنامههای ایشان که معمول در
مسجد فخرالدوله تهران بوده، درج شده است.

مرحوم کمرهای در کتابچه دیگری که در آبان سال ۱۳۴۵ با عنوان «پیام میلاد
امیرالمؤمنین(علیه السلام) به سلاطین اهل قبله و وحدت کلمه و نقش امم متحده» به چاپ
رساند، بار دیگر از فعالیتهای خود در ایجاد وحدت میان مسلمانان و شرکت در
کنگرههای مربوط به حج سخن گفته است. در واقع پس از کنگره سال ۱۳۴۴، کمرهای کتابی
با عنوان «ارض النبوه جسر عظیم» به عربی مینویسد که این کتابچه گزارشی مختصر و
فارسی از آن اثر است. وی محتوای آن اثر را پیامی میداند که جامعه تشیع برای کنگره
دارد که وظیفه ایجاد این اتحاد عمومی میان مسلمانان را بر عهده ملک فیصل گذاشته
است.

او آنگاه بحث را با این شعار کنگره آغاز میکند که کعبه پل فیروزی است و میکوشد تا
شرحی از این مطلب ارائه دهد. ایجاد این پل اولین قدم است و پس از آن بهرهگیری
مناسب از پل برای وصل بندگان با خدای متعال است. وی تلاش میکند به ملک فیصل
بفهماند که در زدن این پل نباید از معارف رسیده از امام علی(علیه السلام) غفلت کند.

به عقیده او، تنها رمز پیروزی، پذیرفتن رهبری امام علی(علیه السلام) است که

–[۱۱۷]–

میتوان در سایه آن، همه امتیازات قومی و نژادی را از میان برد و اتحادی جاودان
برقرار کرد. وی روی این نکته که شرق و غرب اسلامی میتوانند روی امام علی(علیه
السلام) تکیه کنند، آن را نقطه مشترک همه میداند.

وی در این کتاب شرحی از فعالیتهای خود در شرکت در کنفرانسهای اسلامی به دست داده
و گوشهای از نوشتههای خود را در ارتباط با وحدت اسلامی شرح کرده است. به علاوه،
راجع به برخی از کتابهای خود; از جمله «کتاب عظیم قبله اسلام کعبه، کتاب آفاق
کعبه، تحول قبله از بیت المقدس» و همچنین آثار دیگر خود; از جمله «آراء ائمه الشیعه
فی الغلاه و کتاب رهبرما سلمان فارسی» توضیحاتی داده و ارتباط آنها را با مسأله
وحدت اسلامی بیان کرده است. همچنین در این باره توضیح میدهد، همینکه سلمان فارسی
حکومت از جانب عمربن خطاب را پذیرفت، نصیحتی است به روحانیت و دولت ما. به این
ترتیب نشان میدهد که اگر در مشی عملی خود نوعی همراهی با دولت وقت دارد، به
پشتوانه همین استدلال است! (همان، ص ۳۳). وی در انتهای این کتاب، نامهای از ملک
فیصل را که به وی نوشته شده ـ در اعلام وصول کتاب «ارض النبوه»ـ آورده و از مفتیان
سعودی که غرور زیادی داشته و غیر عرب را به حساب نمیآورند خواسته است تا از آن درس
بگیرند.

مرحوم کمرهای در سال ۱۳۸۹ ق. / ۱۳۴۸ ش. به حج رفت و در آنجا شاهد بود که کتاب
«الخطوط العریضه» محبالدین خطیب در ردّ شیعه به وفور توزیع میشود. از همان زمان
مصمم میشود که بار دیگر کتاب «آراء ائمه الشیعه فیالغلاه» را با توضیحاتی به چاپ
برساند. در مقدمه به درخواست شیخ محمدتقی قمی، نماینده ایران در دارالتقریب مصر
برای چاپ این اثر (که فارسی آن در سال ۱۳۴۲ ش. چاپ شده بود) اشاره دارد و همچنین از
سفر خود در سال ۱۳۷۹ ق. به قاهره پس از شرکت در کنفرانس اسلامی بیتالمقدس یاد
میکند و اینکه مردان نیکی را در قاهره ملاقات کرده است. گویا تصمیم دارالتقریب
برای نشر این کتابچه به جایی نرسیده است، بهویژه که شیخ شلتوت هم که منادی وحدت بود
و چنین قولی به او داده بود، درگذشت. به هر حال، کمرهای در مقدمه این کتاب اشاره

–[۱۱۸]–

میکند که تاکنون که سال ۱۳۹۰ ق. است، چاپ متن عربی کتاب در قاهره به جایی نرسیده و
وی در این رساله شرحی کوتاه از محتوای آن کتاب ارائه کرده است.

تلاش وی در این رساله آن است تا نشان دهد ائمه شیعه با غلاه میانهای نداشته و
تفکّر و معتقدات آنان را نمیپذیرفتند. خطاب وی در این کتاب بهطور عموم به
محبالدین خطیب است که میان شیعه امامیه و غلاه خلط کرده و عقاید آنان را به امامیه
نسبت داده است. شگفتی وی از ملک فیصل است که چگونه اجازه میدهد این قبیل اباطیل در
ایام حج میان زائران انتشار یابد.

کتاب دیگری هم با عنوان «مجموع السنه» در ردّ بر شیعه، در حرمین شریفین توزیع
میشده که وی اشاراتی هم به محتوای آن دارد. نیز اشاراتی به کنفرانس سران کشورهای
اسلامی، از جمله به حضور شاه در آن کنفرانسها دارد. (آراء ائمه الشیعه فیالغلاه،
ص۳۱).

وی از اینکه محبالدین خطیب در این کتاب از یزید هم دفاع کرده، سخت برآشفته و فصلی
مشبع در مذمت یزید و جنایات او در تاریخ اسلام آورده است. این بخش، بیش از نیمی از
این کتاب یکصد و هشت صفحهای را به خود اختصاص داده است.

کتاب «بیتالمقدس و تحوّل قبله» مرحوم کمرهای در سال ۱۳۵۳ (گویا برای بار دوم، ضمن
۴۹+۵۷۰ صفحه) به چاپ رسید. طرح این بحث، سالها پیش; یعنی سال ۱۳۳۸ که وی به
بیتالمقدس سفرکرده بوده، در ذهن وی نقش بسته بوده است.

در ابتدای کتاب و بی آنکه ارتباطی با متن کتاب داشته باشد، یک نامه و پاسخ وی به آن
آمده است که مربوط به چند پرسش طرح شده از سوی مسؤول امور غیر مسیحی واتیکان از
ایشان است که میرزا خلیل به آنها پاسخ گفته است. پس از آن، وی بحث را با فضائل
بیتالمقدس در روایات آغاز کرده و در ادامه تاریخ بیتالمقدس و اقوام ساکن و حاکم
بر آن را بیان کرده است. در پایان بخش اول هم باز پاسخ وی به پرسشی از آمریکا در
باره نماز به انگلیسی آمده است.

–[۱۱۹]–

در بخش دوم، ضمن اشاره به سفر خود به بیتالمقدس، و گوشزد کردن اهمیت تاریخی این
شهر، اشارهای به معراج و فضایل ماه رجب هم کرده است.

در ادامه، گویا به قلم فرزند ایشان بحثی تحت عنوان «مقدمات سفر والد معظم به
کشورهای اردن هاشمی و سوریه و مصر» به تفصیل درج شده که گزارش همان سفر پیشگفته
است. در این بحث اشاره به دیدار میرزا خلیل، آقای طالقانی و سید مصطفی کاشفی و دکتر
شیخ با آیتالله بروجردی، برای مشورت جهت رفتن به بیتالمقدس شده است. آیتالله
بروجردی ده هزار تومان هم برای کمک به آوارگان فلسطینی در اختیار میرزا خلیل
گذاشتند(ص۳۷۱ ـ ۳۷۲).

گزارشی که در ادامه آمده، به تفصیل از مسائلی که در این کنفرانس گذشته، سخن گفته که
بسیار مغتنم است. تصاویری هم از این کنفرانس و افراد شرکت کننده; از جمله میرزا
خلیل و آیتالله طالقانی (در همان، صفحه ۳۹۵ـ۴۰۰ در ادامه تصاویر دیگر) آمده است.

در این کنفرانس، اکرم زعیتر گزارشی طولانی از وضعیت فلسطین برای حاضران بیان کرده
که متن فارسی آن در این کتاب درج شده است(ص۴۰۱ ـ ۴۱۹). سپس مصوّبات کنفرانس به
تفصیل آمده و از یک یک نمایندگان کشورهای مختلف اسلامی نام برده شده است. هیئت
ایرانی شامل: میرزا خلیل کمرهای به نمایندگی آیتالله بروجردی، حاج سید محمود
طالقانی «از رهبران عالیقدر جوانان دانشجویان اسلامی و جماعت مهندسین»، سید مصطفی
کاشفی خوانساری داماد میرزا خلیل، خطیب شهیر سید محمدعلی صدرایی اشکوری، واعظ جلیل
شیخ جلال الدین رای فانی و جلال مجدپور بوده است (۴۳۵ ـ ۴۳۶).

در ادامه شرحی از چگونگی مسجدالاقصی و اماکن متبرّکه آن، تصویر خود میرزا خلیل درج
شده است. کتاب، ضمایم دیگری هم دارد که متنوع است.

اکنون گزارش زیر با عنوان «پرچم و پرچمداران حج» از نظر شما خواهد گذشت که در پی
سفر حج میرزا خلیل کمرهای در سال ۱۳۴۲ و ارائه

–[۱۲۰]–

دشواریهای این سفر، در پاسخ به پرسشهای مهم شورای عالی حج نگاشته شده است. توضیحی
که در آغاز آن آمده، سابقه بحث را از سال ۴۰ تا ۴۲ مطرح میکند. دیدگاههای ارائه
شده در این نوشته، تلاشی است که برای راهنمایی حجاج و کاروانهای ایرانی در
رویارویی با دشواریها و مسائل حج نگاشته شده است. این پیشنهادها برای آن است تا
زائران ایرانی که ناآشنا به موقعیت آن دیار هستند و بیش از هشتاد درصد آنها تنها یک
بار در عمر خود مشرف میشوند، بتوانند قدری خود را آماده تطبیق با آن محیط سازند تا
مشکلاتشان کمتر باشد. بدین ترتیب، این کار یکی از نخستین تلاشهایی است که در این
راه صورت گرفته و میتواند سابقه این بحث را که بعدها و به ویژه در سالهای پس از
انقلاب روی آن کارهای فراوانی صورت گرفت، نشان دهد:

پرچم حج و پرچمداران حج

پرسشهای شورای عالی حج:

* آیا مقاصد عالی حج، در اینگونه سفر به حج و اجتماع مسلمین از نقاط مختلف جهان در
مکه معظمه، به شیوه و وضع کنونی تحقق مییابد؟ و برای تحقق آن مقاصد چه باید کرد؟

* صرفنظر از مقاصد حج، کاروانهای حجاج ایرانی و غیر ایرانی چگونه بودند و چگونه
باید باشند؟

* تعداد حجاج چقدر بود و چند کشور در حج شرکت کرده بودند؟

* چه نقشههایی برای تکمیل نواقص و نقایص کار به نظر جنابعالی میرسد؟

* برای اتحاد مسلمین، چه اقدامی به عمل میآید؟ و چه اقدامی باید کرد؟

پاسخهای آیتالله کمرهای

قرآن مجید فرموده است: وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَهَ لِلّهِ….(۱)

۱. بقره: ۱۹۶

–[۱۲۱]–

پس ما باید در اتمام این عمل بکوشیم. اتمام عمل، همیشه با حصول نتیجه منظوره است.
علت غایی را علت کمال و علت تمام مینامند و جواب دادن به سؤالهای فوق، محتاج به
یک نوع تجزیه و تحلیل است که محسّنات و نواقص انجام این امر خطیر، در وضع حاضر،
باید هر دو دیده و سنجیده شوند.

اصولاً بررسی کامل هر امر، با تجزیه و تحلیل جهات مختلف میسّر میگردد و بهترین
تجزیه و تحلیل آن است که خوبیها و بدیها(ی هر امر) برابر هم گذارده شوند; زیرا کم
چیزی است که محسّنات محض یا سیّئات محض باشد.

چون در این مفاوضه، از سیّئات بعضی و نواقص و نقایص بعضی دیگر سخن در آخر به میان
میآید تا بلکه در رفع آنها کوشیده شود، علیهذا باید پیشاپیش محسّنات و تسهیلات
موجود را هم قبلاً از نظر گذرانید که حمل بر غفلت و عیبجویی و بدگویی نفرمایند.

اما محسّ