پاورپوینت کامل مقالات و طرح های «اجلاسیه بررسی مسایل حوزه » ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint

توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت کامل مقالات و طرح های «اجلاسیه بررسی مسایل حوزه » ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت کامل مقالات و طرح های «اجلاسیه بررسی مسایل حوزه » ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت کامل مقالات و طرح های «اجلاسیه بررسی مسایل حوزه » ۱۲۰ اسلاید در PowerPoint :

>

۲۰۷

از مجموعه ده ها مقاله ای که در زمینه های مختلف به دبیرخانه اجلاسیه و دفتر پیام حوزه رسیده و هر کدام به یک یا چند شان از
شؤون نظام آموزشی پرداخته و در بعضی از آن ها طرح هایی در باره مواد درسی و مقاطع تحصیلی و . . . ارایه شده بود، به دلیل
محدودیت حجم مجله، تعدادی انتخاب و پس از ویرایش برای انتشار آماده شد . این مقالات را می توان در سه موضوع تقسیم کرد:

الف) اهداف و کلیات نظام آموزشی; ب) مقاطع و مراحل تحصیلات حوزوی; ج) متون و مواد تحصیلی .

البته پاره ای از مقالات تمام یا بحثی از این مباحث را یکجا مطرح کرده و به بررسی آن پرداخته اند . به هر حال، سعی کرده ایم تا
حد امکان مباحث را از یکدیگر تفکیک کنیم و به طور مجزا بیاوریم .

الف) اهداف و کلیات نظام آموزشی

مبانی و شیوه تحول نظام آموزشی حوزه علمیه

با توجه به ویژگی های سه گانه اسلام (کامل بودن، ابدی بودن، جهانی بودن) در نظام آموزشی حوزه به عنوان جایگاه تبیین اسلام
و پرورش روحانیان، امور زیر ضروری است:

اجتهاد مشروع و مستمر (در تمام عصرها) ; حفظ و استفاده صحیح از تجربه ها و تلاش های علمی سلف صالح; شناخت دقیق
ویژگی ها و مشکلات و نیازهای زمان خود; طرح عمیق اسلام و مفاهیم عالیه آن به زبان روز و در سطح جهانی; حرکت صحیح و
عملی به سوی تحقق بخشیدن اهداف جهانی اسلام; رهایی از جمود در عین ارج نهادن به آثار علمی و آرای مستدل سلف صالح;
پرورش استعدادها و تقویت روحیه ابتکار و نوآوری در تمام عرصه های علمی و عملی; ارتباط واقعی و جدی و مستقیم با منابع
اصیل و اساسی; بالا بردن سطح اعتماد به نفس و خودکفایی در طول مدت تحصیل; تخصصی شدن رشته های مختلف علوم
اسلامی; همفکری و هماهنگی تحقیقات علمی و جهت دار شدن مجموعه تحقیقات در تمام سطح; استفاده بهینه از فرصت ها و
عمرهای کوتاه با کوتاه تر کردن دوران تحصیل در کنار بالا بردن سطح و حجم تحقیقات علمی و رساندن دانشجو به سطح مطلوب
از فضیلت و پختگی علمی .

اصول و مبانی برنامه ریزی آموزشی در نظام آموزشی حوزه های علمیه

۱ – آموزش، وسیله ای برای تربیت و تزکیه است . پس باید مواد درسی، مراحل درسی، شیوه های فراگیری، تحقیقات ریزبرنامه
درسی، فضای آموزشی، اساتید، شیوه آموزشی، در پرتو این اصل انتخاب و تنظیم و پیاده و اجرا گردد .

۲ – در تربیت و تزکیه تمام ابعاد وجودی انسان باید مد نظر باشد تا انسان های همه بعدی (الگوهای کامل) تحویل جامعه بشری
داده شوند .

۳ – دین مبین اسلام، تمام استعدادها و نیازهای واقعی انسان را مد نظر داشته و در کتاب ابدی خود، تمام اصول لازم برای
پرورش یک انسان نمونه و یک جامعه نمونه، جمع و بیان کرده است . لذا، باید ما به سراغ این منبع مورد اعتماد برویم و آن را
معتصم و ملجا و مستمسک خود قرار دهیم و مایحتاج خود را از او بگیریم و تمام برنامه های علمی و عملی و پژوهشی خود را
براساس آن پی ریزی کنیم .

بنابراین، نظام آموزشی چه در حوزه های علمیه و چه در دانشگاه ها، باید براساس اصول مورد نظر قرآن و هماهنگ با اصول و فروع
فکری و اعتقادی و عملی قرآن، بلکه همان نظام آموزشی نهفته در قرآن کریم باشد .

۴ – چون قرآن کریم ما را به سنت پیامبر اکرم و سایر معصومان علیهم السلام راهنمایی می کند، لذا اگر محور اصلی را قرآن کریم
بدانیم، بیراهه نرفته ایم .

۵ – علم مورد نیاز انسان باید برای او نور و راهگشای حل مشکلات باشد . بدین جهت، دانش انسان باید صفتی پایدار و مستحکم
در وجود او باشد، تا این چراغ راهنما برای او به طور مستمر و دایم تابنده و پرتو افشانی کند .

این سطح از علم و معرفت، بدون پژوهش و تحقیق و تدبر و تعقل کافی و حساب شده و مستمر حاصل نمی گردد . لذا، برای نیل به
چنین هدفی والا، لازم است محصل علوم دینی یا دانشگاهی، از ابتدای تحصیلات خود با روحیه پژوهشگری و تحقیق انس گیرد و
رشد یابد و با این روحیه تمام درس های خود را در تمام مراحل بگذراند و به جای کمیت، کیفیت را بالا برده تا فهم مطلوب و تعمق
و تعقل لازم در یک دانشجوی علوم الهی و انسانی حاصل گردد .

پس پژوهش و تحقیق در یک اصل اساسی و اجتناب ناپذیر در تمام مراحل و سطوح درسی باید مدنظر برنامه ریزان باشد، و یک
برنامه آموزشی محقق پرور در تمام رشته ها و تخصص ها و سطوح علمی (ابتدایی و متوسط و عالی) تدارک ببینند، تا فارغ
التحصیلان آن در هر تخصصی که باشند در رتبه اول، محقق باشند و به هر کاری روی آورند براساس فهم کافی و درایت لازم آن را
شروع کرده و در طول مسیر استوار و در حرکتی تکاملی قرار گیرند و خود و جامعه اسلامی و انسانی را به سوی کمال پیش ببرند .

براین اساس، در یک برنامه آموزشی دو اصل مهم پایه و محور قرار می گیرد:

الف) آموزش براساس تحقیق و پژوهش در تمام مراحل درسی;

ب) آموزش در پرتو قرآن کریم و براساس فراگیری کامل قرآن کریم در تمام مراحل درسی و رشته های تحصیلی عمومی و
تخصصی .

لازمه این ویژگی، زمینه دادن به محصل و به وجود آوردن زمینه های ابداع و ابتکار در جهت اهداف انسانی – اسلامی (و خدایی)
است .

لذا، یک استاد و معلم در درجه اول باید یک راهنمای خوب باشد نه یک تلقین کننده مطالب، و محصل را یک انسان مبتکر و
خلاق ببیند نه یک انسان جمع آور اطلاعات و یک ضبط صوت یا حداکثر یک کامپیوتر برای مطالب استاد . نقش استاد، نقش
راهنمایی است نه نقش تزریق معلومات در دانشجویان و شاگردان خود .

در برنامه ریزی درسی یک دانشجو باید محقق بار آید و حداکثر اعتماد را بر تلاش و سعی خود بگذارد و استاد، نقش کلید راهنما را
ایفا کند، و زمینه های تلاش و خلاقیت را برای دانشجو فراهم کند .

۶ – اگر استاد، یک مشاور و ناظر دلسوز و راهنمای با کفایت باشد، تدریس کتاب های علمی نیز – حتی اگر مشکل باشند – صورتی
دیگر، جدا از صورت معمولی در حوزه ها – که براساس متن خوانی و ترجمه و تفسیر متون و سعی در خواندن جلد تا جلد کتاب
بوده – خواهد داشت .

تدریس کتاب درسی به گونه ای که سعی استاد بر بیان تمام نکات و مطالب باشد و انتظار دانشجو از استاد نیز همین باشد و
بهترین استاد را، بهترین شرح دهنده مطلب بداند، از این اصل مزبور فاصله ای بسیار خواهد داشت و زمینه های تلاش مطلوب و
ابتکار و ابداع و اعتماد به نفس را در دانشجو از میان خواهد برد و یک خستگی زودرس برای طلاب خوش ذهن خواهد داشت .

یک استاد موفق، در تربیت شاگردش باید او را در جهت کشف تمام نکات و مطالب کتاب موردنظر، راهنمایی کافی کند، و به جای
محوریت «استاد و کتاب » یا «کتاب و نوار» به محوریت «دانشجو و کتاب و کشف مطالب علمی در همان سطح موردنظر» چرخش
حاصل آید تا اهداف موردنظر از خواندن و فهمیدن مطالب کتاب درسی یا کمک درسی، در کوتاه ترین زمان ممکن با شوق و ذوق
محصل و بالا رفتن درجه اعتماد به نفس در فهم و کشف مطالب علمی حاصل گردد . و همیشه تکامل طلبه، اصل در تدریس و
تحقیق باشد، نه تکامل خود استاد; هر چند در مواردی قابل جمع خواهند بود .

۷ – نیازهای گوناگون و گسترده جامعه اسلامی – بلکه جامعه انسانی – در حال حاضر و آینده، تخصص های گوناگون می طلبد .

برنامه ریزی باید در جهت بارآوردن متخصصان لازم و کافی و نمونه در تمام رشته های علوم اسلامی و علوم انسانی باشد .

پاسداری از دین و پاسداری از نظام اسلامی و حل شبهه های مستمر ایراد شده بر دین و حل معضلات پیوسته در یک نظام نوپای
اسلامی در جهانی که به اسلام و نظام اسلامی چشم دوخته است، پایه های علمی مستحکم و قوی می طلبد و اصول و شیوه های
آموزشی و پرورشی متناسب با این آرمان های بزرگ، لازم دارد .

۸ – قبل از تدوین متون درسی، تعیین سطح فراگیری و نوع هدف مطلوب در آن و مقدار مواد و زمان و سرفصل های کلی و جزئی
و منابع اصلی و کمک درسی، امری ضروری است و تعیین ضوابط مطلوب در یک متن درسی و ضوابط خاص در هر ماده درسی
قبل از تدوین هرگونه متن درسی، امری مهم به نظر می رسد . و در تدوین متون درسی – در صورت لزوم این امر – همفکری و
همکاری اصحاب تخصص های مربوط به یک رشته علمی، در هر صورت امری مطلوب و ضروری است تا از تکروی و تک بعدی
متون درسی رهایی یابیم .

محورهای قابل بحث و تحقیق در یک نظام آموزشی

۱ – اصول و مبانی نظام آموزشی مطلوب (اهداف تفصیلی مورد نظر در نظام آموزشی).

۲ – مواد آموزشی رشته های مختلف (عمومی، تخصصی، فوق تخصصی).

۳ – مراحل آموزش اصول و نحوه برنامه ریزی درسی .

۴ – سرفصل های هر ماده درسی با توجه به اهداف منظور در هر ماده درسی .

۵ – متون هر ماده درسی در مراحلی که وجود کتاب و متن لازم است .

۶ – منابع و متون کمک درسی برای هر ماده در تمام سطح درسی .

۷ – استاد مطلوب و نمونه نسبت به هر درس در تمام رشته های تحصیلی و مراحل تحصیل .

۸ – محصل نمونه در هر مرحله و رشته .

۹ – اصول و شیوه های آموزش و انواع و مراحل فراگیری .

۱۰ – فضای ایده آل برای آموزش .

۱۱ – اصول و شیوه های آزمون و ارزش گذاری و تعیین مدارج علمی .

۱۲ – اصول و نحوه استفاده بهینه از فارغ التحصیلان هر مرحله، در جهت بالا بردن سطح و کیفیت نظام آموزشی و تحقق یافتن
اهداف مطلوب آن نظام آموزشی .

شیوه علمی برای تضمین و تسریع در تحول نظام آموزشی حوزه

۱ – تشکیل یک کمیته علمی (حداقل سه نفر متخصص، فهیم، با تجربه، خوش سلیقه، پیگیر و دلسوز) جهت طرح و برنامه ریزی و
پیگیری اصولی مسایل مربوط به تحول نظام آموزشی حوزه .

۲ – مسؤول بودن این کمیته در برابر مقام معظم رهبری و مرکز مدیریت حوزه نسبت به طرح و برنامه ریزی و پیگیری وظیفه
تعیین شده .

۳ – تخصصی کردن خطوط کلی و مراحل کار و نحوه انجام کار به طور زمان بندی شده .

۴ – درخواست همکاری جدی و تشویق به همکاری افراد و مراکز حوزوی و تهیه طرحی عملی برای جذب نیروهای کارآمد و
متناسب برای هدف موردنظر .

۵ – تشکیل کمیته های فرعی برای هر یک از محورهای تعیین شده .

۶ – توجیه کافی اعضای کمیته ها و نظارت مستمر بر کارهای آن ها .

۷ – برگزاری جلسات عمومی و خصوصی و تخصصی و غیر تخصصی جهت جاانداختن و بررسی مسایل مورد نیاز به طرح و بحث
در جمع حوزویان و اساتید محترم .

۸ – شروع از نقدها و نقایص موجود در هر یک از محورها در نظام فعلی حوزه ها .

۹ – جمع آوری و جمع بندی پیشنهادها و نقدها همراه با ادله کافی .

۱۰ – بررسی نقدها و پیشنهادها در مجامع خاص و عام و تدوین نظریات مناسب و نتایج نهایی به صورت مستدل .

سید منذر حکیم

× × ×

طرح کلی نظام آموزشی متناسب با اهداف کاربردی حوزه علمیه

برای طرح ریزی در هر نظام آموزشی، توجه دقیق به اهداف آموزشی یکی از امور ضروری است; خصوصا در جایی که سازمانی به
منظور دستیابی به اهداف خاص خود اقدام به آموزش و تعلیم و تربیت می کند .

حوزه علمیه در حقیقت دانشکده تخصصی سازمان روحانیت است . به همین دلیل، برای طرح ریزی نظام آموزشی حوزه باید به
اهداف و وظایف روحانیت در هر زمان توجه کامل کرد و با توجه به همان اهداف و وظایف، در حوزه آموزش هایی ارایه کرد که در
جهت اهداف و وظایف بوده و کاربردی و قابل استفاده باشد .

الف) اهداف و وظایف روحانیت

در یک دسته بندی کاربردی، اهداف و وظایف روحانیت را می توان در چهار سطح دسته بندی کرد و مطابق آن، چهار سطح
تحصیلی با آموزش های خاص متناسب با هر سطح، پیش بینی کرد به شرح زیر:

۱ – پاسخ گویی به نیازهای شرعی عامه; شامل اموری نظیر امامت جماعت، برگزاری مراسم مذهبی (از قبیل مراسم وفیات) و
تبلیغ در سطح عامه شامل: تبیین احکام، موعظه و اقامه مراسم عزاداری است .

۲ – پاسخ گویی به نیازهای علمی مجامع علمی (حوزوی و غیر حوزوی)، پاسخ گویی به تقاضای نهادها و ارگان ها و امامت جمعه;
شامل: تدریس در آموزش و پرورش و سطوح پایین حوزه خصوصا حوزه های علمیه شهرستان ها، برگزار کردن مراسم مذهبی
نهادها از قبیل امور عقیدتی – سیاسی ارتش و سپاه و امثال آن .

۳ – پاسخ گویی به نیازهای تحقیقاتی و آموزشی سطوح بالا; شامل تحقیق به منظور تبیین مسایل اسلامی .

۴ – پاسخ گویی به نیازهایی که نیازمند اجتهاد است از قبیل افتا، قضا، نظریه پردازی در امور اسلامی و نظایر آن .

ب) نظام آموزشی

همان گونه که اشاره شد، برنامه ریزی درسی نظام آموزشی حوزه باید به گونه ای باشد که نیازهای مذکور را برآورده کند . حوزه
نمی تواند بدون توجه به انتظارهای فوق، امکانات خود را در اختیار همگان بگذارد . ولی از طرفی با توجه به فرهنگ اسلامی
نمی توان کسانی را که مایلند علوم اسلامی را فرا گیرند از این آموزش ها محروم کرد . بنابراین، در ارایه امکانات و به اصطلاح شیوه
جذب افراد به حوزه علمیه، باید این دو واقعیت مدنظر باشد . با عنایت به این نکته، به ذکر مراحل، سطوح و متون آموزشی
می پردازیم .

مرحله اول: جذب

با توجه به آنچه گفتیم، به نظر می رسد حوزه لازم است یک سیستم جذب رسمی داشته باشد و یک سیستم جذب آزاد که در اولی
نیروها طبق برنامه و به منظور پاسخ گویی به نیازهای از پیش تعیین شده و به صورت کاربردی، آموزش ببیند و طبیعتا امکانات
حوزه به این گروه اختصاص یابد و در سیستم دوم، کسانی که مایلند آموزش های علمی – اسلامی ببینند و در عین حال نمی توانند
در اختیار برنامه های کاری حوزه باشند، بدون استفاده از امکانات حوزه علمیه، فقط از آموزش ها بهره گیرند .

پیشنهاد می شود جذب رسمی، منحصرا از کلاس سوم راهنمایی و از طریق آزمون ورودی باشد و با توجه به نیاز، سهمیه برای
جذب تعهدی در نظر گرفته می شود که پذیرش در این سهمیه از نظر علمی، سهل تر خواهد بود ولی شرایط گزینشی خاص خواهد
داشت .

مرحله دوم: گزینش

پس از برگزاری آزمون ورودی، قبول شدگان در آزمون با توجه به حساسیت امر خطیر روحانیت، گزینش می شوند و در گزینش
نیروهای تعهدی دقت بیشتری به عمل می آید . بدیهی است با توجه به اینکه عده ای در گزینش رد خواهند شد، اعلام نتایج نهایی
آزمون پس از گزینش خواهد بود .

ج) سطوح آموزشی

با توجه به آنچه گذشت، برای طی مدارج علمی در حوزه علمیه چهار سطح و یک دوره پیش نیاز در نظر گرفته می شود که با نظام
آموزشی رسمی کشور نیز هماهنگ است .

۱ – دوره عمومی

هدف دوره: تربیت نیروهایی برای ادای وظایف دسته اولی که قبلا اشاره شد .

محتوای دوره: صرف و نحو مقدماتی، معانی و بیان مقدماتی، عقاید، احکام، قرآن (روخوانی، تجوید، آشنایی با مفاهیم)، فن
خطابه، تاریخ، خط و آیین نگارش فارسی مقدماتی .

مدت دوره: سه سال .

۲ – دوره پیش نیاز

هدف دوره: ایجاد آمادگی برای ورود به دوره های بعد .

محتوای دوره: ادبیات پیشرفته (صرف، نحو، معانی، بیان)، فقه مقدماتی، اصول مقدماتی .

مدت دوره: یک سال .

۳ – دوره خبرویت

هدف دوره: پرورش خبرگان در رشته های جداگانه به منظور پاسخ گویی به نیازهای دسته دوم که اشاره شد .

محتوای دوره: این دوره به رشته های فقه و اصول، فلسفه، کلام و تفسیر و علوم قرآنی و سیره و تاریخ و در صورت لزوم، به
رشته های دیگر تقسیم و محتوای هر کدام به تناسب رشته، مشخص می شود . علاوه بر آن، دروس عمومی از قبیل تدریس، آیین
نگارش پیشرفته و آموزش زبان های خارجی در نظر گرفته می شود .

مدت دوره: چهار سال .

۴ – دوره تحقیق

هدف دوره: پرورش محقق به منظور پاسخ گویی به نیازهای دسته سوم که قبلا اشاره شد .

محتوای دوره: این دوره، ادامه رشته های دوره قبل است و محتوای هر رشته، همان محتوای رشته های قبل خواهد بود که به
صورت عمیق تر بررسی می شود . علاوه بر آن، مواردی که با تحقیق تناسب دارد، از قبیل روش تحقیق، روش نویسندگی و نظایر آن
خوانده می شود .

مدت دوره: دو سال .

۵ – دوره اجتهاد

هدف دوره: پرورش مجتهد به منظور پاسخ گویی به نیازهای دسته چهارم .

محتوای دوره: در این دوره بیشتر به شیوه اجتهاد و استخراج دیدگاه های اسلامی از متون مختلف اهتمام داده می شود، البته
اجتهاد منحصر به اجتهاد در فقه نیست بلکه در تمام رشته های دوره قبل مطرح است . بنابراین، مجتهد در فلسفه، کلام، تاریخ و . . .
نیز، مد نظر است .

مدت دوره: دو سال .

د) متون آموزشی

بدیهی است که لازم است شورایی از متخصصان، برای هر یک از سطوح و رشته ها، متن آموزشی خاصی تهیه کنند . در این زمینه
فقط به نکاتی اشاره می شود:

الف) دوره عمومی بیشتر کاربردی است و با توجه به این مطلب، باید متون آموزشی به گونه ای تهیه شود که برای طلبه جنبه
یادگیری داشته باشد و علاوه بر آن در عمل راهنمای او باشد .

ب) در دوره های بالاتر، آنچه مهم است جنبه یادگیری مواد آموزشی نیست، بلکه آشنایی طلبه با چگونگی بحث و استدلال در
اولویت قرار دارد و این نکته ای است که در متون درسی فعلی حوزه بسیار مورد توجه بوده است و متاسفانه دیده می شود در بعضی
نظرها و طرح ها، این نکته مورد غفلت واقع می شود; لذا به توضیح بیشتر مطلب می پردازیم . مثلا در مورد کتاب شرح لمعه، هرگز
هدف این نیست که طلبه بداند «نظر شهید اول یا ثانی در باره طهارت اهل کتاب چیست؟» بلکه هدف این است که طلبه ببیند
آن ها چگونه بر نظر خود استدلال می کنند و با نظریات مخالف خود چگونه برخورد می کنند به عبارت دیگر آشنایی با متد
استنباط، مدنظر است و در این جهت، هیچ تفاوتی نمی کند که مساله مورد بحث – مثل عتق – اصلا در زمان ما مطرح نباشد یا از
مسایل مورد ابتلای زمان باشد; همان گونه که در بعضی علوم مثل ریاضی از مجهولاتی مثل x و Y استفاده می شود و هرگز
و Y که وجود فرضی دارند، مثلا از نان و خرما استفاده شود . بنابراین، اشکال به متون فعلی
آموزشی، به اینکه بعضی موضوعات مطرح شده در آن ها مورد ابتلا، نیست بی مورد است . این وظیفه مجتهد است که بعد از
آشنایی با متد استنباط، استنباط و اجتهاد خویش را در مسایل غیر مورد ابتلا به کار نگیرد . به عبارت دیگر، این اشکال به
رساله های عملیه وارد است نه به متون آموزشی .

البته این بدان معنی نیست که طرح مسایل جدید در متون آموزشی، مفید نیست، بلکه فقط برای تذکر به این نکته است که حتی
اگر مسایل مستحدثه در متون آموزشی مطرح شود، نباید اولویت به یادگیری و حفظ نظریات در باره این مسایل باشد، بلکه باید
شیوه و متد استنباط در اولویت قرار گیرد . بنابراین، پیشنهاد می شود در تهیه متون آموزشی دوره های بالاتر به جای شرح لمعه –
مثلا – در رشته فقه، درسی به عنوان «متون فقه » در نظر گرفته شود که متون مختلف فقهی از فقهای نامدار شیعه در آن گنجانیده
شود تا طلبه با شیوه های مختلف استنباط آشنا شود و همچنین درسی به عنوان «شیوه های استنباط » در نظر گرفته شود که در آن
شیوه های استنباط فقهای گذشته دسته بندی شود و برای هر شیوه، نامی انتخاب شود; مثلا گفته شود «شیوه استنباط این دسته،
عقلانی و آن دسته نقلی و دسته دیگر عرفی است » . و خصوصیات هر شیوه به وضوح، تبیین و بررسی شود .

در مورد امتحانات، باید توجه داشت که فقط در امتحانات دوره عمومی باید سؤالات به ارزیابی محفوظات طلبه عنایت داشته
باشد و در دوره های بعد امتحانات باید به ارزیابی آشنایی طلبه با روش های تحقیق و استدلال و استنباط بیشتر توجه داشته باشد .

مرکز بررسی ها و مطالعات

× × ×

ضرورت تخصصی شدن علوم حوزوی و امتیازات و کاستی ها

اهداف حوزه

هدف اصلی حوزه، در یک کلمه تفقه در دین به تمام معنای کلمه و انذار کلیه طوایف به زبان مناسب هر طایفه و توسعه کمی و
کیفی و تعالی و رشد بشری و دفع شکوک و شبهات و رفع آن ها و هجوم به فرهنگ های الحادی و التقاطی به واسطه مبلغانی تزکیه
شده و عالم به کتاب و حکمت و مجهز به دعوت حکیمانه و موعظه حسنه و مجادله احسن است . طبعا چنین هدف والایی مبتنی
بر مقدماتی عمیق و وسیع است که بعضا در ارتباط با این هدف نهایی، هدف های نسبی به شمار می روند . طی فاتحانه این مقدمات،
در گرو اتخاذ طریقی مستقیم است که هر چه سریع تر و صحیح تر به مقصود نهایی نایل آمده و پیشاپیش کاروان بشری به پیش
ببرد .

امتیازهای حوزه

بحمدالله، حوزه های علمیه شیعی در طول تاریخ واجد اوصافی بوده اند که اکثرا از خصایص تشیع به شمار می روند . از جمله:

۱ – تغذی از دو منبع نامحدود قرآن و عترت;

۲ – عنایات خاصه صاحب الزمان، بقیه الله الاعظم حجه بن الحسن العسکری (صلوات الله علیهما) ;

۳ – مفتوح بودن باب اجتهاد;

۴ – مفتوح بودن ابواب علوم دیگر به معنای عدم محدودیت;

۵ – استقلال در برابر قدرت های بیگانه از حوزه;

۶ – انگیزه های الهی برای درک مطلب و به خاطر تبلیغ;

۷ – وجود علمای جامع علم و عمل;

۸ – ارایه متونی عمیق و دقیق در انواع علوم و دوشادوش جهاد و اجتهاد;

۹ – همراهی تحقیق و تبلیغ;

۱۰ – همراهی تدریس و تدرس;

۱۱ – سنت حسنه مباحثه;

۱۲ – مشاوره علمی در صدور افتا;

۱۳ – تقریر دروس و اشکال در حین درس و نقد حواشی و حتی حاشیه بر حواشی;

۱۴ – آزادی انتخاب درس و مدرس;

۱۵ – رقابت سازنده مدرسان;

۱۶ – رابطه عاطفی بین مدرس و متعلم;

۱۷ – زهد و بی اعتنایی به دنیا .

متاسفانه، در عصر حاضر ضعف هایی، کما و کیفا، وجود دارد . نقص های موجود در کتب درسی عبارت از:

۱ – عدم انتظام منطقی بین بحث ها;

۲ – اغلاق در عبارت و لغز گویی در میان مطلب;

۳ – وجود بحث های زاید و عدم مباحث لازم;

۴ – تخصصی بودن بعضی کتب درسی .

کمبودهای کمی از حیث موضوع

۱ – مطرح نبودن، قرآن و سیره به اندازه فقه و اصول;

۲ – مظلوم بودن نهج البلاغه و صحیفه سجادیه و کتب روایی و ادعیه که انس با آن ها، مایه نورانیت است;

۳ – عدم اهتمام لازم به اخلاق علمی و عملی;

۴ – عدم تسلط به علم لغت و مکالمه عربی;

۵ – ضعف معلومات عمومی چون مسایل سیاسی جهان اسلام و جغرافیای جهان اسلام;

۶ – عدم آشنایی با شکوک و شبهات و ترفندهای روز، از ناحیه دشمنان تشیع;

۷ – بهره نبردن لازم از وسایل فراگیر ارتباط جمعی حتی برای معرفی حوزه; مانند سیمای حوزه;

۸ – عدم هماهنگی لازم بین مجامع علمی و مراکز تحقیقاتی;

۹ – عدم تمایز اهداف و رشته های علمی از یکدیگر و طی مقدمات تخصصی و یکنواخت برای همگان که این مساله در راس همه
کمبودها خواهد بود;

۱۰ – عدم جوابگویی به نیازهای جامعه و عدم تحقق اهداف مورد نظر، به واسطه سبک و متون موجود .

تعیین اهداف: بر مبنای بحث های گذشته، در اولین مرحله باید اهداف را از یکدیگر ممتاز ساخت و همچنین اولویت های هر هدف
را مشخص کرده و مقدمات آن را تعیین کنیم و اگر مقدماتی مشترک وجود دارد همراه با بیان مقاطع منطقی پی گیری کنیم . به
عنوان نمونه برترین هدف رایج در حوزه های علمیه، تفقه در فروع دین یا اجتهاد است که در همین زمینه نیز حد و حدود اجتهاد
معرفی نشده و بالطبع مقدمات لازم و مدت آن، در حد متعارف برای فتح قله اجتهاد مبین نگردیده است .

گرچه در یک کلمه با تبیین ماهیت اجتهاد، مقدمات آن نیز مشخص می شود، لیکن تعدد کتب و تورم مقدمات، در عین تخصصی
بودن و کمبود اساتید مجرب و نبود حوصله کافی، طریق اجتهاد را طویل المده و عسیر الوصول هر ساخته در حالی که به نظر
می رسد، در زمان های گذشته مساله به این پیچیدگی نبوده است .

با توجه به اهداف حوزوی و با عنایت به گستردگی علوم و مقتضیات زمان هر دانشوری، مساله تخصصی شدن علوم و امتیاز رشته ها
از یکدیگر را، از ضروریات اولیه می شمرد . از آیه الله مؤسس، مرحوم شیخ عبدالکریم حائری (رضوان الله تعالی علیه) نقل شده
است که به تخصصی شدن موضوعات فقهی قائل بوده اند .

حسن انصاری زاده

حوزه علمیه نایین

× × ×

وظایف حوزویان و اهداف نظام آموزشی

بدیهی است که پیش از ایجاد یک مرکز و مؤسسه آموزشی، بنیانگذاران آن مرکز، طرحی به عنوان برنامه آموزشی تهیه می کنند
که در آن طرح، حداقل اموری که در نظر گرفته می شود عبارتند از:

۱ – اهداف آموزش; ۲ – متون آموزشی; ۳ – دوره های آموزشی; ۴ – شیوه های آموزش .

پر واضح است که مدتی پس از اجرای طرح موردنظر، نکات ضعف و قوت آن، معلوم می گردد و یا خود به خود عوض شدن شرایط
و مطرح شدن اهداف جدید و . . . تقاضا می کند که در بخش های مختلف طرح، تغییراتی به عمل آید تا برنامه آموزشی مؤسسه در
شرایط مختلف از کارآیی لازم برخوردار باشد .

در مورد نظام آموزش حوزه قم، این نکته برای همگان معلوم است که این مرکز آموزشی، براساس اهداف تقریبا سیزده قرن پیش،
به وجود آمده و در برهه ها و شرایط مختلف به دست دست اندرکاران امور حوزه مورد بازبینی مجدد قرار گرفته، تا اینکه با
ویژگی های خاصی که دارد، به نسل کنونی رسیده است . اینک پس از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی، با توجه به شرایط و
مقتضیاتی که پدیدار شده است، ضرورت بازنگری همه جانبه در ابعاد مختلف نظام حوزه مشخص شده است . در این میان، ایجاد
تحول در برنامه های آموزشی آن از اولویت ویژه ای برخوردار است .

چرا که به موازات تشکیل حکومت اسلامی، علاوه بر گسترش همه جانبه مسؤولیت های قبلی حوزویان، وظایف و مسؤولیت های
جدید بی سابقه ای هم متوجه حوزه و حوزویان شده است . برآورده شدن این انتظارها و ادای به موقع و صحیح این مسؤولیت ها،
جز از طریق ایجاد تحول در برنامه های آموزشی حوزه میسر نیست . عمده این تغییرات هم باید در اهداف آموزشی حوزه به وقوع
بپیوندد و بدیهی است که به موازات تغییر اهداف و یا گسترش آن ها، متون آموزشی و شیوه های آموزش در دوره های آن نیز
دستخوش تغییر و تحول خواهد شد . در ذیل به بعضی موارد اشاره می گردد که در هدف جدید برنامه آموزشی باید مدنظر باشند .
شایان ذکر است که بعضی از موارد به لحاظ مسؤولیت های حوزه در قبال حکومت و بعضی دیگر به لحاظ مسؤولیت های حوزه در
قبال امت اسلامی و بعضی هم در مورد حفظ کیان خود حوزه مطرح است .

ترسیم نظامنامه های حکومتی

امروزه، آموزش های حوزه باید به گونه ای تنظیم شود که طرح های کارشناسانه دین در مورد سیاست، اقتصاد، فرهنگ، تربیت،
اخلاق، هنر، مسایل قضایی، حقوق، سیاست بین الملل و . . . پیش از موعد مقرر در اختیار دست اندرکاران اجرایی قرار گیرد .

وظایف حوزویان

در حکومت اسلامی، ضرورت دارد که بعضی از مسؤولیت ها به خود حوزویان واگذار گردد . از این نوع است مسؤولیت رهبری،
شورای نگهبان، خبرگان رهبری، مسؤولیت های قضایی و . . . .

تنقیح احکام و مقررات اسلامی جهت به دست آوردن حکم مسایل مستحدثه و تمامی مسایل مورد نیاز فردی اجتماعی، مطابق با
شرایط کنونی جامعه و جهان .

ترسیم الگوی زندگی اسلامی و نشان دادن حاکمیت این الگوی الهی بر جامعه اسلامی و مسلمانان .

تربیت عالمان دانشوری که علاوه بر آشنایی به مکاتب مطرح در جهان، توانایی نقد و بررسی فلسفه های مطرح در جهان را هم
داشته باشند و در مقابل تمامی شبهات اعتقادی و فکری بتوانند از اسلام دفاع کنند .

رسیدگی به اخلاق حوزویان، به گونه ای که هر فارغ التحصیل حوزوی علاوه بر برخورداری از کارآیی، حداقل در یک زمینه از نظر
اخلاقی هم مصداقی باشد بر حدیث گرانقدر «کونوا دعاه الناس بغیر السنتکم » .

تربیت کادر علمی برای خود حوزه با توجه به شرایط کنونی .

خلاصه اینکه، اهداف آموزشی حوزه باید به گونه ای تنظیم شود که:

اولا، نیازهای نظام اسلامی را تامین کند . بدیهی است یک دسته از این نیازها مربوط می شود به تربیت افراد کارا و یک دسته از
نیازها هم، به رهنمودهای فکری و حل معضلات تئوریک نظام مربوط می شود .

ثانیا، شرایط کنونی جهان و موقعیتی که اسلام در آن پیدا کرده و تحولاتی که به تبع آن دو، در جوامع اسلامی به وجود آمده است،
تقاضا می کند که احکام و مقررات اسلامی مجددا مورد بررسی قرار گیرد، تا برای نیازهای فردی و اجتماعی مردم پاسخ های
مناسب و هماهنگ با مقتضیات روز ارایه گردد . . .

ثالثا، جایگاهی که حوزه در این زمان پیدا کرده است، تقاضا می کند که در ویژگی های کادرهای مختلف آن، تغییرات و
دگرگونی های مهمی حاصل شود . با قبول پیشنهادها و ضرورت های فوق، بر احدی پوشیده نخواهد بود که به دنبال آن اهداف
باید به فکر تغییر متون آموزشی باشیم; یعنی، با بازنگری مجدد در مواد درسی حوزه باید برآورد کارشناسانه ای صورت گیرد که
کدام یک از متون موجود در جهت تحقق بخشیدن به اهداف مذکور از کارایی لازم برخوردارند، آن ها حفظ شوند، و هر کدام که
دارای نواقصی است، آن نواقص برطرف گردد و چه مواد درسی و رشته های جدیدی باید تهیه و ایجاد شود که مورد آموزش قرار
گیرد . همین طور پیشرفت تکنولوژی و دست آوردهای علمی و گستردگی شاخه های علوم، ما را وادار می کند که در شیوه های
آموزش و دوره های آموزشی، تغییراتی را بپذیریم; یعنی، از کمترین وقت با استفاده از بهترین ابزارها، لازم ترین آموزش ها را باید فرا
گیریم یا به طلاب آموزش دهیم تا مسؤولیت عظیمی را که امروز به حوزه ها و بالطبع به اسلام متوجه شده است، به نحو احسن
انجام دهیم تا خدای ناکرده اسلام محکوم به عدم کارآیی نگردد .

× × ×

ضرورت بازنگری در متون و شیوه آموزش حوزوی

امروزه در هر مرکز علمی و آموزشی در سطح جهان، بهترین متون هم، پس از چند سال، تجدید نظر و یا عوض می شود . اما حوزه
از این قاعده مستثنا شده است! نمی گویم هر نوی درست است و هر کهنه ای باطل . می گویم هر نوی باطل نیست و هر کهنه ای
هم صحیح . مگر نمی گوییم: «العالم بزمانه لاتهجم علیه اللوابس » . آیا اطلاق روایت، شامل آگاهی از علوم جدید و تکنیک های
تعلیم و تالیف متون آموزشی نمی شود؟

آموزش، روحی در کالبد حوزه

حوزه پیکری است که سازنده روح آن «آموزش » است; و نوعی است که فصل آن، آموزش است . همه ارگان ها و بخش های دیگر، فرع
این اصل اند، پس باید به آن، بیش از دیگر چیزها پرداخت . روح اگر بیمار شد، همه پیکر را فلج می کند و قوای دیگر هم نرمال کار
نمی کنند و خلاصه ممات روح، یعنی ممات همه اندام و قوا . اگر آموزش در حوزه حساب شده و سیستماتیک نباشد، کل پیکر
حوزه، آسیب می بیند و نیروها تحلیل می روند و سرانجام حیات حوزه در معرض تهدید، قرار خواهد گرفت (روشن است که این
تهدید فیزیکی نیست، علمی است). در مورد آموزش، نکاتی را که به نظر می رسد فهرست وار همراه با توضیحی مختصر شماره
می کنم:

الف) کمیته برنامه ریزی

رکن اولیه و اساسی یک نظام و سازمان آموزشی، برنامه ریزی است . لازم است در راس آموزش حوزوی، کمیته ای از صاحب نظران
برای برنامه ریزی وجود داشته باشد . این کمیته مرکزی، باید کمیته های برنامه ریزی فرعی تری در هر یک از شاخه های علوم
حوزوی ترتیب دهد و از اساتید و طراحان در هر یک از رشته های درسی، برنامه منضبط آن شاخه درسی را از ابتدا تا انتها، طلب
کند . نکته مهم این است که این کمیته ها باید همواره کار مستمر داشته باشند، نواقص را ببینند، کمبودها را برطرف کنند،
اصلاحات لازم را انجام داده و . . . و همچنان هم و غم شان برنامه ریزی حوزه باشد نه اینکه نه کار و شغل دیگر داشته باشند، کار
دهم شان هم این باشد!

ب) سنجش استعدادها

چرا در حوزه، مرکزی نیست که استعداد طلاب را ارزیابی کرده، پس از طی چند سال، آن ها را راهنمایی کند که شما اگر در فلان
رشته درسی کار کنید، موفقیت تان بیشتر خواهد بود؟ در کتاب رمز پیروزی مردان بزرگ از زبان یک دانشمند غربی خواندم که:
«خوشبخت، کسی است که ذوق خود را بشناسد» . این سخن بسیار حکیمانه است . آیا امروزه از تست های سنجش استعداد،
نمی توان در حوزه ها هم استفاده کرد و بسیاری از طلاب را از تحیر و سرگردانی نجات داد؟ کم نیستند طلابی که نمی دانند چه
بخوانند و چه بکنند؟ طلبه ای که سال دوم یا سوم خارج بود، به خود من گفت: من احساس می کنم موجود مهملی هستم،
نمی دانم چه کنم و چه درسی بروم و چه کتابی مطالعه کنم؟ ! تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل! تقریبا تمام طلاب پس از
چند سالی که به حوزه می آیند، می فهمند که در حوزه هر کسی خودش باید گلیم خودش را از آب بکشد و الا راهنما و مشاوری در
کار نیست .

ج) کمیته تدوین و تالیف متون

وزارت «آموزش و پرورش » ما، بخش وسیع و دستگاه عظیمی دارد به نام «سازمان پژوهش و تحقیق و برنامه ریزی کتب درسی » کار
محققان این سازمان فقط این است که هر سال، کتاب های درسی را از اول ابتدایی تا پایان دبیرستان یا تالیف یا تعویض و یا حک و
اصلاح کنند . چرا که در هر سال و هر دوره ممکن است مساله و نیاز جدیدی مطرح شود . ممکن است متن و اصول و قواعد تغییر
نکند، اما نحوه تنظیم مطالب، سؤالات، تمرینات و . . . فرق کند . آیا این کار در متون حوزوی لازم نیست؟ به همان دلیلی که امروز
«دلیل انسداد» را نمی خوانند (هر چند بعضی هنوز هم می خوانند) شاید خیلی تغییرات و حذف های دیگر هم لازم باشد و این، کار
همین کمیته خواهد بود . برخی کتاب ها باید تماما خوانده شوند، در برخی، چه بسا باید بعضی قسمت ها حذف شود یا ممکن
ست به تقدیم و تاخیر نیاز باشد، در برخی رشته ها باید کتاب تازه ای تدوین و یا تالیف کرد . این کارها باید در کمیته فوق صورت
گیرد . اعضای این کمیته باید استادان هر رشته و از افرادی باشند که با نیازهای آموزشی طلاب مانوس بوده، از دانش های عصری
در آن رشته نیز مطلع باشند .

همین جا خوب است اضافه کنم که روش «جزوه نویسی » امروزه در دانشگاه های ما جا افتاده و مزایای زیادی دارد . از جمله اینکه
استاد مجبور است برای تهیه جزوه درسی خود، زیاد مطالعه کند و نیز سعی کند آخرین کتاب ها را در آن رشته ببیند و با آخرین
سؤالات و مشکلات آشنا شود و این، نکته بسیار لازم و مطلوبی است . اما در حوزه، این روش معمول نیست و حال آنکه می توان در
بعضی دروس، چنین کرد .

شرایط یک متن آموزشی

همه می دانیم که بسیاری از کتب درسی حوزه در ابتدا به دست خود مؤلف به قصد تالیف یک متن کلاسیک و آموزشی نوشته
نشده است و این نقص فنی بسیار بزرگی در کتب ماست و مشکلات بزرگی هم در کار آموزش ایجاد می کند . شرایط یک متن
آموزشی عبارت است از:

۱ – مطالب از ساده به مشکل تنظیم شود .

۲ – ترتب منطقی مباحث محفوظ باشد .

۳ – عبارات، روان و ساده باشند .

۴ – درس قبلی، ذهن را برای درس بعدی آماده کند .

۵ – مطالب کتاب، ناظر به شبهه های موجود هم باشد .

۶ – مطالب، آن قدر به تفصیل بیان نشده باشد که محصل احساس بی نیازی از استاد کند .

۷ – در پایان هر درس، خلاصه و تمرین قرار داده شود .

۸ – استدلال های متن، از بین محکم ترین و متقن ترین ادله برگزیده شود .

۹ – منابع مطالعاتی، در ذیل و پایان هر بحث به شاگردان معرفی شود .

۱۰ – مطالب متناسب با مرحله درسی و استعداد محصلان باشد .

۱۱ – علاوه بر شرایط عمومی متون درسی، شرایط مخصوص هر درس نیز در تدوین متون درسی ملحوظ شود .

ه) پرورش اساتید ماهر

درست است که بسیاری ذاتا دارای ذوق تدریس اند، اما تعلیم و پرورش هم بی نقش نیست . بجاست که از بین طلابی که استعداد
نسبتا خوبی دارند و ذوق تدریس را نیز کم و بیش دارا هستند، عده ای انتخاب شده، کلاس هایی در مورد روش تدریس هر یک از
متون، تشکیل شود و اساتید مجرب و کار آزموده، فن کلاسداری و تدریس را در هر یک از رشته ها تعلیم دهند .

و) ایجاد مراکز آموزش تخصصی

همه می دانیم که امروزه عالم جامع به معنای واقعی آن امکان ندارد . بله، در یونان باستان، فیلسوف کسی بود که همه علوم زمان
را بداند، هم حکیم باشد، هم طبیعی و هم ریاضی دان . اما امروزه، این فقط یک آرمان است . پس باید علوم حوزه هم، رشته رشته
شود . البته یک سری مطالب و دوره های عمومی را همه باید بگذرانند مثل ادبیات، منطق، اصول، فقه، . . . اما حداقل از شروع
درس خارج باید با توجه به استعداد و علاقه افراد، رشته های تخصصی به آنان پیشنهاد شود تا اقلا در یک رشته، کاره ای شوند نه
اینکه در نهایت همه کاره هیچ کاره، از آب درآیند . راه حل این کار، این است که مدارس مختلفی را برای رشته های گوناگون در نظر
بگیرند . مثلا مدرسه «الف » برای کارهای تخصصی در فلسفه، مدرسه «ب » برای منطق، مدرسه «ج » برای تفسیر، مدرسه «د» برای
رجال و درایه، مدرسه «ه» برای فقه و اصول و . . . در هر یک از این مراکز و مدارس هم باید اساتید مجرب آن فن نظارت و مدیریت
داشته باشند . اگر چنین شود، در آینده، مسؤولان حوزه براحتی آمار متخصصان هر فن را خواهند داشت و مراکز مختلفی هم که
برای تهیه استاد به حوزه مراجعه می کنند، براحتی به مرکز و مدرسه مورد نظر خود مراجعه خواهند کرد و استاد مطلوب را پیدا
خواهند کرد .

ز) برگزاری مسابقه های تشویقی

از نظر روان شناسی، تشویق معجزه ها می کند . نگویید تشویق برای کودکان است، خیر، بزرگان هم محتاج تشویق اند . چه خوب
است در رشته های مختلف حوزه، مسابقات علمی برگزار شود طلاب ممتاز تشویق شوند تا بدین وسیله شور و شوق مطالعه و
تحقیق در طلاب، همواره باقی بماند . البته این کار در امتحانات حوزه بحمدالله انجام می شود، اما می توان آن را در رشته های
مختلف تعمیم داد .

محسن غرویان

× × ×

حوزه علمیه و ضرورت های جدید

بی شک می توان حوزه های علمیه را یکی از موفق ترین مراکز تعلیم و تربیت به شمار آورد . کارنامه درخشان حوزه های علمیه پیش
روی ما قرار دارد . تربیت فرزانگانی چون شیخ طوسی، علامه حلی، شهیدین، علامه طباطبائی، امام خمینی قدس سره که هر
کدام افتخار بشریت می باشند بهترین گواه این مدعاست .

ایفای مسؤولیت زعامت مکتب تشیع و هدایت مسلمین و حفظ ذخایر اهل البیت در سخت ترین شرایط بر عهده حوزه های علمیه
بوده و این نهاد مقدس تاکنون به خوبی از عهده این مهم برآمده است . البته این سخن بدان معنی نیست که حوزه علمیه در زمینه
تشکیلات، متون آموزشی و . . . هیچ گونه نقص و کاستی نداشته و ندارد .

پیدایش شرایط جدید جهان معاصر ضرورت و مسؤولیت های جدیدی را برای حوزه های علمیه پیش آورده است . از یک سو
پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، اسلام را در تمامی زوایای زندگی اقتصادی، اجتماعی مردم به صحنه آورده و زیر بنای فکری و
اجرایی نظام مقدس جمهوری گشته است و بدینسان مسؤولیت های جدیدی همچون تبیین، تدوین و ارائه نظریات اسلام در
زمینه های مختلف بر دوش حوزه های علمیه نهاده است . از سوی دیگر شرایط جهانی، پیشرفت علوم و پیدایش نظریات جدید و
استنباط فلسفه های مادی از آن، رشد مادی گرایی و سکولاریزم، طرح و ترویج شبهات و وضعیت فرهنگی و اخلاقی جهان،
همچنین تهاجمات فرهنگی دینی بیگانگان بر جوامع اسلامی که در ابعاد گوناگون و با شیوه های مختلف به مبارزه با اسلام ناب
محمدی صلی الله علیه وآله پرداخته اند ضرورت های دیگری را برای حوزه های علمیه مطرح ساخته است . به علاوه پیشرفت
وسایل ارتباط جمعی و تاثیرات فیلم، تئاتر و . . . مخاطبان خود و تبلیغات حجیمی که وهابیت و دیگر فرقه های منحرف برای ترویج
اسلام امریکایی و انحراف خواستاران هدایت و سعادت و جلوگیری از موج فزاینده گرایش های جهانی به سوی اسلام راستین در
پیش گرفته اند مسؤولیت های دیگری را متوجه حوزه های علمیه ساخته است .

ریشه، اهداف و جایگاه حوزه های علمیه

اگر چه این مقال برای تبیین ریشه، مسؤولیت و جایگاه حوزه های علمیه نوشته نشده، ولی تذکار آن می تواند بهترین تذکر برای
لزوم تسریع حرکت های اصلاحی باشد .

بدون شک نمی توان ریشه پیدایش حوزه های علمیه را به غیر از تعالیم حیاب بخش مکتب اسلام، و دستورهای قرآن مجید ^(۱) و
فرمایش های گهربار پیامبر صلی الله علیه وآله و ائمه معصومین علیهم السلام نسبت داد . تفصیل مطلب و تبیین مبانی و تاریخ آن
خود مقاله ای جداگانه می طلبد .

استاد شهید مرتضی مطهری قدس سره در کتاب خاتمیت در جهت تبیین فلسفه ختم نبوت در ابتدا، دوران بشر را به دو بخش
تقسیم می کند:

۱ – دوران جاهلیت «دوران قبل از اسلام » که بشر هنوز نمی توانست کتاب آسمانی و تعالیم الهی را از انهدام و تحریف حفظ کند;
بدین جهت علاوه بر پیامبران تشریعی لازم بود پیامبرانی برای تبلیغ شریعت برگزیده شوند .

۲ – دوران اسلام «دوران بلوغ بشر» در این دوره که بشر تا آن اندازه رشد کرده بود که خود می توانست به حفظ و تبلیغ تعالیم الهی
بپردازد . لذا خداوند کلیات قانون اساسی سعادت بشر را بر قلب مبارک پیامبر صلی الله علیه وآله نازل کرد . این قوانین به دست
پیامبر و جانشینان معصومش علیه السلام تبیین و تفسیر شد .

آنگاه استاد شهید می فرمایند:

یک تفاوت میان عصر خاتم الانبیا به بعد و اعصار پیشین این است که در اعصار پیشین، بشر دوره ای را طی می کرد که ما از نظر
علمی نام آن را «دوره قبل از بلوغ » گذاشتیم . در آن ادوار، راه احیای شرایع سابق منحصر بود به اینکه پیغمبرانی که از طریق وحی،
مطالب به آن ها القا شده است بیایند و مطالب را برای مردم روشن بکنند . علم و عالم آن قدر تکامل نیافته بود که بتواند مواریث
انبیا را حفظ کند و زنده نگه دارد و لهذا هیچ کتاب آسمانی غیر از قرآن باقی نماند . یگانه کتاب آسمانی که خودش محفوظ ماند
قرآن است . . . . بشر بعد از آن دوره یعنی در دوره خاتمیت لااقل این خصیصه را داشته که کتاب آسمانی را که اصل و مرجع اصلی
است حفظ کند یک سلسله مواریث قطعی از سنن پیغمبر خودش را نیز حفظ کند .

این است که پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: «العلماء ورثه الانبیاء» ; ^(۲) یعنی علما جانشینان پیغمبران هستند . در چه
قسمت؟ در این که به آن ها وحی می شود؟ خیر در این که حافظ و نگه دارنده مواریث انبیا هستند . ^(۳)

در ادامه، شهید مطهری به یکی از وظایف مهم دیگر علمای اسلام یعنی اجتهاد اشاره کرده می فرمایند:

اما یک وظیفه دیگر غیر از وظیفه حفظ مواریث انبیا هست که در اهمیت کمتر نیست . آن وظیفه عبارت است از جزئیات را بر
کلیات منطبق کردن، فروع را بر اصول تطبیق دادن و برگردانیدن، که نام آن اجتهاد است . ^(۴)

آری، علمای راستین بر مسند رفیع «جانشینی نبوت و امامت » در امر تبیین، تبلیغ و تطبیق فروع مسایل زندگی مردم بر قوانین
کلی شریعت تکیه زده اند . بنابراین، تشکیلات، برنامه ریزی آموزشی و تربیتی، متون درسی و امور پژوهشی حوزه باید به گونه ای
باشد که بتواند عالمانی را پرورش دهد که بتوانند در صحنه های فکر و فرهنگ، اقتصاد و سیاست، برپایی عدالت اجتماعی، تبلیغ و
اجتهاد جانشین پیامبر و امامان باشند .

خوشبختانه تشکیلات و نظام اداری حوزه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی بهبود چشمگیری یافت و در سال هفتاد با تشریف فرمایی
مقام معظم رهبری به قم اصلاحات، سرعت و انسجام بیشتری یافت و به تشکیل شورای عالی و استقرار مدیر اجرایی منجر شد و
بحمدالله دومین دوره شورای عالی و مدیریت حوزه نیز از رهنمودهای جدید معظم له بهره مند گردید . شورای عالی و
دیریت حوزه مقدس قم با توجه به رهنمودهای اخیر مقام معظم رهبری، مستدعی است نکات ذیل را مورد توجه قرار دهد .

۱ – با توجه به تفکیک برنامه ریزی از امور اجرایی، شورای عالی می بایست بیش از پیش با پرهیز از درگیر شدن با مسایل ریز و کم
اهمیت با تفویض اختیار در این زمینه به مدیریت اجرایی، وقت خویش را به بررسی طرح ها و برنامه ریزی های کلان و اساسی
اختصاص دهد . شورای عالی با تشکیل کمیسون هایی از صاحب نظران حوزوی و دانشگاهی می تواند برنامه ریزی های اساسی را
تسهیل و تسریع کند .

۲ – ایجاد مرکز اطلاعات و آمار: دسترسی به اطلاعات و آمار صحیح در برنامه ریزی نقش اساسی دارد . بنابراین، شورای عالی
می بایست با تشکیل مرکزی مجهز به ابزارهای جدید و مدرن، اطلاعات لازم در مورد جمعیت ایران و جهان به ویژه مسلمانان و
تعداد مساجد، مدارس، دانشگاه ها و دیگر مراکز علمی مذهبی و آمار جرایم و نوع آن، نیاز علمی و معنوی داخل و خارج از کشور را
به دست آورده و با تحلیل و جمع بندی این اطلاعات به جذب و تربیت طلاب در دوره های عمومی و تخصصی بپردازد و متون
آموزشی طلاب را براساس آن تنظیم و ارائه کند .

۳ – تشکیل معاونت نیروی انسانی: یکی از ارکان اساسی هر اجتماع و نهاد نیروی انسانی است . نقش نیروی انسانی متخصص و
متعهد در پیشبرد اهداف یک تشکیلات بر کسی پوشیده نیست البته این نقش وقتی در صحنه عمل به خوبی ظهور می کند که با
آموزش، سازماندهی و به کارگیری صحیح همراه باشد .

خوشبختانه حوزه های علمیه دریایی از نیروهای پاک، با استعداد و دل سوز و با انگیزه را در درون خود دارد که می بایست با
شناسایی، استعدادیابی، جهت دهی و آموزش های لازم در نیازهای مختلف به کار گرفته شوند . در این جهت لازم است با تهیه یک
پرسشنامه دقیق و مفصل، ابعاد مختلف فضلا و طلاب موجود را شناسایی کرده و خود بداند که چه تعداد استاد، فاضل، طلبه،
محقق، نویسنده و با چه میزان تحصیلات علمی و در چه زمینه ای و با چه مقدار توان علمی و مدیریت اجرایی در خود دارد . این
اقدام از اهمیت خاصی برخوردار است .

۴ – توجه خاص به تامین نیازهای نظام مقدس جمهوری اسلامی: نظام مقدس جمهوری اسلامی به عنوان تنها نظام الهی مردمی،
حاصل زحمات طاقت فرسای روحانیت در طول تاریخ است که با اهدای هزاران هزار شهید در این سرزمین برپا شده است و امروز
در تمامی امور خویش به مساعدت حوزه علمیه نیاز دارد . امام امت قدس سره حفظ این نظام الهی را «اوجب واجبات » معرفی
کردند . به راستی حفظ نظام به چیست و چه کسی در قبال آن مسؤولیت دارد؟ تبیین و تفسیر اسلام و ارائه آن به جامعه اسلامی
به عهده کیست؟ کدامین نهاد می بایست معلمان دینی مدارس و مدرس معارف اسلامی دانشگاه ها را تربیت و تامین کند؟ کدامین
تشکیلات باید مطالب دینی را برای کودکان و نوجوانان آن هم به زبان خودشان و برای جوانان به زبان جوانان تبیین و معرفی کند؟
به راستی وظیفه چه نهادی است به شبهه های روزافزونی که بر اثر علم یا عمل زدگی پیش می آید پاسخ لازم را ارائه کند؟ و کدام
مرکز آموزشی باید اقتصاددان اسلامی، قاضی شایسته و آشنا به موازین اسلامی در حد اجتهاد را پرورش دهد و نیاز نظام مقدس
اسلامی را در این زمینه برآورد؟

آیا می توان پذیرفت که با وجود فضلای شایسته برای امر قضاوت در حوزه، پرونده های قوه قضائیه مدتها در نوبت بمانند و اجرای
عدالت به تاخیر افتد؟

آیا می توان پذیرفت علی رغم نیاز و درخواست مبلغ در داخل و خارج کشور و نیاز تعداد زیادی از مساجد شهر و روستا به امام
جماعت و . . . ، تعداد زیادی از کسانی که مراحلی را در حوزه گذرانده و می توانند این نیازها را پاسخ دهند همچنان در حوزه بمانند
و با حضور در یک یا دو درس خارج از خویش رفع مسؤولیت کنند؟ !

آیا پذیرفتنی است که بزرگانی که حضور آن ها در مراکز استان ها یا شهرستان ها بسیاری از مشکلات اعتقادی و اخلاقی را حل
می کند برای تدریس یک درس خارج برای تعداد کمی از طلاب در قم باقی بمانند؟

مگر فریاد دردناک برخاسته از فقر معنوی از سراسر عالم به گوش نمی رسد؟ مگر ضلالت، جهل و تباهی بر زندگی برخی از
مردمان سایه نیفکنده است؟ مگر حوزه علمیه و فضلا و طلاب پرورش یافته آن به عنوان جانشینان انبیا و اولیا مسؤولیت هدایت
امت را بر دوش ندارند؟ مگر تفقه برای انذار نیست؟ مگر تبیین و آموزش احکام برای اجرا نیست؟ مگر حکومت، فلسفه عملی
احکام الهی نیست؟

حوزه، شورای عالی و مدیریت حوزه می بایست تامین نیازهای نظام مقدس جمهوری اسلامی را سر لوحه کار خویش قرار داده و به
آن توجه خاص کنند و برای خدمت گزاران صادق حوزوی، آن مزایا و تسهیلات لازم را در نظر بگیرند .

در این جهت، تدوین یک نظام آموزشی متناسب با نیاز جامعه و نظام مقدس جمهوری اسلامی ضروری است . در این نظام
آموزشی، باید مدت تحصیل محدود و مشخص باشد و همه معارف اسلامی نظیر تفسیر، حدیث، کلام و فلسفه، اخلاق و فقه و
مقدمات و لوازم آن نظیر ادبیات فارسی و عربی و . . . به مقدار نیاز گنجانده شود .

علی محمدی آشنائی

× × ×

ب) مقاطع و مراحل آموزش در حوزه

مقاطع تحصیلی

الف) مقطع اول

دوره عمومی است برای آشنایی با کلیه علوم اسلامی حوزه ای

۱ – مدت دوره عمومی پنج سال .

۲ – حداقل چهار سال .

۳ – حداکثر شش سال .

۴ – ایام هفته حداقل بیست ساعت، به طور متوسط ۲۳ ساعت، حداکثر ۲۸ ساعت .

۵ – هر سال از دو نیم سال تحصیلی و طول هر نیم سال ۵/۴ ماه است با محاسبه امتحانات یعنی هر سال ۷۶۰ ساعت درسی است
که مجموعا ۳۸۰۰ ساعت درس در دوره عمومی خواهد بود .

۶ – پذیرش، از دیپلم و سیکل . ولی بعضی از دروس را افراد دیپلمه نمی گذرانند چون ادبیات فارسی .

۷ – مدرک اعطایی، پایان دوره کارشناسی معارف اسلامی است .

ب) مقطع دوم

به منظور فراگیری دروس اصلی حوزوی در سطح عمیق تر و قوی تر از مقطع اول تشکیل می شود و زمینه ساز طلاب حوزه علمیه
به مقطع سوم است .

اهداف :

الف) تربیت مدرس جهت دبیرستان و دانشگاه در سطح کارشناسی .

ب) توانایی تبلیغی در سطح شهرستان ها .

ج) توانایی تدریس مقطع اول .

د) آمادگی ورود به مقطع سوم .

ه) توانایی مدیریت فرهنگی سازمان های متوسط .

۱ – طول دوره، چهار سال – حداقل، سه سال و حداکثر پنج سال – است .

۲ – حداقل هفته ای هفده ساعت و متوسط بیست و حداکثر ۲۳ ساعت درس خواهند داشت .

۳ – مجموعا این دوره ۲۷۰۰ ساعت درس خواهند داشت; هر سال ۶۷۵ ساعت .

۴ – هر سال تحصیلی از دو نیم سال و هر نیم سال ۵/۴ ماه است با محاسبه امتحانات .

۵ – از مجموع هشت نیم سال پنج نیم سال مقطع دوم، دروس مشترک و سه نیم سال در یکی از رشته علوم اسلامی، دروس
گرایش خواهد بود .

۶ – دروس مشترک عبارتند از:

فقه و اصول; کلام و فلسفه; علوم قرآن و تفسیر; تاریخ و علوم انسانی .

گروهی از فضلای حوزه

× × ×

مقاطع تحصیلی حوزه و بررسی سبک آموزش فعلی

تقسیم سطوح آموزشی حوزه

سطوح آموزشی حوزه را می توان به دوره های مقدماتی، عمومی، کارشناسی، تخصصی تقسیم کرد .

توضیحات بیشتر به تفکیک هر دوره بیان می شود . در این تقسیم، دوره ده ساله فعلی سطح، با تغییراتی به سه دوره مقدماتی و
عمومی و کارشناسی تقسیم خواهد شد .

۱ – دوره مقدماتی، این دوره مخصوص آموزش ادبیات عرب و درس های همسو برای کلیه داوطلبان است . بدیهی است، آموزش
ادبیات عرب برای تمامی کسانی که به گونه ای با معارف اسلامی و منابع اصیل آن مرتبط باشند، ضروری است . کتب علمی و فنی
اکثر یا تمامی رشته های تخصصی مورد بحث در حوزه ها به زبان عربی تحریر شده است، علاوه بر اینکه قرآن و سنت که متون اصلی
معارف اسلامی است، به زبان عربی است .

در این دوره، علاوه بر صرف، نحو، معانی، بیان، منطق و سایر دروس مرتبط با ادبیات عرب، لازم است که تاریخ، احکام، عقاید و
علوم قرآن در حد مورد نیاز و متناسب با دوره آموزشی، به طلاب آموزش داده شود . البته، پس از بررسی ها و تحول کلی و زیربنایی
در کتاب های موجود و نگارش کتاب های جدید در این زمینه و حذف تکرارها و زواید و جبران نواقص .

۲ – دوره عمومی، درس های این دوره، باید در حداکثر پنج رشته تحصیلی کلی گنجانده شود . رشته های فقه و اصول، فلسفه و کلام،
تاریخ، علوم قرآن .

از خصوصیات این دوره، این است که طلبه با تمامی علوم اسلامی به نحو اجمالی آشنا شود . یک دوره فشرده و مختصر فقه، اصول،
فلسفه، کلام، تاریخ اسلام، ملل و نحل، تفسیر و سایر علوم حوزوی باید گذرانده شود .

۳ – دوره کارشناسی، که آخرین دوره تقسیمات دروس سطح خواهد بود .

در این دوره، تاکید بیشتر بر دروس تخصصی در رشته های تشکیل شده خواهد بود . علاوه بر اینکه دروس عمومی مشترک
کمتری متناسب با رشته تخصصی گذرانده خواهد شد .

۴ – دوره چهارم، دوره تخصصی است که در یکی از گرایش های رشته های تخصصی همراه با دروس مشترک بین همان رشته
تخصصی سپری خواهد شد .

ضرورت ترمی شدن دروس

یکی از ضروریات، که در نظام آموزشی حوزه احساس می شود، ضرورت ترمی شدن دروس و همچنین تعیین دقیق ساعات مورد
نیاز برای هر واحد درسی است .

تعیین ساعات فعلی در برنامه های آموزشی شاید در هیچ مورد منطبق بر واقعیت نبوده و تنها با حدس و گمان ساعت بندی شده
باشد . علاوه بر اینکه اثری بر تعیین ساعات هم مترتب نیست . در صورت ترمی شدن دروس، علاوه بر پایان دادن به بی نظمی های
آموزشی فعلی، آثار دیگری نیز متوقع است که اهم آن ها به شرح زیر است:

۱ – با ارایه دروس به صورت ترم تابستانی یا نیم ترم، استفاده بهتری از اوقات خواهد شد .

۲ – استفاده بهتر طلاب خوش استعداد از وقت و استعداد خدادادی شان نیز یکی دیگر از فواید این طرح است . در صورت ارایه
ترمی دروس و وضع قوانینی می توان واحدهای درسی بیشتری را به طلابی که دارای معدل های بالاتری هستند ارایه کرد .

۳ – گذراندن دروس بیشتری تحت عنوان های مختلف درسی و اطلاعات اجمالی در تمامی رشته های مربوط به معارف اسلامی و
علوم حوزوی .

۴ – امکان سنجش بهتر و علمی مطالب فراگیری شده و فراهم شدن زمینه های مناسب تر برای تاکید و اهمیت در دروس اصلی و
دارای اهمیت بیشتر .

۵ – امکان تشکیل کلاس در محل تبلیغ یا سکونت افراد در طول دوره تابستان یا ایام تبلیغی دیگر، یا گذراندن دروس در حوزه های
شهرستان ها در ایام خاص تبلیغی .

۶ – همسان و هماهنگ شدن دروس در تمامی حوزه های زیر پوشش و فراهم شدن زمینه انتقال های مقطعی طلاب از قم به
شهرستان های دیگر که در ضمن ادامه تحصیل بتوانند به تبلیغ در دوره های طولانی تری متناسب با نیازها بپردازند .

۷ – جبران ضعف در درس های خاص با گذراندن مجدد همان عنوان درسی بدون اتلاف وقت و توقف در سایر دروس و جلوگیری از
گذراندن درس های مشکل تر با استفاده از تبصره ها .

۸ – جلوگیری از تراکم عنوان های درسی در آزمون پایان سال و حذف فاصله طولانی یک سال در آزمون های سنجش تحصیلی و
جلوگیری از افت تحصیلی .

۹ – نظارت بهتر بر حضور طلاب در کلاس علی رغم آزاد بودن انتخاب اساتید تعیین شده درس ها از طرف مرکز مدیریت و
بخش های آموزش و نظارت .

کاستی ها و بایسته های نظام آموزش ادبیات در حوزه

در سبک آموزشی فعلی، تنها آموزش ادبیات عرب به صورت تئوری است و هیچ یک از راه کارهای کاربردی آن اجرا شود کتاب هایی
که خوانده می شود، تنها مشتمل بر کلیات و قواعد نحو و صرف و معانی و بیان و اکثرا همراه با ریزه کاری ها و اطناب های غیر
اصولی و بی فایده است که از بارزترین آن ها، دلیل گرایش های بی ضابطه در نحو و صرف است و فقط برای تقریب مطالب یا برای
شاهد، مثال هایی ذکر گردیده است .

طلبه، پس از آشنایی با این قواعد هیچ گاه موظف نشده است که آن ها را به کار ببندد، در صورتی که هدف اصلی با به کارگیری
قواعد محقق می شود نه با یادگیری صرف آن ها .

برای فعال تر شدن و کاربردی شدن تعلیمات قواعد نحو و صرف، راه های مناسب و ممکن و قابل اجرای فراوانی وجود دارد که اهم
آن ها به شرح زیر است:

۱ – گنجاندن درس متن خوانی، که متون قدیم و جدید در موضوعات مختلف علمی، ادبی و . . . تهیه و متناسب با میزان آشنایی
هر مرحله تحصیلی با صرف و نحو، خوانده شود . در این درس، ضمن آشنایی با محل و سبک و اجرای قواعد نحو و صرف با ادله
اعراب و تقدیم و تاخیر و شیوه صحیح خواندن متون نیز آشنا می شوند .

۲ – ترجمه متون عربی به فارسی .

۳ – ترجمه متون فارسی به عربی که در این صورت علاوه بر کاربردی شدن نحو و صرف گنجینه اطلاعات لغوی افراد نیز افزایش
می یابد .

۴ – لزوم تحقیق در هر یک از موضوعات تفکیکی نحو و صرف از سوی هر طلبه و جمع آوری تحقیقات بهتر .

۵ – لزوم آشنایی با لغات و اصطلاحات جدید عربی .

در پایان بخش اول تذکر این نکته ضروری است که مکالمه عربی در برنامه فعلی به چه هدف و منظور گنجانده شده است؟ ! اگر
آشنایی با نحو هدف بوده است مکالمه راه کار مناسبی برای این مساله نخواهد بود . و اگر هدف تسلط تمام طلاب بر مکالمه عربی
است، علاوه بر اینکه این هدف شاید کار مطلوب و هدف مناسبی نباشد و فراگیر شدن مکالمه عملا ممکن نیست، راه های اجرا نیز
با هدف کاملا ناهماهنگ و ناسازگار است که بحث در فواید طرح مکالمه فعلی و ضررهای بیشتر از فایده اش، مجال بیشتری
می طلبد .

کاستی ها و بایدهای متون آموزشی

این قسمت در دو بخش خواهد بود:

الف) کتب درسی در صرف;

ب) کتب درسی در نحو .

الف) کتاب های شرح امثله، صرف میر، تصریف، صرف ساده در دوره آموزش ادبیات عرب در حوزه کم و بیش خوانده می شود .

در کتاب های فوق به غیر از صرف ساده دلیل تراشی های بی مدرک در ساختن فعل ها و صرف آن ها فراوان به چشم می خورد .
خیلی از مسایل نحو با صرف مخلوط شده است و کتاب از موضوع