پاورپوینت کامل ادبیات حج در دوره دولت عثمانی ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint

توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت کامل ادبیات حج در دوره دولت عثمانی ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت کامل ادبیات حج در دوره دولت عثمانی ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت کامل ادبیات حج در دوره دولت عثمانی ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint :

۹۶

پیش از آن که الفبای لاتینی برای
زبان ترکی در سال ۱۹۲۵ در ترکیه
رسمیت یابد، کتابهای ترکی، با الفبای
عربی نوشته می شدند. آنچه در این جا به
آن پرداخته خواهد شد، آثاری است که
پیش از این تحوّل، به زبان ترکی ـ یا
عربی ـ و با الفبای عربی در باره حج
نوشته شده است. برخی از این آثار، که
البته مهم بود، بعدها با حروف لاتین نیز
به چاپ رسید؛ از آن جمله می توان به
کتاب «مرآه الحرمین» ایوب صبری پاشا
یا «حاج یولوندا» (در راه حج)
شهاب الدین یا «تحفه الحرمین» نابی

اشاره کرد.

کتابهایی که به آنها خواهیم
پرداخت، بخشی خطی و البته بخش
اندکی چاپی است.

آثار منتشر شده در دولت عثمانی،
برخی به ادبیات خاص عربی در حجاز یا
قاهره بر می گشت و بیشتر آن به زبان
ترکی و برخی نیز فارسی بود.

اکنون ما در این فهرست، نه همه
آثار عربی را، بلکه قسمتی از آنها را که
به نوعی نزدیک به ادبیات عثمانی است،
خواهیم آورد.

معمولاً اینگونه آثار، با گرایش
سنّی؛ اعم از حنفی یا شافعی و… نوشته
شده است. این گرایش در آثار مناسکی
آشکار و برجسته است، اما در دیگر آثار
نیز خود را نشان می دهد.

لازم به گفتن است که فقه رسمی در
دوره عثمانی، فقه حنفی بوده است.

آثار یاد شده، برخی به خواست
سلاطین یا ویژه آنان و یا برای تقدیم به
آنان نوشته می شد و بسیاری هم برای
عامه مردم بود.

بسیاری از این آثار به نثر است، اما
در میان آنها آثار منظوم نیز وجود دارد
که این جهت نیز مورد توجه ما قرار گرفته
و همه آنچه را از آثار منظوم
می شناختیم، در این فهرست ارائه
کرده ایم.

آثار یک وجهی یا تک نگارانه و
آثار چند وجهی یا چندنگاری هم، که
هر بخش از آن به موضوعی پرداخته، در
این فهرست مورد ملاحظه قرار گرفته
است؛ یعنی یک اثر ممکن است منحصر
در مناسک باشد و بسا افزون بر مناسک، به
سفرنامه یا علم المنازل هم بپردازد. با این
حال، توضیحات مربوط به آنها در یک
مورد آمده و در بخش های دیگر تنها به
مشخّصات آن پرداخته شده است.

هدف اصلیِ این فهرست آن است
که
نشان دهد سهم ترکان عثمانی در تولید
ادبیات حج چه اندازه بوده است. دوره
طولانیِ حکومت آنان ـ از زمان تسلّط بر
حرمین در سال ۹۲۳ هجری، با عنوان
خادم الحرمین ـ ایجاب می کرد که به
مسائل مختلف حج توجه داشته باشند.
طبعی است بخشی از آن، مسائل
فرهنگی حج بود که در اینجا به آن توجه
شده است.

عثمانی ها، گذشته از اینکه در این
زمینه از خود مایه می گذاشتند، حامی
جریان فرهنگی ـ تألیفی موجود در
حجاز نیز بودند. ادبیات اسلامی در
حجاز پیشینه ای عمیق داشت و عثمانی ها
همواره از آن حمایت می کردند.

گرچه آن فعالیت ها را نمی توان از
تولیدات عثمانی دانست، اما به هر روی،
بدون حمایت آنان قابل دوام نبود. برای
نمونه، آثار بسیار ملاّ علی قاری در باره
حج، در مکه تألیف می شد و البته نظایر
آن در آن شهر و نیز مدینه، در همه ابعاد
مربوط به حج از فقه و تاریخ فراوان بود.
گفتنی است برخی از این آثار، حتی
خارج از محدوده دولت عثمانی بود؛
ازجمله می توان به آثار جامی، به ویژه
«مناسک الحجّ» او اشاره کرد.

برخی از اهالی شام بودند؛ مانند
محیی الدین ابو زکریا یحیی بن شریف
نووی دمشقی (م ۶۷۶) است که کتاب
«الایضاح فی مناسک الحج» را نوشت. با
این همه، آثار یاد شده در فرهنگ حج
عثمانی مورد استفاده قرار می گرفت.
خلاصه باید گفت، حمایت آنها از
کارهای مربوط به تاریخ مکه و مدینه،
سبب شده است که در این حوزه، فعالیت
تولیدی بیشتری انجام گیرد که نمونه های
آن را ملاحظه خواهیم کرد.

در موضوع منازل حج نیز کارهای
فراوانی انجام گرفته است؛ به طوری که
نویسنده این سطور،خودهشتاد و هشت
نسخه خطی را در این زمینه از نزدیک
دیده است.

سفرنامه های حج نیز متعدد بوده و
آثاری هم در باره معماری بناهای مکه و
مدینه نوشته شده است که به آنها نیز
مرور خواهیم کرد.

باید بدین نکته توجه داشت که
دولت عثمانی در قبال حج و برگزاری
آن و نیز حراست و حفاظت از شهرهای
مقدس و نیز زائران خانه خدا، مسؤولیت
مستقیم داشت و هر نوع تخطی از انجام
این مسؤولیت، تبعات
ناگواری روی مشروعیت آن نزد
مسلمانان به جای می گذاشت. به همین
دلیل در زمینه های مختلف؛ از جمله
رسیدگی به اوقاف حرمین، حفظ امنیت
منازل و راهها و نیز بهداشت حجاج
تلاش می کرد.

بخشی از این کارها، می توانست
کارهای فرهنگی باشد که جنبه راهنمایی
برای حجاج داشت.

عمده منابع نویسنده این سطور در
ارائه کردن ادبیات حج در دوره عثمانی،
نسخه های موجود در کتابخانه سلیمانیه
استانبول، مؤسسه دایره المعارف ترکیه و
کتابخانه های چند مرکز دیگر بود.(۱) البته
تاکنون از دیدن کتابخانه هایی که در
شهرهای دیگر آناتولی است، محروم
مانده ام.

در مجموع این کتابخانه ها، نزدیک
به ۴۷۰ عنوان کتاب در باره منازل حج
ومناسک ثبت شده است. تنها در
کتابخانه سلیمانیه ۱۳۸ عنوان کتاب در
این دو موضوع ثبت گردیده است. افزون
بر این، در چند مورد برای تکمیل بحث،
از فهرست های برخی از کتابخانه های
موجود در مصر، حرمین و غیره نیز
استفاده شده است.

بیشتر کتابهای موجود در سلیمانیه
را از بخش های دیگرِ قلمرو عثمانی به
این نقطه آورده اند،(۲) اما بسیاری نیز در
جای خود ماندند که باید آنها نیز مورد
بررسی قرار گیرند.

همانگونه که می دانیم زبان علمی
جهان اسلام عربی بود و نیز می دانیم که
بسیاری از مسلمانان ترک بودند و قادر به
فهم زبان دیگری جز ترکی نبودند. به
همین دلیل بخشی از ادبیات حج در این
دوره، بعد از عربی، ترکی است. معمولاً
در ابتدای برخی از رساله های ترکی
نوشته اند: «من این رساله را به ترکی
نوشتم تا مردم بفهمند».

متن های ترکی بیشتر متأثر از زبان
فارسی و لغات آن بود؛ به طوری که
برخی از رساله های ترکی را می بایست
رساله های
فارسی ـ ترکی نامید. این سخن به ویژه در
باره به کاربردن اشعار فارسی در متون
ترکی بیشتر صادق است. نمونه روشن آن
سیاحتنامه یوسف نابی؛ یعنی «تحفه الحرمین
است. به هر حال، بسیاری از این آثار،
مشتمل بر کلمات و تعبیرات و واژه های
فارسی است؛ چنان که گاه نام رساله
فارسی بود، اما محتوای آن به ترکی
نوشته می شد. نمونه آن کتاب «منظومه
در مناسک حج» از نالی محمد افندی
القونوی (م ۱۰۵۸ / ۱۶۷۴) است که
نسخه آن در کوپریلی، احمد پاشا،
ش۲۶۳ موجود است.

هرگاه از ادبیات عثمانی در حج
سخن می گوییم، باید توجه داشته باشیم
که بسیاری از ترکها نیز به عربی
می نویسند. بیشتر آنان در مراکز علمی
استانبول درس می خواندند و به حرمین
اعزام می شدند. اما همه نویسندگان
مسلمان این دوره ترک نبودند و فراوان
بودند کسانی که ترکی یاد نداشته و صرفا
به عربی می نوشتند. با این همه،
حمایت های مالی دولت عثمانی بود که
مراکز علمی را در سراسر این دیار به
چرخش در می آورد.

بی شک باید زبان ترکی را ذیلی بر
زبان عربی شمرد و ادبیات حج را ساری
و جاری
در سه زبان عربی، فارسی و ترکی
دانست. البته زبان فارسی تا حدّی از سلطه
عثمانی خارج بود، اما علاقه بدان
همچنان تا مدتهای مدید در نواحی
عثمانی نیز وجود داشت و به خصوص در
زمینه شعر، بسیاری از ترکها،
توانایی سرودن اشعار فارسی را داشتند،
نمونه روشن آن، خود سلطان سلیم است
که دیوان فارسی دارد.

توجه داریم که در روزگار ما، پس
از انقلاب عربها در برابر عثمانی، حرکتی
در جهت زدودن رنگ عثمانی از ادبیات
اسلامی آغاز شد و چندان پیش رفت که
گویی اثری از آن در کار نبوده است. این
در حالی است که در یک دوره طولانی،
زبان ترکی نقش قابل ملاحظه ای در
ادبیات اسلامی داشت؛ همان گونه که
بخش های زیادی از آثار معماری باقی
مانده در بخش هایی از جهان اسلام،
رنگ عثمانی دارد. سلاطین و پاشاهای
عثمانی، مدارس و کتابخانه های فراوانی
در حرمین ساختند که نمونه معروف آن،
کتابخانه «شیخ الاسلام
عارف حکمت بیک» در مدینه منوره
است.(۳) از سوی دیگر، بسیاری از علمای
عثمانی و ترک، به عربی نوشتند و در زمینه
ادبیات حج، آثار فراوانی پدید آوردند.

با این همه، باید توجه داشت که در
ادبیات حج، برخی از بخش ها فربه تر و
برخی ضعیف تر است. برای نمونه، نوشتن
سفرنامه و بحث از منازل راه، چندان
گسترده نبوده است. شاید بدان جهت که
از سویی حج یک امر عبادی بود و
زائران خانه خدا سرگرم کار عبادی خود
بودند و از سوی دیگر، حاجیان با
کاروان های مشخصی از شام و مصر
راهی مکه و مدینه می شدند؛
کاروان هایی که هر سال مسیر حج را طی
می کردند و منازل برایشان مشخص بود
و گزارش راه هم توسط خود دولت
عثمانی نوشته می شد؛ بنابراین، دیگران
میلی به نگارش این گونه آثار نداشتند.

آثاری که در این زمینه نوشته
می شد، برخی رنگ ادبی داشت، برخی
تاریخی، شماری نیز وجهه جغرافیایی اش
به دلیل ارائه کردن شرحی از منازل
وویژگی های آنها، بیشتر بود. شماری از
آن آثار، تصاویر نقاشی از اماکن مقدس
ارائه می کردند.

به لحاظ ویژگی های نسخه شناسی،
آثاری در مجموع ادبیات حج وجود
دارد که خاص سلاطین نوشته شده است.
این در حالی است که هیچ یک از
سلاطین عثمانی به حج نرفته اند، اما در
ادبیات موجود شاهدیم که کتابهایی در
مناسک برای آنها نوشته اند.

دیگر آثار هم بسا در مقدمه، به
سلاطین عثمانی یا امرای برجسته اهدا
می شد.

تلاش من در این نوشته، شناساندن
تمامی آثاری است که به زبان ترکی با
حروف عربی نوشته شده است. برخی از
این آثار، با تحقیق به چاپ رسیده، برخی
نیز همچنان مخطوط مانده است. هر
آگاهی که در باره آنها داشته باشم، ارائه
خواهم کرد.

خلاصه آن که باید توجه داشت،
عثمانی ها طی تسلّط چهارصد ساله خود
بر حجاز، به دلایل مذهبی و سیاسی،
اهمیت زیادی به حج می دادند. تاریخچه
فعالیت های آنان در میان اعراب و
دیگران، به مقدار زیادی مورد غفلت
قرار گرفته است. این علاوه بر آن است
که خود عثمانی ها نیز پس از تغییر الفبای
خود، از آن میراث جدا شدند و تنها در
مواردی، به برخی از تحقیقات آکادمیک
در این باره ادامه دادند. همچنین ایرانیان
نیز از چندوچون این فعالیت ها آشنا
نیستند. گرچه در دوره قاجار برخی از
آثار ترکی، از جمله کتاب «مرآت
الحرمین» صبری پاشا به فارسی ترجمه و
چاپ شد.

هدف این مقاله آن است که
فهرستی از آنچه در این حوزه، طی دوره
تسلّط ترکها بر حجاز نوشته شده، تنظیم
نماید؛ زیرا به هر روی، این ادبیات
مشترک مذهبی است و در کنار آثاری که
در ادبیات حج، به فارسی نوشته شده،
می تواند مجموعه کامل تری را در این
زمینه، به عنوان میراث جهان اسلام،
به خصوص بخش غیر عربی آن، ارائه
کند.

۱ . کتابهای مناسک

کتابهای مناسک در ادبیات حج
عثمانی، حجم زیادی را به خود
اختصاص داده است، چرا که این بخش،
بیش از هر بخش دیگر، مورد نیاز مردم
در انجام مناسک و اعمال حج بود.
هدف اصلی این کتابها، که عمده اش به
زبان عربی نوشته شده، روشن کردن
فرایض دینی حجاج بوده است. برخی از
این کتابها همراه با بخش زیارات نشر
یافته
و بخشی منحصر در همان احکام فقهی
است. برای نمونه، کتاب «رساله فی
مناسک الحج و زیاره قبر النبیّ» از
محمدبن حمزه آماسیالی است که احکام
و زیارات را یکجا دارد (نسخه کتابخانه
بایزید دولت، ولی الدین افندی: ش۲۲۸۱،
برگهای ۱۱۴ ـ ۱۳۰).

برخی از آثار فقهی، شرحی هم در
باره منازل دارند که تصویرها و
نقشه هایی در آنها آمده است، هرچند
ممکن است بدون تصویر و نقشه باشد. از
آنجاکه کتابهای مناسک گاهی مشتمل بر
تصاویر و نقشه ها هستند، در ادبیات
هنری حج هم می بایست مورد توجه
قرار گیرند.

در انتهای برخی از این آثار،
جدولی برای مقدار مسافات میان شهرها
و ساعات حرکت میان منازل درج شده
است. در این کتابها، آداب ورود به
اماکن مقدس و خصوصیات این شهرها
را نیز آورده اند.

نمونه ای ازاین آثار، که همزمان
مناسک و منازل دارد، کتاب «منازل
الحما و مناسک الحج» است که نویسنده
آن، مصطفی سنائی است و در سلیمانیه،
اسعد افندی: ش۲۹۱۷ نگهداری
می شود.

نمونه دیگر «مناسک المسالک»
(سلیمانیه،لالااسماعیل:۱۰۴) از
عبدالرحمان هبری (م ۱۰۴۱) است. متن
کامل آن را Scvin ilgulenدر مجله
پژوهش تاریخ (۱۹۷۵) چاپ کرد.

برخی از این کتابها، اعمال و احکام
زیارتِ قدس و خلیل الرحمان را نیز دارد.
در واقع برای عثمانی ها چهار نقطه
مقدس بود: قدس، الخلیل، مکه و مدینه.
که سلطان مراد سوم، سالانه سه و پانصد
فلوری صره برای این چهار نقطه
می فرستاد.(۴) قدس در دوره عثمانی
سخت مورد توجه بود و برخی سفر
زیارت حج را از آنجا آغاز می کردند.
زمانی که کاروان استانبول به شام می رسید
و در آنجا توقّف می کرد، کسانی در این
فاصله، برای زیارت به مسجد اقصی
می رفتند و آن را زیارت می کردند. به
همین دلیل، آثاری هم در باره تاریخ
قدس و زیارات آن در میراث عثمانی
برجای مانده است؛ برای نمونه، می توان
به این آثار اشاره کرد:

مناسک قدس مبارک، دانشگاه مرمره،
الهیات، عمومی، ش۲۳۴۰

قدس شریف مناسکی و نیچه زیارتلر، کتابخانه
سلیمانیه، یازما باغیش لر، ش۳/۲۴۱۱

مناسک خلیل ابراهیم علیه السلام، مسلح
یوسفی، کتابخانه سلیمانه، یازما باغیش لر،
ش۳/۳۷۲۳

شهرت یک حدیث میان ترکها سبب
اهمیت قدس میان آنان شد و آن این بود
که «هر کسی با نیت حج و عمره، از
مسجد الاقصی احرام بپوشد، مانند آن
است که از مادر متولد شده است».(۵)

از میان کتابهای مناسک، چند کتاب
اصلی بود که دیگر آثار از روی آنها
نوشته می شد. آثار اصلی عبارت بودند
از:

مناسک حج، از یوسف سنان افندی.
بهجه المنازل، از محمد ادیب بن محمد
درویش. از این دو اثر نسخه های فراوانی
موجود است. آثار دیگری که زیاد
استفاده می شد مناسک جامی، دهلوی و سندی بود
که به ترکی عثمانی ترجمه شده و شهرت
زیادی به دست آورده بود. کتاب مناسک
جامی در سراسر عثمانی موقعیتی ویژه
داشت و تا اواخر دوره عثمانی مورد
استفاده بود. از این اثر، نسخه های
فراوانی در دست است.

کتابهای مناسک، برخی مفصل و
برخی کوتاه بود. در این اواخر بیشتر این
آثار کوتاه شد تا بیشتر مورد استفاده قرار
گیرد. آثار بسیاری از این مناسک نیز به
مرور از میان
رفت و دلیل آن، استفاده در طول سفر
بود که سبب می شد تا آنها از میان برود و
مندرس شود. برخی از آنها به قدری پاره
شد که امکان بازنویسی و تصحیح آنها
نیست.

فقه مقبول عثمانی ها، حنفی بود و
کتابهای مناسک بر اساس فقه حنفی نوشته
می شد. با این حال، نسخه هایی از آنها
برجای مانده که برخی از آنها بر اساس
مذهب شافعی یا مذهب شیعه و یا
مذاهب چهارگانه نوشته شده است.

مناسک الحج، از نور الدین جامی،
نسخه ایاصوفیا، ش۴۲۰۹. (گویا بر اساس
مذاهب چهارگانه نوشته شده بود).

فقه المناسک علی مذهب الإمام المالک،
الوارتسی قَدّور.

اهمیت مناسک چندان بود که گاه در
شکل ساده به عنوان «کتاب حج» به
دانش آموزان در مراحل ابتدایی تدریس
می شد. در اواخر عثمانی، ضمن حرکت
تجدید و احیا، چندین کتاب در این زمینه
منتشر شد. از آن جمله «زمانِ مزه» و
«مشروطیتِ مِزَه مناسب مناسک حج»
توسط بکر صدقی (استانبول، مطبعه
ابوالضیاء، ۱۳۲۹ق.) نوشته و چاپ شد.
کتاب دیگری با عنوان «احیای حج» که
در سال ۱۸۷۳ م. چاپ شده است.

عناوینی که برای کتابهای مناسک
انتخاب می شد، چنین بود:

«مسالک فی المناسک»، «بهجه المناسک»، «جامع
المناسک»، «لبّ المناسک و نفع المسالک»، «منهج السالک
و صراط المسالک»، «مناسک الکبری»، «مناسک الوسطی»،
«مناسک الصغری»، «منیه الناسک فی خلاصه المناسک».
«تحفه المسلمین فی مناسک حجاج المسلمین»، «جامع
المناسک علی أحسن المسالک»، «اسرار مناسک حج
شریف»، «منظومه در مناسک حج» و…

گذشت که در عثمانی، علمای دین
از کتابهای عربی استفاده می کردند. توده
مردم ترکی می خواندند و گهگاه آثاری
به فارسی هم نوشته می شد. برای نمونه
«کتاب فی مناسک الحج» از محمدبن محمد
عینتاب (م ۷۹۰) است که به ترکی نوشته
شده و در کتابخانه کوپریلی، محمد
عاصم بیک: ش۱۱۶ موجود است و
۱۳۹ برگ دارد.

گاهی عنوان عربی انتخاب می شد
اما محتوا ترکی بود. مانند «کتاب مناسک
الحج عن الغیر» که نام عربی است اما
کتاب به زبان ترکی است. مؤلف آن سنان
افندی و نسخه آن در کتابخانه سلیمانیه،
یازما باغیشلر ش۱۰۰۳، موجود است.

از این آثار، یک نمونه نیز اثر
فارسی در مناسک با نام «مناسک حج»
است که در کتابخانه سلیمانیه، لالا
اسماعیل: ۱۰۲ نگهداری می شود. بسا
این نسخه از مناطق فارسی زبان به این
کتابخانه منتقل شده باشد.

گاهی هم عنوان کتاب به زبان ترکی
انتخاب می شد؛ مانند کتاب «مناسک حج
رساله سی» از سنان الدین محمدبن یوسف
که نسخه آن در ۱۰۴ برگ در سلیمانیه،
حاجی محمود افندی: ش۱۰۵۸
نگهداری می شود.

همان گونه که در عناوین پیشگفته
آمد، برخی از کتابهای مناسک، منظوم
است؛ از جمله می توان به کتاب «منظوم
مناسک حج» اشاره کرد که مؤلف آن را
نمی شناسیم و در سال ۱۱۸۳ نوشته شده
و نسخه آن در سلیمانیه، حاجی محمود
افندی، ش۱/۶۴۰۵ موجود است. اثر
منظوم دیگر با نام «مناسک حج کامل» که
در قرن نوزدهم، در چهل برگ، در سال
۱۸۴۵ نوشته شده و در موزه
توپقاپی سرای به شماره
۲۸۰/۳۵۴۶ Aنگهداری می شود.

نگرش برخی از این آثار صرفا
فقهی است و برخی جنبه عرفانی و
معنوی دارد؛ از جمله «مناسک الحج
معنویه» است که نویسنده آن، محمد
شرف الدین بوده و در سلیمانیه، یازما
باغیشلر، ش۱/۴۳۰۸ نگهداری
می شود.

علاقه به تصوّف در حوزه عثمانی
سبب استفاده از آثاری مانند «مناسک
جامی» بود که خودِ مؤلف به عنوان یک
صوفی مشهور شناخته می شد.

ازکهن ترین آثار مناسک، «مناسک
حج» محمدبن محمد خواجه پارسا (م
۸۲۲) رییس صوفیان نقشبندی است که
قبر او در بقیع مورد توجه عثمانی ها بود.
نسخه هایی از مناسک حج، در سلیمانیه،
حکیم اوغلو:
ش۷۲۵ و سلیمانیه، بغداد یازما باغیشلر:
ش۸۷۷ موجود است.

تلفیق مناسک و فضایل حرمین نیز
در برخی از این آثار رعایت شده که از
جمله می توان به کتاب «مجامع المناسک
فی نسک الحج و فضائل الحرمین» از
رحمت اللّه بن خلیل الرحمان اشاره کرد که
در سال ۱۲۸۹، در استانبول به چاپ
رسیده است.

باید توجه داشت که مقصود از
مناسک، تنها احکام مربوط به فریضه حج
است، اما احکامی نیز وجود دارد که به
نوعی مربوط به حرمین و مسائل خاص
آنها است. در این مورد هم آثاری وجود
دارد. برای نمونه احکام مربوط به تجدید
بنای کعبه و اصلاح و تعمیر آن و دیگر
امکنه مقدس است. احکام این مسائل را
گاه در کتابهای تاریخ ابنیه و اماکن
می آوردند. نمونه دیگر، احکام ساختن
بنا در منا و یا اجاره خانه در مکه و حتی
احکام سدانه البیت است. نماز در کعبه و
یا حجّ اکبر نمونه های دیگر از این دست
است. در آن دوره، در بیشتر این زمینه ها،
کتابهایی نوشته شده که بیشتر به زبان
عربی است.

در مقدمه آثار مناسکی، به آداب
حج نیز پراخته اند. در بخش آداب حج
آموزش های ویژه سفر به حاجیان داده
می شد؛ مانند اینکه: حاجی در سفر حج
باید چگونه دوستانی را برگزیند. چه
چیزهایی را برای حفظ سلامت خود
رعایت کند. چگونه وارداماکن مقدس،
به خصوص مسجدالحرام و مسجد النبی
شود. چه دعاهایی را بخواند و… .

نویسنده در مقدمه اثرش یادآور
می شود که هدفش از نگارش کتاب
چیست و برای مثال تصریح می کند که
نسخه پیشین از میان رفته است ـ شاید در
راه حج ـ و اکنون باردیگر آن را تحریر
می کنم و یا این که مثلاً به ترکی نوشتیم تا
مورد استفاده عموم مردم قرار گیرد و… .

اکنون برای نمونه، بخشی از متن
ترکی مقدمه کتاب «منازل الطریق الی بیت اللّه
العتیق» را که همزمان، مناسک و منازل حج
است، نقل می کنیم. مؤلف در برگ ۲ ـ آ
می نویسد:

«وقتی که اللّه تعالی بو ضعیف و
مقصّر قولونا محضا فضل
احسانندن بیت شریفینین زیارت
اتمسون روز قلوپ بعده
حجّه الاسلام نیجه حجا دخی میسر
ای لدو و ساکن حرم شریفی و
جیرانی اولانلاردان ایلدی، اشته
مسائل حجون مشکلات بیزه محال
اولوپ کثرت و ممارست ایله و
موادی نسک لری مشاهده اتمکل
«الخبر لیست کالمعاینه» و جمله
مناسک کتابلرین ییرم ی لدان دخی
زیاده مقدار تتبّع ادیب اتقان اوزره
اذعان اولماک میسّر اولدو و واجب
اولدو. بو نعمتین شکرانه سی
ایچون اخوان مؤمنین واضح
اولماغی و البیان مناسک کتابلرین
جمع اتمک لسان عربدن
ترکی اوزره عمومی ناسک هر
طایفه سینه افهامی چون الحمد للّه
که لسان عرب اوزره احیاء الحج و
قرّه العیون اولدوغو اکی مناسک
کتابلر معتبردن زبده سین اخذ ادیب
جمع میسّر اولدو، لکن هر کس
عرب جا بیلمیوپ و بیلنده اکثر
مسائل حج عقل اتفاق فهم اتمیوپ
کندی غلط اتیگوندن غیر
نیجه لری ده غلط اتروپ حجنا
نقصان ورورلر، زیرا بو حج علمی
آله التمام بیلمک مکه ده مجاور
اولوپ مجموع مناسک لری تتبع و
موادی نسک لری مشاهده اتمکله
اولور. بس لازم اولدو کی ترک چده
علی الاختصار مناسک جمع اتمک
عموم الناس مفید اولماغ ایچون بو
رساله معتمد کتابلردان اخراج ادوپ
قطعی مهم و کثیر الوقوع اولان
مسائل ذکر اولوندو.»

نویسنده این اثر ناشناخته است اما
در جایی از کتاب، خود را عبدالقادر
می نامد. نسخه آن در سلیمانیه، ایاصوفیا:
ک ۱۴۶۹، برگهای ۱ ـ ۱۶۳ موجود
است.

به طور معمول پس از مقدمه،
ابواب اصلیِ احکام حج آمده است:
واجبات حج، نیت، احکام عمره،
میقات، تعریف احرام، ادعیه، اوصاف
بیت اللّه الحرام، مشاعر مقدسه، حج تمتع
و انواع دیگر آن.

در کتابهای مناسک، گاه نام مؤلف
درج نمی شود که دلایل مختلف دارد؛
یکی تواضع مؤلف است. دلیل دیگر آن
است که بسیاری از این مناسک شهرت
زیادی داشته و معروف اند و به همین
دلیل نیاز به ذکر نام مؤلف در آن نبوده
است.

برخی از کهن ترین کتابهای مناسک
که ترکی است، عبارت است از «مناسک
الحج» سنان الدین یوسف المکی (م
۹۸۹) که نسخه ای از آن در کتابخانه
ملی ازمیر موجود است.

اکنون به معرفی برخی از
مناسک های ترکی و عربی رایج در
عثمانی و شناساندن نسخه های آن ها
می پردازیم:

«رساله فی مناسک الحج»، محمدبن
عبدالقادر الحنفی، سلیمانیه، عاشر
افندی، ش۱۲۱ (در پایان این کتاب
شرحی از مسیر، از مصر به شام و از شام
به مکه درج شده است).

«کتاب الابتهاج فی مناسک الحاج»،
عبدالغنی بن اسماعیل بن عبدالغنی
النابلسی، سلیمانیه، اسعد افندی،
ش۳۶۰۷ تاریخ کتابت، سال ۱۱۴۳

«منظومه فی مناسک الحج»، مرالی البختی،
سلیمانیه، عاشر افندی: ش۱۲۳، چهل
برگ دارد و در آن نقشه ها و تصاویری
چند درج شده است. زبان آن ترکی میانه
و
اندکی دشوار می باشد. واژه های فارسی و
عربی فراوانی در آن آمده و در
مواردی، از شعرهای فارسی استفاده شده
است. تصاویر آن مربوط به اماکن مقدس
و برخی از حوادث مهم تاریخ اسلام
می باشد. نویسنده اشعاری از جامی و
محیی لاری در اثر خویش درج کرده
است. گفتنی است صاحب کتاب،
منظومه اش را پیش از سفر حج سروده
است.

«کتاب المناسک»، سلیمانیه، قلیچ علی
پاشا، ش۲/۸۱۵ (همراه با زیارت قدس
و مقدمه ای مفصل به زبان ترکی عثمانی).

«مناسک حج طوفی» و نام دیگرش «کتاب
مناسک الحج بالترکی»، از احمد سلانیکی،
سلیمانیه، ایاصوفیا: ش۱۴۷۳

«هذا الکتاب، مناسک الحج»، از سال
۱۰۳۹، سنان افندی، سلیمانیه، لاله لی:
۱۱۸۶

«تکمله المناسک»، ایوب صبری پاشا ابن
احمد ارومیه لی، سلیمانیه، دکملی بابا:
ش۱۱۰

کتاب پیشگفته از چندین اثر
مناسکی عربی و ترکی اقتباس شده و
مشتمل بر ادعیه، زیارات، قصه ها، شرایط
و فرایض حج است. توسط مکتبه الفنون
البحریه، به سال ۱۸۷۵ در استانبول، در
مطبعه یحیی افندی چاپ گردیده است.

«مناسک الحج»، سید حسین (م ۱۱۷۰).
سلیمانیه، حاجی محمود: ش۱۹۱

«مناسک الحج»، از صُلحی، کتابخانه
ملت، شرعیه، ش۴۴۵. این اثر، منظوم و
کوتاه است که آن را در حجاز سروده و
مشتمل بر ۶۷ بیت می باشد و ضمن
برگهای ۲۴ ـ ۲۱، شماره یاد شده، درج
گردیده است. احکام حج، ابواب مکه و
منازل میان اسکدار و مکه در آن آمده
است.

«مناسک المسالک»، از عبدالرحمان
هبری، سلیمانیه، لالا اسماعیل: ش۱۰۴

این شخص میان سالهای ۱۰۱۲ تا
۱۰۶۹ (دوران محمد چهارم) می زیسته
است. در باره این کتاب مقاله ای در مجله
پژوهش های تاریخی، ش۶ (اکتبر
۱۹۷۵) چاپ شده است. نویسنده
مدرّس بوده و نیز در شهر ادنا منصب
قضاوت داشته است.

برخی از کتابهای مربوط به حج، که
به طور معمول مشتمل بر احکام و مناسک
حج می باشد، کتابهایی است که باید به
آنها
عنوان دلیل، رهبر، دعا و آداب داد. این گونه
آثار در ترکیه جدید متحوّل و فراوان
شده اما
در دوره عثمانی هم نمونه هایی داشت؛
از جمله:

«رساله متعلق به حج»، کتابخانه ملت،
علی امیری: ش۴۴۹، از سال ۱۲۶۱ ق.

«دلیل الحج فیمناسک الحج»، اسماعیل
حقی حافظ دیوریکی، کتابخانه دانشگاه
مرمره، بخش عربگیری، عمومی:
ش۱۸۱۴

«اسرار مناسک حج شریف»، چاپی از
یونس وهبی، استانبول، ۱۳۱۸ق.

«احیاء حج»، احمد رفعت افندی،
مطبعه عامره عثمانی، ۱۲۵۰ ق.

«مناسک الحج»، سلیمانیه، دارالمثنوی،
ش۱۳۲. در این کتاب پس از گفتن: «اما
بعد»، پیش از آغاز مناسک حج، از
وظایف حاجی سخن می گوید که مفصّل
و جالب است.

«کتاب احوال حج بیت اللّه الحرام و انواعه و
دعائه»، سلیمانیه، یازما باغیشلر، ۱۲۳۳.
در این کتاب نقشه جالب موجود است.

«رساله مناسک حج»، قاضی احمد مختار
افندی الگیریدی (قاضی مصر)، سلیمانیه،
عاشر افندی، ش۲۱۲

«مناسک الحج»، غُباری (م۹۷۴)،
کتابخانه ملت، ش۸۲۰ . این اثر نخستین
کتاب مناسک منظوم می باشد. نویسنده
همراه سلطان سلیمان به عراق آمده و
کتاب دیگری با عنوان «کعبه نامه» به سلطان
تقدیم کرده است.

«رساله مکیه»، از فُوْری (م ۹۷۹).
نسخه این کتاب با نام «رساله فی مناسک» در
سلیمانیه، شهید علی پاشا: ش۲۸۲۸
موجود است. وی همراه سلطان سلیمان
به نخجوان رفت. او در مدرسه سلطانیه
مدرس بوده و در حالی که در شام به
قضاوت اشتغال داشت، درگذشت. وی
در ۳۱ سالگی از اسکندریه به بندر سوئز
سپس به جده ـ مکه و مدینه رفت و این
اثر را به عنوان راهنمای حج در همان
سفر نوشت. این اثر به لحاظ ادبی
ارزشمند می باشد.

کتابهای چاپ شده درموضوع
مناسک، به زبان ترکی و به خط ترکی
عثمانی:

«مناسک حج شریف»، شیخ مصطفی
نیازی (استانبول، تقویم خانه عامره،
۱۲۷۲).

«ادعیه زیارت مدینه طیّبه»، چاپ سنگی،
محمد بیک مطبعه سی، ۱۳۲۳ق.

«رساله دلیل الحرمین»، ابراهیم قدّوم،
چاپ سنگی، ۱۲۹۰ ق.

«رساله میقات»، مصطفی صفوت،
استانبول، مکتبه فنون شاهانه مطبعه سی،
۱۲۸۵ ق.

«منافع الحجاج»، مصطفی حمدی پاشا،
مطبعه عامره، استانبول، ۱۲۸۰

«مناسک حج شریف»، استانبول، شرکت
صحافیه عثمانیه، ۱۳۱۶ق.

«مناسک حج شریف»، شیخ محمد حافظ
مراد نقشبندی، ۱۲۷۳ق.

«دلیل الحج»، کدخدا زاده الحاج حسن
فهمی، استانبول، سنگی، ۱۳۲۷ق.

برخی رساله های فقهی که به
نوعی به مکه مربوط می شود؛ مانند:

«رساله فی بیان صحّه الاقتداء بامام مسجد
الحرام»، عبدالعظیم مکی، (سلیمانیه، اسعد
افندی: ۸۵۸)

«رساله فی جواز صلاه الجنازه فی مسجد الحرام»،
ملاعلی القاری (م ۱۰۱۴)، سلیمانیه،
عاطف افندی، ش۲۸۲۴).

۲ . کتابهای منازل

حج در دوره عثمانی، نوعی
حج گزاری منظم بود و حجاج مسیری
تعریف شده و مشخص داشتند. در هر
سال، یک کاروان دولتی با نام صُرّه
همایون، آماده حرکت شده و با طیّ
منازل مشخص، راه تا مکه را
می پیمودند. مسیرهای آن زمان حج،
هفت عدد بود؛ شام ـ مکه، مصر ـ مکه،
عدن ـ مکه، عمان ـ مکه، لحسا ـ مکه،
بصره ـ مکه، و بغداد ـ مکه.

در دوره عثمانی، صره همایون؛
یعنی همان کاروان دولتی، حرکت خود
را از اسکدار آغاز می کرد و شش ماه
طول می کشید تا به مکه برسد؛ از
استانبول به قونیه، انطاکیه، حلب، شام و
سپس مدینه و بعد به مکه می رسید. قافله
مصر و شام و بغداد، قافله های رسمی
بودند.

کاروان صره همایون از دوازدهم
رجب حرکتشان را آغاز می کردند. این
وضعیت تا سال ۱۲۸۱ قمری ادامه
داشت.

پس از آن که مسافرت با کشتی
رواج
یافت، حجاج مصری با کشتی می رفتند
که راه کوتاه تر می شد. به همین دلیل
دیرتر حرکت می کردند. به سخن دیگر از
سال ۱۲۸۱ / ۱۸۶۴ صره همایون؛
یعنی هدایایی به وسیله کشتی
می فرستادند. مسیر از استانبول به بیروت
و از آنجا به شام می رفت. از شام تا مدینه
ومکه همان مسیر معمولی را طی می کرد.

نمونه این گونه سفرنامه را در
«سیاحتنامه حجاز» از سلیمان شفیق بن علی
کمال، از سال ۱۳۰۸ / ۱۸۹۰ مشاهده
می کنیم. سلیمان شفیق از صاحب منصبان
عثمانی بوده و کل آغاسی در ارتش
عثمانی؛ یعنی فرمانده لشکر توپخانه بود.
این اثر مهمی است که تاکنون به خط
عثمانی مانده و به ترکی لاتینی برگردانده
نشده است.

زمانی که راه آهن شام ـ حجاز
ساخته شد؛ یعنی از سال ۱۳۲۸ =
۱۹۰۸ صرّه به وسیله راه آهن فرستاده
می شد. صره از استانبول به قونیه و از
آنجا به حلب، از حلب به شام و از شام به
مدینه می رفت. رفت و برگشت این سفر با
راه آهن، از استانبول تا مدینه و بازگشت
به استانبول، سه و ماه و ۲۵ روز طول
می کوشید. در باره این دوره، به جز اسناد
صره، سفرنامه ای نداریم و خاطرات
اندکی از آن باقی مانده است.

بعد از باب شدن سفر با هواپیما،
دیگر کسی سفرنامه ای که در آن ذکر
منازل را کرده باشد، ننوشته است!

آثاری که در باره منازل نوشته
شده، سفرنامه هایی است که طی کنندگان
این مسیرها نوشته اند و هدفشان راهنمایی
حجاج بوده است. نام این گونه کتابها،
منازل و یا مراحل است. در این راه های
طولانی، توقفگاه هایی وجود داشت که
کاروان می ایستاد و نویسندگان این کتابها
مطالبی در شرح این توقف گاه ها
می نوشتند.

پس از هر چند توقفگاهی،
محل های اطراق بوده که کاروان چندین
روز در آنجا می ماند؛ مانند قونیه یا خود
دمشق که گاه از ده روز تا بیشتر، کاروان
در آن نقطه می ایستاد تا استراحت کافی
کرده و علاوه کاروان های محلّی به
کاروان اصلی ملحق شوند. این
اطراقگاه ها مزکریت بیشتری داشت و به
صورت نوعی بازار برای تأمین مایحتاج
حجاج نیز عمل می کرد. به همین دلیل،
اطراق گاهها، معمولاً جای های معمور
وآباد بود. نمونه های دیگر از این
اطراق گاه ها، ازنیق، ادنا، حلب و معان
است.

در کتابهای منازل، آگاهی های
مربوط به اطراقگاه ها بیش از نقاط دیگر
است.

باید توجه داشت که اصطلاح
«منازل» از قدیم در کتابهای جغرافیایی
در تمدن اسلامی وجود داشت. در واقع،
دانش منزل شناسی که در اصل برگرفته از
سفر حج بود، از ابتدا در درون تمدن
اسلامی بالید. برای مثال سفرنامه
ناصرخسرو شرح سفر او به حج و
سفرهای حاشیه ای است. اندک اندک شرح
منازل و فواصل شهرها و مناطق، جدی تر
شد. در فرهنگ عثمانی، که ادامه همان
فرهنگ است، حج همچنان موقعیت
بالایی داشت و دانش منزل شناسی هم
موقعیت ویژه خود را دارا بود.

گفتنی است یکی از جهات اهمیت
منازل، اهمیت آنها از دید برید و
نامه رسانی؛ اعم از دولتی و خصوصی
بود. در بسیاری از این منازل، علاوه بر
کاروانسراها، پاسگاه هایی برای حفاظت
از کاروانها و نیز برید وجود داشت که به
آن دربند می گفتند.

آثاری که در باره منازل نوشته
می شد، چون جنبه راهنمایی داشت، بسا
احکام فقهی و مناسک هم در آن نوشته
می شد؛ به طوری که فصل خاصی به
مناسک اختصاص می یافت.

مراحل و تفاوت آنها با یکدیگر،
گاه با تعیین ساعت حرکت میان دو منزل
و ذکر نام هر مرحله و منزل نوشته می شد.

به طور معمول، ادبیات نگارش آثار
منازل آن است که ابتدا علت تألیف
کتابش را بیان می کند، سپس توضیح
می دهد که برای چنین سفری طولانی چه
وسایلی را باید تهیه دید و چگونه باید
خود را آماده ساخت. پس از پایان یافتن
تذکّرات، از منزل نخست که اسکدار
است بحث آغاز شده و سپس در هر
منزل، از وضعیت کلی آنجا، از مسجد،
مقبره و زیارتگاه و تکیه و بناهای
تاریخی یا هر چیز استثنایی و قابل توجه
که دارد، سخن به میان می آید. به طور
معمول وقتی در باره این قبیل اماکن
بحث می شود، تاریخچه ای از
آنها به دست می دهد و در ضمن توصیه
به زیارت آن مقابر می کند. گاه در باره
مردم و ویژگی های آن ها، محصولات
آنجا یا هر چیز دیگر که جلب توجه کند
نیز صحبت به میان می آید. بحث از آب
و هوا و نیز مشخصات مسیر و راه و
این که تنگ است یا
خوب است، به دست می دهد. نام قبایل،
خوراک مردم، گیاهان آن ناحیه، مسائل
سیاسی، حاکم آن دیار و… نمونه های
دیگری از آگاهی هایی بود که در این گونه
کتابها می آمد. برخی از این آگاهی ها
می توانست نیازهای مادی حجاج را
برآورده کرده و به آنان تعلیم دهد که در
هر منزل می توانند چه نوع کاری را انجام
دهند و چه نیازهایی را برآورده سازند.
وجود یا عدم کاروانسرا نیز به طور
معمول در این آثار قید می شد.

به طور کلی توجه دادن به مشکلات
خاص در طول مسیر، یکی از اهداف
اصلی این گونه آثار بود که زائر باید خود
را در برابر آنها آماده می کرد.

بیشتر این آثار به زبان ترکی نوشته
شده؛ زیرا زبان مردم ترکی بوده و هدف
آنان راهنمایی این مردم بوده است. به
علاوه، بیشتر آنها در طول مسیر نوشته
شده و همراه آنان بوده است، به همین
دلیل بسیاری از این نسخه ها که باقی
مانده، آثارِ استفاده مکرر از آنها را حتی
در سفرهای بعدی ملاحظه می کنیم.
بیشتر آنها در قطع کوچک هستند و
شاید دلیل آن این بوده که همراه
اشخاص باشند و جای زیاد نگیرند.

به این گونه کتابها، به جای منازل و
مراحل، گاه مسافت و مسیر هم گفته
می شد. برای نمونه، نام یکی این کتابها،
«کتاب مسیر شوق الأنام إلی الحج» بود.

سبب اندک بودن تعداد کتابهای
مراحل و منازل آن بود که راه کاروان
مشخص بود و نیاز به نوشتن بیش از آن
در این باره نبود. با این حال، چون
بسیاری از زائران، در عمر خود یک بار
به حج مشرّف می شدند،
علاقمند بودند تا فهرستی از منازل و
مراحل بدانند؛ به خصوص این کتابها،
برای کسانی که بنا داشتند از نیمه راه به
کاروان دولتی بپیوندند، یا احیانا عقب
می افتادند و می خواستند محاسبه کنند که
کی و در کجا می توانند به کاروان ملحق
شوند، فایده بخش بود. کاروان های
کوچک محلّی، می بایست از زمان
رسیدن کاروان به اوّلین نقطه ای که
می توانند به کاروان دولتی ملحق شوند،
آگاهی داشته باشند.

بحث مسافت و واحدهای
اندازه گیری هم مطابق مرسوم صورت
می گرفت. واحد ساعت، یکی از
رایج ترین واحدهاست که البته گاه به
حسب آن، مسافت را به فرسنگ، پای
اسب، پای شتر، یا پای آدم تعیین می کرد.

به طور کلّی، برخی از این آثار بسیار
مجمل است؛ به طوری که فقط ساعت و
نام منزل را می آوردند، اما برخی دیگر
مفصل بوده و حالت سفرنامه ای تفصیلی
پیدا می کند.

برخی از آن ها به طور کامل مسیر از
استانبول تا مکه را دارد، اما برخی دیگر
اختصاص به برخی از مسیرها؛ مثلاً راه
قدس ـ مدینه، راه شام ـ مدینه و یا…
دارد. این مطلب بستگی به عوامل
متعددی دارد.

روشن است یکی از فواید جانبیِ
این گونه آثار، ارائه کردن آگاهی های
جغرافیایی از شهرها، روستاها، راهها،
کوه ها، چشمه ها، آب ها و غیره بود.
مسأله آب به خصوص در فاصله میان
شام و مکه، بسیار اهمیت داشت و به
همین دلیل در این باره که آب و چشمه
در آنجا هست یا نه، حساسیت خاصی
وجود داشت. این مسأله به خصوص
میان استانبول تا انطاکیه زیاد مطرح نبود
اما بعد از آن، از حلب به این سو، آب
مهم ترین مسأله می شود.

به هر روی این آثار در حال حاضر،
منبعی برای شناخت این مسیرها و شهرها
و روستاهای آن نواحی است.

برخی از این آثار چندان پر استفاده
بود که از آن ها نسخه های مختلفی مانده
و آشکار است که کسانی از آنها
رونویسی می کردند تا در سفر همراهشان
باشد.

یک مسیر کامل از اسکدار تا مدینه
منوره بر اساس کتاب «منازل الحج» (نسخه
کتابخانه سلمانیه، بخش مهر شاه،
ش۱۵۰) چنین است:

اِسْکُدار، قَرْتال، کَکْبُوزِه، هَرْسَک،
اِزْنیق (اطراق گاه)، لَفْکَه، وزیرخان،
اِسْکی شهر، سید غازی، خسروپاشا،
بُولوادین، اسحاق لو، آق شهر، اِلغین،
لادیک، قونیه (اطراق گاه)، اِسمیل،
قره بیکا، اَرِکلی [اَرِیلی]، اولوقشلا،
چیفته خان، رمضان اوغلو
یایلاسی، چاقط خانی، اطَنا [ادنا]،
مِسیس، قورت قولاغی، پایَس، بَلَن،
انطاکیه (اطراق گاه)، زنباقیه، شعور، مزق،
حما، حمص، ایکی قاپولو، نَبَک، قُدَیْفه
(قطیفه)، شام شریف (اطراق گاه)، ترخانه
خانی، مُضَیرب، مَفْرق، عین الزرقاء،
بَلْقه، قطرانه، بوت قورُسی، عنزه، قلعه
معان (اطراق گاه)،
رأس العقبه، صحرای جقیمان، قلعه
اشملر، صحرای قاع، عاصی خرما، مقابر،
قلعه حیدر، برکه معظمه، دار الحمراء،
مداین صالح، قلعه عُلا، صحرای مطران،
ایکی قاپولو، مدینه اشمه سی، نخلتین،
دارالقرار مدینه منوره.

به صورت معمول، کاروان دولتی
از قدس نمی گذشت، اما به دلیل آن که
برخی از افراد در طول مسیر به زیارت
قدس هم می رفتند، برخی از این آثار،
مشتمل بر شرح منازل مسیر قدس نیز
هست.

گاه مسیرهای خاصی، حالت فرعی
و اصلی پیدا می کرد و به همین دلیل،
منازل متفاوت می شد. برخی از
نویسندگان این منازل، مراحل مختلف
فرعی و اصلی را در آثار خود شرح
می دهند. این تغییر مسیر میان شام و
اسکدار بیش از مسیرهای دیگر است.

در برخی از اوقات، به دلیل بروز
مشکلاتی خاص، مسیر کاروان دولتی در
حد محدودی عوض می شد. این
مشکلات به عدم وجود امنیت باز
می گشت، گرچه معمولاً همراه کاروان
دولتی، نیروهای نظامیِ زبده ای وجود
داشتند که از کاروان محافظت می کردند.
به هر حال، باید تاریخ های ورود به
منازل معیّن باشد، به خصوص در شام که
جشن های خاصی برگزار می شد و ممکن
نبود که از آن تخطّی شود.

همین طور، گاه کاروان، به دلایل
خاصی، در برخی از مراحل توقف
نمی کرد و این به دلیل آن بود که
وقت های تلف شده جبران شود.

با تأسف این کتابها که دیگر نیاز
روز مردم نیستند و تنها از طرف
پژوهشگران روی آنها باید کار شود،
مورد بی توجهی قرار گرفته و تا امروز، تا
آن جا که می دانیم، هیچ متنی از آن
منازل به ترکی لاتینی ترجمه نشده است.
گزارش برخی از آنها در برخی از
مجلات آمده است.

باید توجه داشت که اطلاعات
معمول در باره راه ها، در دفاتر صره، با
دقت نوشته می شد. این کار امیر صره بود
که گزارش تمامی مسیر را بنویسد. بنابر
این، جز در حد عمومی و به قصد
برآوردن نیاز مردمی که به دفاتر صره
دسترسی نداشتند، هدفی برای نوشتن آنها
در کار نبود و توسط مردم پیش از
حرکت یا در طول راه مطالعه می شد.

برخی از این آثار مسیر بازگشت را
نیز شرح می دهند، هرچند تعداد آنها
اندک است.

<