پاورپوینت کامل معماری کربلا در گذر تاریخ ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint

توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت کامل معماری کربلا در گذر تاریخ ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت کامل معماری کربلا در گذر تاریخ ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت کامل معماری کربلا در گذر تاریخ ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint :

۷۱

ترجمه و تلخیص: محمد حسین خوشنویس

میان شهر کربلا و فرهنگ اسلامی خدمات متقابلی صورت گرفته است. از سویی این شهر در ساخت و تحکیم پایه های تمدّن اسلامی و بلکه در نشر آن نقش به سزایی داشته و از سوی دیگر فرهنگ اسلامی نیز تاثیر چشم گیری در ساختار کربلا بر جای گذاشته و فضای این شهر، اعم از مسجد و مدرسه و حسینیه و بازار و کاروانسرا، آکنده از جلوه های زیبای فرهنگ و معماری اسلامی بوده و هست.

هدف از بررسی ابعاد و ویژگی های معماری شهر مقدس کربلا سیر تاریخی آن در دوره های مختلف و نیم نگاهی به تأثیرات معنوی و روحانی آن است. شکل معماری بناهای قدیمی شهر نشان می دهد که طرّاحی آنها از معماری عراقی- اسلامی الگو گرفته است.

مهم ترین نشانه های معماری کربلا را می توان در گنبد و گلدسته و طاق و رواق و صحن و اندرونی ها دید. تزئیناتی شامل مُقرنَس کاری، آجرنما کردن و گچبری با پنجره های کوچک با شیشه های رنگی بسیار چشم نواز است. خوب است بدانیم که شهرهای اسلامی به سه دسته تقسیم می شوند: شهرهایی که پیش از ظهور اسلام تأسیس شده اند و اسلام به آنها راه یافت و آنها اسلام را پذیرفتند؛ مثل دمشق در سوریه، اسکندریه در مصر و استانبول در ترکیه، و شهرهایی که پس از ظهور اسلام و به دست مسلمانان تأسیس شدند؛ مثل بصره و کوفه در عراق و قاهره در مصر، و شهرهایی که به واسطه وجود حرم اهل بیت (علیهم السلام) به وجود آمدند؛ مثل نجف و کربلا در عراق.

در دسته سوم، شهرها این گونه به وجود آمده اند که ابتدا پیکر یکی از امامان یا امام زادگان در زمینی به خاک سپرده شده و به مرور دوستداران ایشان در اطراف آن مرقد ساکن شده اند و به تدریج بر جمعیتشان افزوده شده است.

منطقه کربلا و حومه آن به دلیل داشتن هوای معتدل، آب فراوان و خاک حاصلخیز، حتی پیش از اسلام نیز محلّ سکونت مردمانی بوده است. پیدا شدن آثار باستانی گوناگون دلالت بر قدمت شهر کربلا دارد. در محرّم سال ۶۱ هجری امام حسین (ع) و اهل بیت و یارانش در زمین کربلای امروز که غیرمسکونی بود، فرود آمدند؛ ولی در اطراف این سرزمین روستاهای آباد و قابل سکونتی وجود داشت؛ مثل روستای «عین تمر» که خُرما یکی از محصولات معروف آن است و روستای «غاضریه» که اکنون به منطقه «حسینیه» شناخته می شود و میوه های فراوانی دارد. در زاویه شمال غربی کربلای کنونی خرابه های متراکمی وجود دارد که گفته می شود از آثار کربلای قدیم است. قدیمی ترین آنها غارهای دست سازی است که در سمت راست «وادی طار» واقع شده است. این منطقه قبل از ایجاد دریاچه «رزازه»[۱] جزء فرات قدیم بوده است. قدمت این غارها به حدود هزاره سوم پیش از میلاد بازمی گردد که احتمالًا در آغاز برای اهداف نظامی بوده و بعدها به گورستان تبدیل شده است، موقعیت این غارها در ۳۰ کیلومتری جنوب غرب کربلاست. در این مجال گزارش کوتاهی از معماری کربلا ارائه و به برخی نمونه ها اشاره شده است.

پیشینه و سبک معماری در کربلا

در کربلا دو سبک معماری به چشم می خورد: یکی معماری عراقی (از این جهت که کربلا بخشی از خاک عراق است) و دیگری فنون معماری اسلامی است که به تأثیر از سبک اول و مرحله به مرحله به پیش رفته است، بسیاری از این تأثیرات در دوره خلافت عبّاسیان بوده است. در ساخت بناها از مصالح بومی و محلّی کربلا استفاده شده که این نمونه ای برای سبک معماری عراقی است و شهرهای متمدن اطراف کربلا مثل «اور»[۲] و «ورکه»[۳] از این روش پیروی کرده اند که آثارش تاکنون باقی است. همچنین تمام کوچه ها و خیابان ها و بازارهای شهر به حرمین حسینی و عبّاسی منتهی می شود که این نیز نمونه ای برای سبک معماری اسلامی است و در حقیقت کربلا یک نمونه کامل معماری در دوره های اولیه اسلامی می باشد. در بناهای فرهنگی شهر نیز فقط از موادّ اولیه محلّی بهره برداری نشده، بلکه «مرمر» و دیگر سنگ های تزئینی و خشت های کمیاب وارداتی در این ابنیه برای تزئین یا مواد اصلّی ساخت به کار گرفته شده است.

عظمت و وسعت حرم ها، ارتفاع دیوار و میادین روباز، استفاده از سرامیک و موزائیک و آجر و گچ و کاشی در ساخت بنا در کربلا نشان دهنده تأثیرات هنر اسلامی است. استفاده از کاشی های رنگی به خصوص در قرون سه و چهار، استفاده از سفّال برّاق برای آراستن حرم های مطهّر در قرن هفتم و هشتم و استفاده از آجر و گچ در قرن نُهم و دهم در این فهرست جای می گیرد.

نقش های هندسی و نوشتاری مخصوصاً خطّ عربی از این جُمله است. این نوشته ها با دو خط بوده است: خط کوفی که دارای حروفی کشیده و زاویه دارست، و خطّ نسخ که حروفی انعطاف پذیر دارد.

مُقرنس کاری با آجر و گچ، از عناصر مهم تزئینات در معماری بومی کربلاست. استفاده از تخته های مشبّک بر روی مراقد مطهر و بهره بُردن از قطعات مسی همراه با یک لایه طلا برای پوشاندن گنبد و گلدسته در دوره صفوی ها از نمادهای بارز این هنر شگرف است.

مصالح ساختمانی و معماری در کربلا

الف: آجر

شهرهای جنوبی و مرکزی عراق دارای زمین های رسوبی است که از خاک تشکیل شده است. بدین ترتیب گل اصلی ترین ماده سازنده بناها بوده است. بلوک های آماده شده از گِل را «طوف» یا «طابوق» می نامند. قالب های گِلی با نور خورشید زود خشک می شد و مخلوطی از کاه وگِل که در فارسی به آن «خشت» می گویند.

از ویژگی های مهم «طابوق» ارزان بودن و مقاومت زیاد و انعطاف پذیری بود و به همراه گچ که برای اتّصال آجرها به کار می رفت، امکان ساخت اشکال هندسی مثل طاق های قوسی شکل و گنبدها را فراهم می کرد. [۴] این خشت ها با اشکال و رنگ های مختلف و در اندازه های گوناگون ساخته می شد که به «طواف کربلایی» معروف بود و گاهی به همین نام صادر هم می شد. امروزه نیز برای ساختن خانه های روستایی حومه کربلا از «طوف» استفاده می شود.

ب: قیر

از جمله مصالح بومی دیگر «قیر» است که در برخی مناطق عراق مثل «هیت» و «قیاره» روی زمین به طور شناور و طبیعی وجود دارد. قیر یک ماده چسبان است که از آن برای پوشش کف و بدنه حوض و کانال آب استفاده می شود. همچنین این ماده را در عایق کاری پشت بام و سطح بیرونی دیوار به کار می برند.

ج: چوب

تنه درختان خرما از چوبی محکم و مقاوم تشکیل شده است و مقاومت بیشتری نسبت به سایر چوب ها دارد. در معماری گذشته، چوب به مقدار زیاد در اسکلت همه بناها مخصوصاً سقف استفاده می شد، امّا امروزه طبقه متوسّط و پایین اقتصادی جامعه از چوب در ساخت خانه ها استفاده می کنند.

درخت سپیدار یا همان صنوبر نیز در مناطق شمالی عراق به وفور یافت می شود و از نظر استحکام، از تنه درخت خرما بهتر است و برای ساخت در و پنجره و نما و دیوار و بالکن کاربُرد دارد. علت استفاده از چوب، سبک بودن بالکن و حفظ خنکی داخل اتاق در تابستان است.

د: آهن

در گذشته به ندرت از «آهن» استفاده می شد و آن مقدار اندک هم برای ایمن سازی خانه در برابر سرقت و دستبرد بوده است. امّا در حال حاضر تیرآهن ها جایگزین مناسبی برای الوارهای چوبی است، تا جایی که از چوب نه در اسکلت خانه، بلکه برای زینت استفاده می شود. با روی کار آمدن آهن، به طبع کم کم معماری و کار با چوب کم رنگ شد.

ه: مخلوط مصالح

مخلوطی از آهک و خاکستر چوب و خرده سرامیک در ساخت پایه ها و ستون ها و برای جلوگیری از نفوذ رطوبت در بنای ساختمان استفاده می شد.

و: سنگ مرمر

عمدتاً وارداتی بود و جنبه زینتی داشت.

ز: بوره

یک ماده شیمیایی بود که به عنوان برّاق کننده به کار می رفت؛ یعنی بعد از گچ کاری و خشک شُدن آن، روی گچ لایه ای از «بوره» می کشیدند.

پاورپوینت کامل معماری کربلا در گذر تاریخ ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint اسلام

الف: از قرن اوّل هجری تا ابتدای قرن دهم

در ۱۲ محرّم سال ۶۱ هجری، یعنی دو روز پس از واقعه عاشورا بنای تأسیس شهر کربلا نهاده شد. خانه هایی گرداگرد حرم امام حسین و حضرت عباس (علیهما السلام) ساخته شد و به مرور گسترش یافت. در سال ۲۸۰ قمری چند واحد مسکونی مخصوص زُوّار ساخته شد. در زمان عضدالدوله، پادشاه شیعی آل بویه برای اولین بار به دور شهر کربلا دیواری با سه دروازه کشیده شد. [۵] مساحت شهر در این زمان ۲۴۰۰ متر مربع بود. ساختن این دیوار، آبادانی و رونق اقتصادی کربلا را با رکود مواجه کرد، امّا در عوض، از گزند حوادثی چون دستبرد و تخریب توسّط دشمنان در امان ماند. [۶] برای جبران این نقیصه، به دستور عضدالدوله دیلمی چند واحد تجاری تأسیس شد که در رفع این مشکل بسیار مؤثر بود.

در سال ۴۱۲ قمری به دستور حسن بن فضل که از وزرای آل بویه بود، دیوار وسیع تری برای کربلا ساخته و دیوار قدیمی تخریب شد. در چهار طرف شهر چهار دروازه آهنی نصب گردید که به حفاظت بیشتر شهر کمک می کرد.

در سال ۷۶۷ قمری «سلطان اویس بهادرخان جلایری»[۷] به آبادانی کربلا اهتمام فراوان داشت و تلاش بسیار کرد که به نوبه خود قابل توجه است. فعالیت های او رونق و آبادانی بسیاری برای شهر در پی داشت. [۸] اصلی ترین فنون معماری اسلامی در عصر جلایری در کربلا به کار گرفته شد. سبک تزئین بناهای مذهبی با استفاده از نقش و نگار و به کار بردن قطعه های کوچک خاتم کاری شده و سفال های رنگارنگ در مساجد و دیگر ابنیه بسیار شهره گردید.

ب: از ابتدای قرن دهم هجری تا نیمه قرن چهارده

در دوره صفوی ها بنّاها و معماران و هنرمندان در تخصّص های گوناگون، از اقصی نقاط سرزمین های اسلامی در کربلا گرد هم آمدند و گران ترین مصالح ساختمانی مثل سنگ مرمر و چوب های گران بها وارد کربلا شد.

در سال ۱۹۱۴ میلادی پس از جنگ جهانی اول، ساختمان های جدید و خیابان های عریض با معماری نسبتاً جدید ساخته شد. پیش از آن در سال ۱۲۱۷ قمری و با تلاش آیت الله سید علی طباطبائی (صاحب ریاض) سومین دیوار با شش دروازه که هر یک نامی مخصوص داشت، ساخته شد.

ج: از نیمه قرن چهاردهم قمری به بعد

از حدود سال ۱۳۳۰ قمری و تقریباً همزمان با استقلال نسبی دولت عراق و کوتاه شدن دست استعمار پیر، شیوه های معماری غربی به این کشور و به تبع به کربلا راه یافت. معماری غربی نیز به معنای فرار از کوچه های تنگ و باریک و پُر پیچ و خم و واردات مصالح ساختمانی جدید مثل سیمان در ساختار معماری این شهر بود. در این دوره، ساختمان های مهمّی بنا نهاده شد. کاروانسرای هندیان که «بُهْره ها» آن را ساختند و ساختمان اداره آب و برق و اداره پست و کتابخانه ها و شهرداری به وجود آمد. همچنین میدانی بزرگ در بین الحرمین برای تجّمعات اهالی شهر کربلا و زائران ساخته شد. برای این منظور خانه های در مسیر تخریب شد و به جای آنها در دو طرف مغازه ها و خانه هایی ساخته شد. بازار عرب، بازار حسین، بازار خیمه گاه و بازار عباس در نقاط مختلف این میدان به وجود آمد. [۹]

شهرداری کربلا در طی سال های ۱۹۳۵ تا ۱۹۴۸ میلادی اقدام به ساخت خیابان کمربندی به دور حرم مطهر حسینی و عبّاسی نمود. از ۱۹۵۴ تا ۱۹۹۲ میلادی شهرک های متعددی در فواصل معینی از کربلا ساخته شد. نام های برخی از این شهرک ها عبارت است از: معلّمین، اسکان، حسین و عباس (ع)، حُرّ، رمضان، شهداء، سلام انتصار و تعاون. [۱۰]

در نقشه این شهرک ها صرفاً از معماری جدید استفاده شده و معماری اصیل عراقی- اسلامی مورد توجّه قرار نگرفت. در طول دو دهه گذشته نیز ساختمان هایی مخصوصاً در میدان بزرگ بین الحرمین ساخته شد که هیچ ارتباطی با فرهنگ اسلامی ندارد. در سال ۲۰۰۶ میلادی کمیته ای فنّی در کربلا تأسیس شد که وظیفه اش ارائه شروطی لازم الاجرا برای طرح نقشه کشی بناهای جدید به دفاتر مشاوره مهندسی عراقی بود تا از آن پس در ساخت ابنیه، به اصول معماری قدیم توجّه شود تا اگر همان سبک قابل اجرا نیست، حداقل ویژگی های آن در معماری جدید تا حدّ ممکن پیاده شود.

معماری در بناهای مذهبی و فرهنگی کربلا

الف: حرم مطهر امام حسین (ع)

۱- ابتدایی ترین بنای مسقّف به همراه گنبد، توسط مختار ثقفی در سال ۶۶ قمری ساخته شد. حرم امام حسین (ع) در ابتدا دو درب، یکی در ضلع شرقی و دیگری در ضلع جنوبی داشت.

۲- در سال ۱۹۴ قمری بنای حرم مطهّر بازسازی شد که مواد آن آجر و گچ بود.

۳- در سال ۲۴۲ قمری برای سومین بار ساختمان حرم بازسازی شد.

۴- در سال ۲۷۷ قمری سادات حسنی تعمیرات اساسی در حرم انجام دادند.

۵- در سال ۲۸۰ قمری دیواری دور حرم امام حسین (ع) ساخته شد.

۶- در سال ۳۶۳ قمری عضدالدوله بویهی چهار درب برای حرم تعبیه کرد و گنبد جدیدی برای حرم ساخت. چهار رواق در اطراف بنای اصلی ساخته شد. فضای داخلی بنا با چوب ساج سُرخ مزین شد. حیاط وسیعی نیز به این سازه اضافه شد.

۷- در سال ۳۹۸ قمری دور تا دور حیاط دیواری کشیده شد که از چهار طرف درب داشت.

۸- در دولت آل بویه، ششمین ساختمان برای حرم ساخته شد. این همان بنائی است که ابن بطوطه در سفر به کربلا آن را مشاهده و درباره آن مطالبی نوشته است. [۱۱]

۹- در سال ۷۴۷ قمری برای اولین بار دو گلدسته برای حرم مطهر ساخته شد. در همین سال گنبد تجدید گردید.

معماری کنونی حرم امام حسین (ع)[۱۲]

مهم ترین و بارزترین ویژگی این حرم وسعت و عظمت بنا و سبک معماری آن است. در اطراف روضه منوّره صحن بزرگی وجود دارد که از هر سو ایوان هایی بر آن اشراف دارد. بر بالای هر ایوان، طاق هایی نیم دایره ساخته شده است. مصالح اصلی ساختمان، آجر و گچ است و تزئیناتی مثل طلاکاری و نقره کاری و آیینه کاری و کاشی کاری روی آن را پوشانده است. نمای خارجی گنبد با لایه ای از طلا پوشیده شده؛ به جز حاشیه آن که با کاشی آبی رنگ به آیات قرآن کریم منقش است و به مانند تاجی بر سر گنبد خودنمایی می کند. نمای داخلی گنبد با آیینه و کریستال زیور بسته شده است.

بر روی قبر مطهّر صندوقی نقره ایست که دریچه ای زرّین دارد. چهار طرف ضریح چهار رواق بزرگ قرار گرفته است که با سنگ مرمر پوشیده شده. رواق شمالی به «رواق شاه» معروف بوده؛ چون قبور شاهان قاجار در گوشه آن واقع گردیده. این رواق به مانند مسجد است و در آن نماز اقامه می شود. رواق غربی به «رواق سید ابراهیم مُجاب» در رواق سمت قبله به رواق «حبیب» (بن مظاهر) شُهره است.

این چهار رواق، هشت درب دارد که به صحن مطهّر باز می شود. مهم ترین درب معروف به «درب طلا» است که در رواق حبیب قرار گرفته و جلوی آن ایوان طلا واقع شده است. قطر هر گلدسته در پایچه چهار متر است و ۶۵ حجره دور تا دور صحن ساخته شده و مقابل هر یک، ایوانی کوچک وجود دارد. در اکثر این حجره ها قبور بزرگان و عُلما و شخصیت های مذهبی قرار دارد و برخی نیز مقابر خانوادگی است.

حرم مطهر دارای ده درب است:

۱- باب قبله: از قدیمی ترین ورودی های آستان مقدّس حسینی است.

۲- باب زینبیه: این درب به تلّ زینبیه» منتهی می شود.

۳- باب سلطانی: سازنده این درب، یکی از سلاطین عثمانی بوده است.

۴- باب سدره: در ورودی این درب درخت سدری بوده که نشانه حرم مطهّر بوده است.

۵- باب شهداء: به آن باب صافی و باب صحن صغیر هم می گویند.

۶- باب قاضی الحاجات: به آن باب مُراد هم می گویند.

چهار درب دیگر جدید التأسیس هستند:

۷- باب رأس الحسین: این درب مقابل موضع سر مطهّر امام حسین (ع) است.

۸- باب کرامت: این ورودی دارای طاقی هلالی شکل است که با کاشی کاری زیبایی مزین شده است.

۹- باب رجاء: این درب در زاویه جنوب شرقی صحن قرار گرفته است.

۱۰- باب صالحین: این درب در ضلع شمالی صحن گشوده شده است.

ب: حرم مطهّر حضرت ابالفضل (ع)

این حرم دومین اثر مهم معماری اسلامی پس از حرم سیدالشهداء (ع) است. اولین بنا بر روی مرقد مطهر در سال ۳۷۲ قمری به دستور عضدالدوله بویهی به همراه گنبدی از آجر و گچ ساخته شد. [۱۳]

در سال ۶۸۳ قمری گنبد مطهر با کاشی آبی رنگ پوشیده شد و ضریحی روی مرقد مطهر قرار گرفت و ایوانی در ضلع قبله ساخته شد. [۱۴]

در سال ۱۲۲۱ قمری دو گلدسته کاشی کاری شده و در سال ۱۳۷۵ قمری گنبد حرم مُطلّا گردید. [۱۵] نقشه آستان مقدس حضرت ابالفضل (ع) از نظر معماری تفاوت زیادی با آستان قُدس حسینی ندارد؛ [۱۶] تنها تفاوت در اندازه رواق ها و درب های حرم است. تفاوت دیگر، وجود یک کانال مستطیل شکل است که حرم مطهر عباسی را دربرگرفته و به زیرزمین یعنی مکانی که بدن مطهر حضرت قرار دارد، ختم می شود. [۱۷]

درب های حرم مطهّر یازده باب است:

۱- باب قبله: قدیمی ترین درب است.

۲- باب امام حسین (ع).

۳- باب امام حسن (ع): این درب و درب قبلی در بین الحرمین باز می شود.

۴- باب صاحب الزمان (عج): این درب به خیابان صاحب الزمان باز می شود.

۵- باب امام موسی کاظم (ع): این درب در ضلع غربی حرم مطهر قرار گرفته است.

۶- باب امام محمد جواد (ع): این درب در ضلع شمالی حرم مطهر واقع شده است.

۷- باب امام علی هادی (ع): این درب در ضلع شمالی حرم واقع شده است.

۸- باب علقمی: نام دیگرش باب فُرات است.

۹- باب امام امیر مؤمنان (ع): این درب و درب قبلی در ضلع شرقی واقع شده است.

۱۰- باب ام البنین (س).

۱۱- باب امام رضا (ع): این درب و درب قبلی مخصوص بانوان است.

مهمانخانه حرم مطهّر دارای سه طبقه است، زیرزمین انبار مواد غذایی، هم کف آشپزخانه و طبقه اوّل سالن غذاخوری است.

ج: آرامگاه ها

۱- آرامگاه حرّ بن یزید ریاحی: به دستور شاه صفوی، بنایی عظیم همراه گنبدی از آجر و گچ در سال ۹۱۴ قمری به ضمیمه یک حیاط برای این آرامگاه ساخته شد. چهارصد سال بعد آقاحسین خان همدانی گنبد را کاشی کرد. [۱۸] اکنون ضریحی از نقره بر روی مرقد مطهّر قرار گرفته است. در چهار طرف حیاط اتاق های کوچکی برای استراحت زائران ساخته شده است. [۱۹]

۲- آرامگاه عون بن عبدالله: این آرامگاه در فاصله دوازده کیلومتری شمال شرقی کربلا واقع شده است. در ابتدا یک رواق طولانی با یک ورودی داشت. رواق با آجر و کاشی کاری تزئین شده است. صندوقی چوبی بر روی مرقد مطهّر قرار گرفته است. گنبدی به قطر شش متر بر فراز بنا خودنمایی می کند. ارتفاع این گنبد هفت متر است. در چهار طرف ضریح مطهّر چهار درب وجود دارد که به رواقی باز می شود و دور تا دور بنای حرم را حیاطی با دو درب فرا گرفته است. [۲۰]

۳- آرامگاه احمد بن فهد حلّی: این فقیه بزرگ در سال ۸۴۱ ق وفات یافت. [۲۱] وی در خیابان قبله در خانه خود به خاک سپرده شد. به دستور آیت الله سید محسن حکیم مرجع تقلید وقت، بنایی بر روی مرقد ایشان ساختند. [۲۲] در کنار مرقد، مدرسه ای برای طلّاب علوم دینی ساخته شد که به «مدرسه ابن فهد» مشهور گردید. بخشی نیز برای استراحت قرار داده شد. [۲۳]

۴- آرامگاه سید ابوهاشم (احمد بن موسی): آرامگاه این بزرگوار که به امام موسی کاظم (ع) منتسب است، در ۷۵ کیلومتری غرب کربلا واقع شده است. او به سال ۷۴۵ ق

وفات یافت. این آرامگاه دارای ضریح و صحن وسیع و ایوان های متعدّد است. گنبد با کاشی آبی تزئین شده است. بخشی نیز برای استراحت زائران در نظر گرفته شده است.

د: مقامات

«مقام» مکانی است که انبیا و ائمه و صحابه و اولیاء در آنها حضور داشته اند؛ حتی اگر این حضور به اندازه به جا آوردن یک نماز دو رکعتی بوده باشد. در کربلا ۱۴ مقام وجود دارد که برخی گمنام است. مقامات دارای بناهای ساده ای هستند که برخی مانند مقام مهدی و تلّ زینبیه ساختمانی مستقل دارد و برخی جزئی از یک عمارت بزرگ تر هستند. بیشتر مقامات از آجر و گچ ساخته شده اند و با کاشی مزین شده اند.

۱- مقام امام مهدی (عج): گفته اند که حضرت ولی عصر (عج) در این مکان نماز خوانده اند. در مسیر ورودی شهر کربلا از طرف باب بغداد قرار گرفته است. این مقام دارای صحن و یک غذاخوری و آشپزخانه است. عمارت این مقام، زمینی مستطیل شکل دارد که مساحت آن به ۴۰۰ متر مربع می رسد.

۲- مقام تلّ زینبیه: در ضلع غربی حرم مطهّر واقع شده است. معروف است زینب کبری (س) در روز عاشورا بر روی تپه ایستاده و ناظر وقایع دردناک آن روز بوده است. ساختمان مقام از سطح زمین ۵/ ۱ متر بالاتر است. مقام شامل دو بخش است: بخش جلویی و قسمت پشتی که مصلّی است.

۳- خیمه گاه (مُخَیم): از برجسته ترین آثار معماری شهر کربلاست. نام قدیم محلّه، آل عیسی بوده و تا مدّتی نیز به مقام زین العابدین (ع) شهرت داشته است. میرزا ابوطالب اصفهانی در بازدید خود از خیمه گاه می نویسد: همسر میرزا شفیع مازندرانی عمارت شایسته ای در این جا بنا کرده است. در نزدیکی مقام نیز کاروان سرایی قرار دارد که با فوت میرزا شفیع نیمه کاره باقی ماند. [۲۴] نمای خارجی گنبد با کاشی آبی رنگ پوشیده شده است. در کنار دیوارهای داخلی ساختمان اتاق های کوچکی برای قرائت قرآن کریم تعبیه شده است.

ه: مساجد

شهرت کربلای مُعلّی علاوه بر حرمین شریفین مرهون مساجدی است که مرکز انتشار فرهنگ دینی بوده است. تاریخ اولین مسجدی که در کربلا ساخته شد، به سال ۳۶۹ ق بازمی گردد که مسجد «رأس الحسین» نام دارد. [۲۵]

ساخت مساجد، جدا از تأثیرات شگرف معنوی، پیشرفت و شکوفایی چشم گیری را در هنر معماری اسلامی به ارمغان آورد. سبک و هنر برخی از ملّت هایی که در قلمروی اسلام بودند، در بروز و ظهور معماری در کربلا سهیم بوده است. با توجه به نقشه کشی مساجد در کربلا شناخت این تأثیرات آسان است. برخی از این مساجد از ابتدای تأسیس تاکنون به همان شکل باقی مانده اند و برخی تمام اصالت خود را به علت بازسازی یا بی توجّهی از دست داده اند و برخی مساجد نیز به بهانه ساماندهی مرکز شهر، تخریب شده اند. بسیاری از این مساجد شاهکارهای معماری اسلامی بوده اند.

مساجد کربلا در مقایسه با مساجد شهرهای دیگر عراق از مساحت کمتری برخوردار است. سقف عمده مساجد کربلا روی ستون های آجری یا سنگی یا چوبی قرار می گیرد. از ستون های عمودی موازی دیوار قبله و محراب تشکیل می شود. حیاط درونی مسجد روباز است که ستون هایی دور تا دور آن را احاطه کرده است. برخی مساجد به علّت کوچکی، حیاط ندارند؛ مخصوصاً مساجد نزدیک حرم های مطهّر.

بیشتر مساجد کربلا گلدسته ندارند. مصالح ساخت مساجد، آجر و گچ است. بیشتر مساجد کربلا از تزئینات زیبای سرامیک برای پوشش درهای ورودی و دیوارهای بیرونی استفاده می کنند. سطح ستون ها با مرمر یا گچ پوشیده می شود. خطوط چشم نواز آیات قرآن کریم را به نسخ نوشته اند. چوب های کمیاب وارداتی نیز کم و بیش در مساجد دیده می شود. هیچ خیابان اصلی و هیچ محلّه ای در کربلا نیست که خالی از مسجد باشد. مهم ترینِ آنها عبارت اند از:

۱- مسجد رأس الحسین: نزدیک درب سدر و در مقابل سر مقدس حضرت امام حسین (ع) تأسیس شد. [۲۶]

۲- مسجد عمران بن شاهین: این مسجد از قدیمی ترین مساجد شهر کربلاست که به سال ۳۶۹ ق ساخته شد. [۲۷]

۳- حسینیه اولاد عامر: این حسینیه در سال ۱۳۷۵ ق به سبک معماری جدید ساخته شد. چهارهزار متر مربع مساحت دارد و دارای دو طبقه است. طبقه بالای مسجد و ایوان ها برای کارهای مدیریت مسجد و استراحت در نظر گرفته شده است. گنبد این حسینیه از لحاظ طرّاحی و معماری، یکی از آثار بی نظیر است.

ز: مدارس

کربلا چندین قرن، مرکز علم و ادب و اندیشه بوده و در دوره های گوناگون، فقیهان بزرگ و دانشمندان برجسته ای در این شهر حضور داشته اند. اولین مدرسه در کربلا به دستور عضدالدوله بویهی در سال ۳۶۹ ق ساخته شد که به مدرسه «عضدیه» شهره شد.

مدارس کربلا عمدتاً دارای صفات و ویژگی های معماری خاصّی هستند که با هدفی که برای آن ساخته شده اند، هماهنگی دارند. طرّاحی آنها نشان دهنده نوعی سبک معروف معماری در عراق است که به علت انتسابش به شهر «حیره» که نزدیک کوفه واقع شده، سبک «حیری» نامیده می شود.

در این سبک معماری، حیاط مدرسه نقشی چشم گیر در بنای مدرسه دارد و سپس ایوان های مسقّف و اتاق ها و نمازخانه، راهرو و درب ورودی نسبت به حیاط سنجیده می شود. این سبک، نشان دهنده نظامی است که در همه بناهای اسلامی از آن پیروی شده و نیز شیوه ای از طرّاحی بوده که براساس نیازهای زندگی اجتماعی تدارک شده است.

معمولا در میان حیاط حوضی با فوّاره قرار دارد که به خنکی فضای مدرسه کمک می کند و جلوه بصری هم دارد. نمای بیرونی شامل درهای ورودی است که گاهی پنجره هایی در آن تعبیه شده است. در نمای بیرونی دیوار برخی مدارس دینی و روی سطح مشخّصی از آنها اشکالی از آجر دیده می شود که ظاهری زیبا و جالب به این ساختمان ها داده است.

در ساخت برخی مدارس دینی کربلا از آجرهای بزرگ و گچ استفاده شده است. این مدارس از داخل با سرامیک رنگی و گچ که در میان آنها نوشته هایی از آیات قرآن کریم به چشم می خورد، زینت داده شده است. همچنین با ابزار زینتی گوناگون مثل چوب و شیشه های رنگی پنجره ها و آشپزخانه را جلوه می دهند. غالب مدارس دارای حجره ها و اتاق هایی برای سکونت طلّاب هستند و برخی نیز از این امکان بی بهره اند.

مدارس معروف کربلا

۱- مدرسه سردار حسن خان: دارای هفتاد حجره بوده است. در سال ۱۱۸۰ ق تأسیس شده و دیوارهای آن با تزئینات مهندسی و نوشته های زیبایی پوشیده شده است.

۲- مدرسه سید محمد مجاهد: در دو طبقه با دوازده حجره به سال ۱۲۷۰ ق تأسیس شد.

۳- مدرسه صدر اعظم نوری: در سال ۱۲۶۸ ق تأسیس شد.

۴- مدرسه زینبیه: به سال ۱۲۷۶ ق ساخته شد.

۵- مدرسه هندی: در دو طبقه و ۲۲ حجره ساخته شد و کتابخانه ای عمومی داشت.

۶- مدرسه بادکوبه: در سه طبقه و ۳۰ حجره، با یک کتابخانه عمومی در سال ۱۲۷۰ ق تأسیس شد.

۷- مدرسه بُقعه: در دو طبقه و ۲۰ حجره تأسیس شد.

۸- مدرسه سلیمیه: مدرسه ای کوچک در دو طبقه و ۱۳ حجره در سال ۱۲۵۰ ق تأسیس شد.

۹- مدرسه مهدیه: در دو طبقه و ۲۴ حجره در سال ۱۲۸۴ ق تأسیس شد.

۱۰- مدرسه میرزا کریم شیرازی: با فضای داخلی و وسیع و در یک طبقه و ۱۱ اتاق در سال ۱۲۸۷ ق تأسیس شد.

۱۱- مدرسه ابن فهد حلّی: در زمینی وسیع شامل نمازخانه و دو طبقه و چهل حجره و یک کتابخانه عمومی در سال ۱۳۸۵ ق تأسیس شد.

۱۲- مدرسه آیت الله بروجردی: سبک معماری مدرسه بروجردی در نوع خود پدیده ای شکوهمند و زیباست. این مدرسه دو طبقه و ۲۰ حجره دارد و به سال ۱۳۸۰ ق ساخته شد.

۱۳- مدرسه شریف العلما: مدرسه ای در دو طبقه و دارای ۲۲ حجره است.

۱۴- مدرسه امام باقر (ع): در این مدرسه اتاق های مطالعه و اتاق خواب و استراحت جدا شده و دارای کتابخانه ای عمومی است. در ۱۳۸۱ ق تأسیس شده است.

۱۵- مدرسه حسینیه: در زمینی به مساحت ۴۰۰ متر، با ۲۸ حجره به سال ۱۲۸۸ ق ساخته شد.

۱۶- مدرسه مازندرانی: شیخ محمدمهدی مازندرانی (متوفای ۱۳۸۴ ق) این مدرسه را تأسیس کرد.

۱۷- مدرسه آیت الله خوئی: به دستور آیت الله خوئی به سال ۱۳۹۵ ق تأسیس شد.

۱۸- مدرسه خطیب: به سال ۱۳۷۵ ق در دو طبقه کلاس و یک کتابخانه تأسیس شد.

۱۹- دبستان امام صادق (ع): در دو طبقه و با شش کلاس تأسیس شد.

۲۰- دبیرستان امام صادق (ع): ۱۳۸۵ ق سال تأسیس این مدرسه است.

۲۱- مدرسه حافظان قرآن کریم: این مدرسه به سال ۱۳۸۰ ق با هشت کلاس تأسیس شد.

معماری در بناهای تاریخی و باستانی کربلا

بناهای تاریخی شامل بازار، بازارچه، کاروانسرا، حمام های عمومی و خانه های قدیمی است که هر یک شیوه معماری خاصّ خود را دارد. از نوع ساخت بناهای تاریخی می توان به عادت ها، سنت ها، شیوه زندگی، روابط اجتماعی، ارزش های مذهبی و جنبه های تمدّن بشری و شرایط جغرافیایی و اقلیمی و طبیعی آن پی بُرد. بناهای تاریخی دارای ویژگی های منحصر

به فردی هستند. این ویژگی ها حاصل مهارت های هنری جوامع اسلامی در طی قرن هاست. وجود گنبدهای کوچک و بزرگ نشان دهنده این مهارت در سازندگان آنهاست. تنوّع، یکی از عناصر اصلی تشکیل دهنده معماری این شهر بوده است.

جنبه های اقتصادی علاوه بر مراعات جنبه های هنری متأثر از شیوه های معماری (میناکاری تزئینات آجری، کاشی کاری ها و تزیینات چوبی) مورد توجه بوده است. برخی از این ابنیه سالم باقی مانده؛ برخی مقداری از آن مانده و برخی کاملًا از بین رفته است.

مهم ترین بناهای تاریخی کربلا

الف: بازارها

بازارهای کربلا یکی از مهم ترین آثار